De opzegging van distributieovereenkomsten

Transcriptie

1 De opzegging van distributieovereenkomsten Naam: J.P.H.S. (Jarno) van Steenbergen ANR: Opleiding: Recht en Management Afstudeerdatum: 6 september 2010 Plaats: Tijd: Examinatoren: Universiteit van Tilburg, C187 (Klompé zaal) uur uur Mr. dr. M.W. de Hoon, prof. mr. J.M. Barendrecht, mr. J. Monster

2 Voorwoord Deze scriptie vormt de afsluiting van mijn masteropleiding Recht en Management aan de Universiteit van Tilburg. Mijn dank gaat uit naar mijn begeleidster vanuit de Universiteit van Tilburg, mr. dr. M.W. de Hoon en naar mijn begeleidster vanuit AKD Prinsen Van Wijmen, mr. dr. M.M. van Rossum voor de goede begeleiding en feedback die uiteindelijk tot dit resultaat hebben geleid. Jarno van Steenbergen September

3 Inhoud Hoofdstuk 1 Inleiding... 5 Hoofdstuk 2 Overzicht stand van zaken Nederlands recht Inleiding Duurovereenkomst Distributieovereenkomst Opzegging Goede reden Opzegtermijn Schadevergoeding Goodwillvergoeding Belangen partijen Agentuurovereenkomst Opzegging Schadevergoeding Goodwillvergoeding Verschillen distributie en agentuur Conclusie Hoofdstuk 3 Rechtsvergelijking Inleiding Belgisch recht Opzegging Schadevergoeding Gemeenschappelijke Europese beginselen (PEL CAFDC) Opzegging Schadevergoeding Goodwillvergoeding Overeenkomsten en verschillen Conclusie

4 Hoofdstuk 4 Evaluatie Inleiding Opzegging Opzegtermijn Lengte van de opzegtermijn De lengte van de opzegtermijn aan de hand van de duur van de overeenkomst Maximum opzegtermijn Analoge toepassing agentuur Schadevergoeding Onredelijke opzegtermijn Redelijke opzegtermijn Goodwillvergoeding Regulering Conclusie Literatuurlijst

5 De opzegging van distributieovereenkomsten Hoofdstuk 1 Inleiding Het Burgerlijk Wetboek kent geen specifieke regeling voor distributieovereenkomsten. Ook bestaat er geen algemene wettelijke regeling voor de opzegging van overeenkomsten. Bij gebreke van een wettelijke regeling en indien partijen onderling niets zijn overeengekomen over de duur en de beëindiging van de overeenkomst, zal er naar de rechtspraak en literatuur moeten worden gekeken of het mogelijk is om eenzijdig op te zeggen. De Hoge Raad heeft de opzegbaarheid van distributieovereenkomsten gekoppeld aan de redelijkheid en billijkheid in samenhang met de omstandigheden van het geval. In de lagere rechtspraak is hier een nadere uitwerking aan gegeven. Verschillende auteurs, met name Smit 1 en Barendrecht 2, zijn de mening toegedaan dat de rechtspraak tekortschiet en constateren grote onduidelijkheden in de rechtspraak met betrekking tot de opzegbaarheid, de lengte van de opzegtermijn en over de mogelijke rechten op schadevergoeding bij beëindiging. Het gevolg hiervan is dat dit rechtsonzekerheid meebrengt. De vraag is of deze rechtsonzekerheid opgelost dan wel verminderd kan worden. Deze duidelijkheid of rechtszekerheid is erg belangrijk in de handel. Partijen willen graag op voorhand weten of de overeenkomst opgezegd kan worden en welke voorwaarden hieraan verbonden zijn. Partijen kunnen zo de bedrijfsvoering voorbereiden op de nieuwe situatie. De belangen van beide partijen vormen het uitgangspunt bij het verbeteren van de rechtszekerheid. Indien duidelijk is of er opgezegd kan worden en onder welke voorwaarden, dan weten partijen waar ze aan toe zijn. Dit komt de rechtszekerheid ten goede. Het onderwerp van dit onderzoek is de opzegging van distributieovereenkomsten. Meer in het bijzonder richt ik mij op de eenzijdige beëindiging van een distributieovereenkomst die voor onbepaalde tijd is aangegaan en waarvan de opzegging noch in de wet, noch in de overeenkomst is geregeld. De huidige voorwaarden waarop distributieovereenkomsten kunnen worden opgezegd vergelijk ik met de voorwaarden aangaande de opzegging van agentuurovereenkomsten, de Belgische regeling omtrent distributieovereenkomsten en de Principles of European Law on Commercial Agency, Franchise and Distribution Contracts (PECL CAFDC). Deze regelingen kunnen inspiratie bieden om meer rechtszekerheid te creëren op het gebied van de opzegging van distributieovereenkomsten. Ook ga ik in op de regulering van de opzegging van distributieovereenkomsten. 1 Smit Barendrecht en Van Peursem,

6 Het doel van dit onderzoek is om de rechtszekerheid te verbeteren en om een oplossing te vinden die voor beide partijen redelijk is. In deze thesis geef ik een antwoord op de volgende onderzoeksvraag: Onder welke voorwaarden kan een distributieovereenkomst voor onbepaalde tijd opgezegd worden, met in achtneming van de belangen van beide partijen? Om de centrale vraag te beantwoorden bespreek ik in hoofdstuk twee wat een duurovereenkomst is. Daarna komt de distributieovereenkomst aan bod. Allereerst ga ik in op de stand van zaken in het Nederlands recht. Hierin beschrijf ik de voorwaarden waarop distributieovereenkomsten kunnen worden opgezegd. Ook besteed ik aandacht aan de belangen van beide partijen. Deze belangen spelen een grote rol bij de opzegging. Vervolgens behandel ik de met de distributieovereenkomst verwante agentuurovereenkomst. In tegenstelling tot distributieovereenkomsten, is de agentuurovereenkomst wel nadrukkelijk in het Burgerlijk Wetboek geregeld. In hoofdstuk 3 geef ik een overzicht van de stand van zaken aangaande distributieovereenkomsten in het Belgisch recht. Het Belgische recht kent een wettelijke regeling met betrekking tot distributieovereenkomsten. Naast het Belgisch recht ga ik nader in op de PEL CAFDC. Deze afkorting staat voor de Principles of European Law on Commercial Agency, Franchise and Distribution Contracts. Dit is een academisch voorstel van een Studiegroep voor een Europese burgerlijke code op onder andere het gebied van distributieovereenkomsten. In hoofdstuk 4 beoordeel ik onder welke voorwaarden een distributieovereenkomst naar mijn mening opgezegd moet worden. Deze beoordeling vindt plaats aan de hand van de agentuurovereenkomst, het Belgische systeem en de PEL CAFDC. De huidige regeling voor distributieovereenkomsten vergelijk ik met bovenstaande regelingen. Het uitgangspunt hierbij is de belangen van beide partijen. Tot slot ga ik in op de regulering van de opzegging van distributieovereenkomsten. Het onderzoek is gebaseerd op literatuur- en jurisprudentieonderzoek. De thesis bestaat uit vier hoofdstukken en ter afsluiting de conclusie. De hoofdstukken twee en drie hebben een beschrijvend karakter. Het daaropvolgende hoofdstuk is normatief van aard en bevat mijn eigen visie op de opzeggingsproblematiek. 6

7 Hoofdstuk 2 Overzicht stand van zaken Nederlands recht 2.1 Inleiding Dit hoofdstuk bevat een overzicht van de stand van zaken in het Nederlands recht. Het hoofdstuk begint met een korte beschrijving van het begrip duurovereenkomst. Deze omschrijving is van belang om de plaats van de distributieovereenkomst aan te geven. Er zijn verschillende voorbeelden van overeenkomsten die vallen onder het begrip duurovereenkomst. Zoals reeds is aangegeven, beperk ik mij in deze bijdrage tot de beëindiging van een distributieovereenkomst voor onbepaalde tijd als er geen voorziening voor de opzegging is getroffen. In paragraaf 2.3 komt de distributieovereenkomst aan bod. Allereerst geef ik aan de hand van de literatuur een omschrijving. Vervolgens behandel ik in deze paragraaf de opzegging van distributieovereenkomsten en de schadevergoeding. Daarna ga ik in op de belangen van beide partijen. Dit is relevant aangezien de belangen van de leverancier en de distributeur worden meegewogen bij de opzegging van een distributieovereenkomst. In paragraaf 2.5 ga ik nader op de agentuurovereenkomst. Wat een vergelijking tussen de distributieovereenkomst en de agentuurovereenkomst interessant maakt, is dat beide overeenkomsten sterk op elkaar lijken. Bovendien geldt er voor agentuurovereenkomsten, zoals opgemerkt, wel een wettelijke regeling. Deze wettelijke regeling kan inspiratie bieden om meer rechtszekerheid te creëren op het gebied van de opzegging van distributieovereenkomsten. Tevens worden beide overeenkomsten met elkaar vergeleken. Vervolgens geef ik in paragraaf 2.6 een overzicht van de verschillen tussen de distributieovereenkomst en de agentuurovereenkomst. En tot slot geef ik een samenvattende conclusie van dit hoofdstuk. 2.2 Duurovereenkomst Er bestaat geen wettelijke definitie van het begrip duurovereenkomst. Wel maakt de wet onderscheid tussen benoemde en onbenoemde duurovereenkomsten. Voor benoemde duurovereenkomsten gelden, naast de regels uit het vermogensrecht en verbintenissenrecht 3, specifieke bepalingen die zijn opgenomen in de wet. Voorbeelden van benoemde duurovereenkomsten zijn de huurovereenkomst, de arbeidsovereenkomst, de verzekeringsovereenkomst en de agentuurovereenkomst. Voor onbenoemde duurovereenkomsten bestaat er geen specifieke wetgeving. Hiervoor gelden de regels van het algemene vermogens- en verbintenissenrecht en hetgeen partijen contractueel zijn overeengekomen. Voorbeelden van onbenoemde duurovereenkomsten zijn de distributieovereenkomst, de energieleveringovereenkomst, de licentieovereenkomst en de 3 Burgerlijk Wetboek 3 en 6. 7

8 franchiseovereenkomst. 4 Omdat de wet geen omschrijving geeft, moet er naar de literatuur worden gekeken voor de definitie van het begrip duurovereenkomst. De doctrine 5 geeft verschillende omschrijvingen. Ik sluit mij aan bij de door Hammerstein en Vranken gegeven omschrijving. Hammerstein en Vranken 6 vinden het belangrijkste kenmerk van een duurovereenkomst dat er een rechtsverhouding bestaat waarbij partijen zich hebben verbonden gedurende een bepaalde of onbepaalde tijd over en weer een of meer prestaties te verrichten. De prestaties dienen voortdurend, telkens terugkerend of opeenvolgend te zijn. 2.3 Distributieovereenkomst De producent die zijn producten niet zelf op een markt kan of wil afzetten, kan daarvoor gebruikmaken van een tussenschakel, zoals een distributeur. In dat geval zal de producent een distributieovereenkomst afsluiten met de distributeur. Distributieovereenkomsten kunnen in elke fase van het distributieproces worden gesloten. De fabrikant van het product kan een distributieovereenkomst met een groothandelaar sluiten en de groothandelaar met een detaillist. 7 De samenwerking tussen leverancier en distributeur hoeft zich niet te beperken tot de marketing van producten. De levering van diensten of van een bepaald gebruiksrecht kan bijvoorbeeld ook onderwerp van de distributieovereenkomst zijn. Voorbeelden hiervan zijn software of telecommunicatiediensten. In de regel behelst de overeenkomst in dit verband meer dan de koop en doorverkoop van roerende zaken, maar gaat het ook om het verstrekken van een licentie. 8 Zoals in de vorige paragraaf is aangegeven, is de distributieovereenkomst een onbenoemde duurovereenkomst en zodoende in het geheel niet door de Nederlandse wetgever geregeld. Het gevolg hiervan is dat het begrip distributieovereenkomst moeilijk eenduidig is af te bakenen. Bij gebrek aan een wettelijke definitie is in de literatuur 9 getracht een omschrijving te geven van de distributieovereenkomst. 4 De Hoon 2005, p.27; Bungener 2008, p O.m. Hijmans van den Bergh 1952, p.101 e.v; Strijbos 1985,p.25 e.v; Hofmann-van Opstall 1976, p.21 e.v; Asser-Hartkamp 2005, p.65 e.v; Bungener 2008, p.54 e.v. 6 Hammerstein en Vranken 2003, p Van de Paverd 1999, p.12; Geel 1996, p.102 e.v. 8 Van de Paverd 1999, p O.m. Geel 1996, p.102 e.v. 8

9 Barendrecht en Van Peursem 10 hanteren de volgende definitie: Een distributieovereenkomst is een duurovereenkomst waarbij de ene partij, de leverancier, zich verplicht bepaalde producten of diensten te leveren aan zijn wederpartij, de distributeur, met het oog op doorlevering van die producten of diensten aan afnemers van die distributeur voor rekening en risico van de distributeur en in diens naam. Door het aangaan van een distributieovereenkomst komt er een samenwerking tussen leverancier en distributeur tot stand ter bevordering van de afzet van het product. De overeenkomst wordt voor bepaalde of onbepaalde tijd gesloten. In deze overeenkomst worden afspraken vastgelegd met betrekking tot de prestatie. Uit de overeenkomst vloeit voort dat de distributeur zich inzet voor de distributie van de contractsproducten. De leverancier maakt dit mogelijk voor de distributeur door producten te leveren en hem het recht te geven te wederverkopen. 11 Distributieovereenkomsten zijn er in verschillende vormen. Barendrecht en Van Peursem 12 beschouwen onderstaande vormen als belangrijkste: - Exclusieve distributieovereenkomsten: Hierin verplicht de leverancier zich om de contractsproducten niet aan andere personen dan de distributeur te leveren. De distributeur verkrijgt een alleenrecht in een bepaald gebied om de producten in de markt te zetten. Een voorbeeld waarin er sprake is van een exclusieve distributieovereenkomst is een vonnis tussen de Belgische vennootschap Automatic Systems S.A. (hierna: AS ) en het Nederlandse Methon B.V. (hierna: Methon ). AS produceert en verkoopt geautomatiseerde systemen voor toegangscontrole van voertuigen en personen, waaronder slagbomen, toegangsdeuren en tourniquets. De partijen hebben een distributieovereenkomst gesloten, waarin is vastgelegd dat Methon het exclusieve recht verkrijgt om producten van AS af te nemen en in Nederland te verkopen Barendrecht en Van Peursem, 1997, p Van de Paverd 1999, p Barendrecht en Van Peursem, 1997, p.10 e.v. 13 Hof Amsterdam 6 april 2010, LJN BM

10 - Exclusieve afnameovereenkomsten: Hier betreft het een verplichting van de distributeur om de contractsproducten uitsluitend van één of meer bepaalde leveranciers af te nemen. Het is de distributeur niet toegestaan om contractsproducten van andere leveranciers af te nemen. Een voorbeeld waarin er sprake is van een exclusieve afnameovereenkomst is een vonnis uit In deze zaak hebben een bierbrouwer en een horeca-exploitant een exclusieve afnameovereenkomst gesloten die was gekoppeld aan een geldlening. In deze overeenkomst verbindt de horeca-exploitant er zich toe om voor tien jaar de door de bierbrouwer aangewezen bieren te verkopen Selectieve distributie: Hierbij levert de leverancier van bepaalde producten alleen aan een bepaalde kring van distributeurs. Ook kan de leverancier bedingen dat de distributeur uitsluitend aan eindverbruikers dan wel aangesloten wederverkopers mag leveren. De producten zijn in beginsel alleen verkrijgbaar bij erkende handelaren. Er is sprake van een gesloten, selectief circuit. Een voorbeeld waarin er sprake is van een selectieve distributieovereenkomst is een zaak uit Het ging om een geschil tussen Alfa Romeo Nederland, hierna te noemen: ARN, en twee handelaren. ARN importeert personenauto s van het merkt Alfa Romeo en levert deze auto s via een selectief distributiestelsel aan een aantal erkende Alfa Romeo-dealers. Het is de bij dit distributiestelsel aangesloten Alfa Romeo-dealers contractueel niet toegestaan nieuwe personenauto's van dit merk te verkopen aan niet-erkende wederverkopers. De handelaren in kwestie behoren niet tot het selectief distributiestelsel, maar verkopen toch nieuwe personenauto s van het merk Alfa Romeo. Deze handelaren betrekken de personenauto s van een erkende Alfa Romeo-dealer. Deze dealer handelt bewust of onbewust in strijd met het doorleververbod van ARN.. 15 Het verschil met exclusieve distributieovereenkomsten is dat bij de beperking van de wederverkoop het niet gaat een beperking van de verkoop in een bepaald gebied, maar om een beperking van verkoop aan niet-erkende distributeurs. Alleen erkende wederverkopers en eindgebruikers zijn bevoegd om af te nemen. Ook hangt de beperking af van criteria die met de aard van het product te maken hebben. 14 Rb. s-hertogenbosch 15 juli 2009, LJN BJ HR 8 januari 2010, LJN BJ

11 - Franchiseovereenkomsten: Hierin verplicht de voor eigen rekening handelende distributeur tegen betaling gebruik te mogen en moeten maken van een door de franchisegever aangeboden samenstel van diensten en/of producten (een bedrijfsconcept), die onder een door de franchisegever bepaald imago op de markt moeten worden gezet. Een praktijkvoorbeeld van een franchiseovereenkomst is een overeenkomst tussen Lampenier (franchisegever) en Paalman (franchisenemer). De partijen hebben een franchiseovereenkomst gesloten met betrekking tot een Lampeniervesting voor vijf jaren. Lampenier is marktleider in Nederland op het gebied van decoratieve verlichting voor consumenten. Het onderwerp van de franchiseovereenkomst is het bedrijfsconcept van Lampenier Opzegging De regels die voor de opzegging gelden zijn de regels van het algemeen vermogens- en contractenrecht, en hetgeen partijen contractueel zijn overeengekomen. Centrale beginselen in het contractenrecht zijn die van de onderhandeling- en contractvrijheid. Dat houdt onder andere in dat men zelf mag bepalen om overeenkomsten al dan niet aan te gaan met een contractpartij naar keuze, en om de inhoud, werking en de voorwaarden te bepalen, behoudens de regels van openbare orde. Voor wat betreft de beëindiging beperkt ons recht zich tot de regelingen inzake de ontbinding wegens onvoorziene omstandigheden 17 en de ontbinding wegens een tekortkoming in de nakoming. 18 Het Burgerlijk Wetboek kent geen algemene wettelijke bepaling tot de opzegging van overeenkomsten. 19 Dit brengt met zich dat het begrip 'opzegging' niet is gedefinieerd in de Nederlandse wet. Nu een wettelijke omschrijving ontbreekt moet naar de literatuur worden gekeken wat men verstaat onder het begrip 'opzegging'. De literatuur 20 hanteert de volgende definitie: opzegging is een eenzijdige rechtshandeling waarmee een overeenkomst wordt beëindigd (voor de toekomst van haar werking wordt beroofd) nadat de tenuitvoerlegging van de overeenkomst al een aanvang heeft genomen, zonder dat die beëindiging gegrond behoeft te zijn op de wanprestatie van de wederpartij. 16 HR 25 januari 2002, LJN AD Artikel 6:258 BW. 18 Artikel 6:265 BW. 19 Asser-Hartkamp II 2005, nr. 34; Van de Paverd 1999, p.61; Wessels 1994b, p.21 e.v; De Kluiver diss. 20 Asser-Hartkamp II 2005, p.481; Van de Paverd 1999, p.61; Van Ransbeeck 1995, p.347; Strijbos 1985, p.17; Van Dunne 1971, p.40 e.v. 11

12 Onder andere vanwege het ontbreken van een wettelijke opzeggingsregeling doen partijen er verstandig aan om schriftelijk afspraken vast te leggen aangaande de opzegging van een distributieovereenkomst. Toch komt het voor dat partijen de beëindiging door opzegging niet contractueel vastleggen. Zo kunnen de partijen de eenzijdige beëindiging vergeten zijn te regelen. Een andere reden kan zijn dat partijen het niet eens kunnen worden over de opzegging. Het kan ook voorkomen dat partijen hun 'duurverhouding' niet hebben vastgelegd omdat deze ontstaan is uit een aantal afzonderlijke transacties, en geen van de partijen de behoefte heeft gevoeld om te komen tot een schriftelijke overeenkomst. 21 Voor de opzegging van een distributieovereenkomst moet er onderscheid gemaakt worden tussen duurovereenkomsten voor bepaalde en onbepaalde tijd. Daarnaast is, zoals reeds vermeld, hetgeen partijen specifiek zijn overeengekomen van belang. Wanneer een distributieovereenkomst voor bepaalde tijd is gesloten, kan deze in beginsel niet voor het verstrijken van de overeengekomen tijd eindigen. Tussentijdse opzegging is alleen mogelijk op grond van wanprestatie, op gronden in het contract genoemd en wanneer er sprake is van onvoorziene omstandigheden. 22 Overigens wordt een beroep op onvoorziene omstandigheden niet snel toegewezen. Een overeenkomst voor bepaalde tijd kan een tijdsbepaling bevatten. De bepaalde tijd kan ook blijken uit de strekking van de overeenkomst. Een voorbeeld hiervan is de distributie tijdens een bepaald evenement als een handelsbeurs, een sporttoernooi of een festival. 23 Als er niets over de duur van de overeenkomst is bepaald, dan geldt deze voor onbepaalde tijd. Een distributieovereenkomst voor onbepaalde tijd kan eindigen met wederzijds goedvinden, door ontbinding wegens wanprestatie, op gronden in de wet of contract genoemd en eenzijdig door opzegging. 24 De opzegbaarheid van een distributieovereenkomst is volgens de rechtspraak afhankelijk van de redelijkheid en billijkheid in verband met de omstandigheden van het geval. 25 Veelal wordt aangenomen dat een distributieovereenkomst waarbij geen speciale omstandigheden spelen, opgezegd kan worden mits, daarvoor een goede reden bestaat, die tijdig wordt meegedeeld en er een redelijk opzegtermijn in acht genomen wordt Verdaas 2002, p HR 21 oktober 1988, NJ 1990, 439 (Mondia/Calanda). 23 Barendrecht en Van Peursem 1997, p Rinkes 2000, p HR 21 april 1995, RvdW 1995, 98 (Kakkenberg/Kakkenberg); HR 3 december 1999, NJ 2000, 120 (Latour/De Bruijn). 26 Brink-Van der Meer en Van der Vegt 2007, p

13 In de literatuur wordt over het algemeen bepleit dat duurovereenkomsten voor onbepaalde tijd in beginsel kunnen worden opgezegd. Afhankelijk van de aard van de overeenkomst en de omstandigheden van het geval kan dit anders zijn. 27 Zo vindt Van de Paverd 28 dat het mogelijk moet zijn een overeenkomst op te zeggen indien een partij dit wenst. Deze opzeggingsmogelijkheid is vereist om het doel waarvoor de overeenkomst is gesloten te kunnen waarborgen. Van de Paverd stelt dat de overeenkomst voor beide partijen in het teken staat van het drijven van een succesvolle onderneming. Indien de samenwerking tussen de distributeur en de leverancier niet meer voldoet aan hetgeen ermee werd beoogd, moet de overeenkomst kunnen worden beëindigd. Barendrecht 29 stelt dat de opzeggingsbevoegdheid is gebaseerd op de redelijkheid en billijkheid. Indien er wel voorzien is in een tussentijdse opzeggingsmogelijkheid, dan zijn partijen vrij om hiervan gebruik te maken, tenzij dit naar de maatstaven van de redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is. Een voorbeeld hiervan is de situatie de distributeur aanzienlijke investeringen heeft gedaan in vertrouwen op het voortduren van de relatie en op verzoek van de leverancier, terwijl die investeringen nog niet zijn terugverdiend. Dit kan ook het geval zijn indien er geen behoorlijke reden voor de beëindiging bestaat Goede reden In de vorige paragraaf heb ik de opzeggingsbevoegdheid behandeld. De vraag of er een gegronde reden voor de opzegging moet zijn hangt samen met deze opzeggingsbevoegdheid. De rechtspraak en de literatuur zijn verdeeld over de vraag of er een gegronde reden voor de opzegging moet zijn, en of deze reden aan de distributeur moet worden meegedeeld. 31 In de jurisprudentie wordt er in de meeste gevallen geen probleem gemaakt van het ontbreken van een voldoende zwaarwegende grond. Anderzijds zijn er ook voorbeelden waar wel een voldoende zwaarwegende grond wordt vereist. Bij gebreke van een wettelijke regeling en indien partijen onderling niets hebben afgesproken aangaande de opzegging, dient de vraag of opzegging van een distributieovereenkomst voor onbepaalde tijd mogelijk is, beantwoord te worden aan de hand van de redelijkheid en billijkheid en de omstandigheden van het geval. Een hoofdregel dat duurovereenkomsten altijd 27 Van de Paverd 1999, p.64; Pitlo-Bolweg , p.249; Hofmann-Abas I 1977, p ; Winkel 1952, p.196 e.v; Barendrecht 1994, p Van de Paverd 1999, p Barendrecht 1994, p Barendrecht 1994, p De Vries 2007,p.2 e.v; Barendrecht 1994, p.562; Smit 1993, p

14 rechtsgeldig en zonder grond kunnen worden opgezegd wordt door de Hoge Raad niet aanvaard. 32 De omstandigheden kunnen meebrengen dat er om welke reden dan ook opgezegd kan worden. Het kan ook voorkomen dat het alleen mogelijk is om op te zeggen indien een voldoende zwaarwegende grond aanwezig is. 33 Dit komt overigens niet vaak voor. Een voorbeeld van een situatie van niet-opzegbaarheid is een uitspraak uit Het ging om een geschil tussen Montagedienst Novoferm Nederland B.V. (hierna: MNN ) en Novoferm Nederland B.V. (hierna: Novoferm ). MNN voerde aan dat zij voor wat betreft haar omzet vrijwel volledig afhankelijk was van opdrachten van Novoferm en dat het einde van de overeenkomst tussen de partijen zal leiden tot het faillissement van MNN. De Rechtbank oordeelde dat onder die omstandigheden er alleen opgezegd kan worden indien daartoe een voldoende zwaarwegende grond bestaat. Het werd niet of van ondergeschikt belang geacht dat de opzeggende partij al bijna twee jaar bij de benadeelde partij had aangedrongen dat zij naast opdrachten van de opzeggende partij, ook andere activiteiten zou gaan ontplooien om de winstgevendheid van de onderneming te vergroten. 35 Vanwege de omstandigheden van het geval, is het moeilijk om aan te geven welke gronden als voldoende zwaarwegend worden beschouwd. Er is bijvoorbeeld sprake van een voldoende zwaarwegende grond indien door het voortduren van de relatie de continuïteit van de opzeggende partij in gevaar komt. 36 Eveneens voorbeelden van voldoende reden voor opzegging zijn een verandering in het distributiebeleid van de leverancier, en de situatie dat de leverancier de contractsproducten niet meer kan aanschaffen van zijn leverancier. 37 Voorts volgt uit een vonnis uit 2004 dat reputatierisico een redelijke grond voor opzegging kan opleveren. 38 Een ander voorbeeld is een zaak die speelde bij de voorzieningenrechter te Haarlem. 39 Hier was sprake van een overeenkomst tussen twee partijen die van elkaar onderdelen afnamen voor de verkoop van een product dat zij beiden verkochten. De partijen maakten een prognose omtrent de te realiseren verkopen. Nadat gebleken was dat deze prognose door één van de partijen bij lange na niet werd behaald, moest er wat gebeuren om de omzet te verhogen. De situatie deed 32 HR 3 december 1999, NJ 2000, 120 (Latour/De Bruijn). 33 O.m. Pres. Rb Haarlem 11 december 1990, KG 1991, 34 (Commandeur/Volvo); Hof Amsterdam 16 januari 1989, NJ 1991, 187 (Peugeot/De Jong); Pres. Rb. Den Haag 1 september 1987, KG 1988, 293 (Oosenburg /Vermeulen); HR 3 december 1999, NJ 2000, 120 (Latour/De Bruijn); Vzr. Rb. Arnhem 1 oktober 2004, LJN AR5204 (Montagedienst Novoferm/- Novoferm). 34 Vzr. Rb. Arnhem 1 oktober 2004, LJN AR5204 (Montagedienst Novoferm/- Novoferm). 35 Brink-Van der Meer en Van der Vegt 2007, p O.m. Rb. Almelo 10 mei 2006, LJN AX Barendrecht en Van Peursem 1997, p Vzr. Rb. Utrecht 2 september 2004, LJN AQ8799, r.o Vzr. Rb. Haarlem 25 mei 2004, LJN AP

15 zich voor dat de opzeggende partij precies hetzelfde onderdeel veel goedkoper kon aankopen in het buitenland. Nadat de opgezegde partij haar prijs niet wilde verlagen, had de opzeggende partij volgens de voorzieningenrechter een voldoende zwaarwegende grond om de overeenkomst op te zeggen. 40 Volgens het merendeel van de schrijvers is voor de opzegging van een distributieovereenkomst voor onbepaalde tijd met inachtneming van een redelijk opzegtermijn, in beginsel geen redelijke grond noodzakelijk. 41 Uit het voorgaande is gebleken dat de Hoge Raad deze opvatting heeft verworpen. Barendrecht en Van Peursem beroepen zich op het beginsel van contractsvrijheid. Volgens deze schrijvers brengt de contractsvrijheid mee dat een partij die de distributieovereenkomst niet wil doorzetten, die relatie op termijn kan beëindigen. Een uitzondering hierop is wanneer er sprake is van een grond die duidelijk onredelijk is. 42 Er is bijvoorbeeld sprake van een onaanvaardbare grond indien de overeenkomst wordt opgezegd met als doel de wederpartij te schaden. 43 Ook redenen die niets met de overeenkomst of de uitvoering daarvan te maken hebben, en tevens niets met de commerciële achtergrond van de distributierelatie, kunnen in bepaalde gevallen onredelijk worden geacht. 44 De omstandigheden van het geval bepalen of een reden al dan niet redelijk is. De opzeggingsgrond dient marginaal (aan de hand van de redelijkheid en billijkheid) te worden getoetst Opzegtermijn Bij de opzegging van een distributieovereenkomst dient een redelijke opzegtermijn in acht te worden genomen. 46 In beginsel geldt voor wat betreft de lengte van de opzegtermijn hetgeen partijen zijn overeengekomen. Indien de overeenkomst zelf geen regeling van de lengte van de opzegtermijn bevat, zal de redelijkheid en billijkheid 47 in verband met de omstandigheden van het geval de opzegtermijn bepalen. 48 Hierdoor is het moeilijk om vaste regels over de lengte van een opzegtermijn uit te rechtspraak af te leiden. In de lagere rechtspraak speelt het in acht nemen van een redelijke opzegtermijn een grote rol bij de opzegging. De vraag of een 40 Visscher 2007, p O.m. Van de Paverd 1999, p.62 e.v.; Barendrecht en Van Peursem 1997, p. 148 e.v; Strijbos 1985, p.114 e.v; Winkel 1952, p.218; Hofmann-Abas 1977, p.248 e.v; van Dunné 1997, p.669 e.v; de Vries 1990, p.346 e.v; Valk 2004, nr. 297; van der Putt-Lauwers 2000, p.118 e.v; Verdaas 2002, p.629; 42 Strijbos 1985, p.81 en 115 e.v; Barendrecht en Van Peursem 1997, p Artikel 3:13 BW; Van de Paverd 1999, p Van de Paverd 1999, p Barendrecht en Van Peursem 1997, p Van de Paverd 1999, p.62; O.m. Rb. s-hertogenbosch 30 december 1994, NJkort 1995, 11 (Dr. Oetker/Expim); Hof s-hertogenbosch 25 april 2006, LJN AX Artikel 6:248 BW. 48 De Hoon 2010, p.1340; Barendrecht 1994, p.562; o.m. Vzr. Rb. s-hertogenbosch, 10 februari 2005, LJN AS5628, r.o. 3.17; 3.18, (Albert Heijn/Peijnenburg). 15

16 voldoende zwaarwegende grond aanwezig is, is lang niet altijd van belang. 49 Overigens is het in sommige gevallen ook mogelijk om een distributieovereenkomst op te zeggen zonder inachtneming van een opzegtermijn. Er moet dan wel sprake zijn van een dringende reden. 50 Op basis van de rechtspraak heeft de literatuur enkele vuistregels opgesteld aangaande de opzegtermijn van distributieovereenkomsten. Zo hanteert Smit 51 bij een looptijd van de overeenkomst tot twee jaar een opzegtermijn van drie maanden, bij een looptijd van twee tot vier jaar zes maanden, bij een looptijd van vier tot tien jaar acht á twaalf maanden, en bij een looptijd tien jaar of langer wordt de opzegtermijn gesteld op één á twee jaar. Duur overeenkomst Opzegtermijn 0 tot 2 jaar 3 maanden 2 tot 4 jaar 6 maanden 4 tot 10 jaar 8 á 12 maanden 10 jaar of langer 1 á 2 jaar Barendrecht 52 hanteert een nauwkeurigere vuistregel. Hij gaat uit van een minimum opzegtermijn van drie maanden. Bij overeenkomsten met een looptijd tot tien jaar, wordt de opzegtermijn gesteld op 1,2 maand per contractsjaar. Boven de tien jaar geldt 0,8 maand extra opzegtermijn per extra contractsjaar. Er wordt een maximum gesteld van drie jaar en dit wordt bereikt na veertig jaar. De termijn waarop uiteindelijk moet worden opgezegd is volgens de rechtspraak afhankelijk van een afweging van de wederzijdse belangen van partijen. 53 Naast de looptijd 54 van de overeenkomst zijn er volgens de rechtspraak verschillende omstandigheden van belang voor de bepaling van de opzegtermijn. Voorbeelden hiervan zijn: redengeving van de opzegging, 55 de vraag of er investeringen zijn gedaan 56, de afhankelijkheid van de wederpartij 57 en de aard van 49 O.m. Rb. Arnhem 3 mei 2006, LJN AX7377; Rb. Arnhem 27 april 2005, LJN AT7614; Rb. Rotterdam 12 oktober 2005, NJF 2006, O.m. Pres. Rb. Roermond 2 oktober 1986, KG 1986, 465 (Rockwool/Maasmond); Pres Rb. Breda 25 mei 1988, KG 1988, 248; Pres. Rb. Den Haag 19 maart 1991, KG 1991, 142 (De Hypotheker/Huystee c.s.); Pres Rb. Utrecht 16 april 1992, KG 1992, 189 (Wilux/Megius). 51 Smit 1993, p Barendrecht en Van Peursem 1997, p O.m. HR 21 april 1995, RvdW 1995, 98 (Kakkenberg/Kakkenberg; Zie voor meer recente lagere rechtspraak o.m.: Hof s-hertogenbosch 21 februari 2006, NJF 2006, 309; Vzr. Rb. Utrecht 2 september 2004, LJN AQ8799, r.o. 4.11; Vzr. Rb. Utrecht 11 januari 2000, KG 2000, O.m. Vzr. Rb. Utrecht 11 januari 2000, KG 2000, O.m. HR 21 april 1995, RvdW 1995, 98 (Kakkenberg/Kakkenberg). 56 O.m. Pres. Rb. Rotterdam 8 juni 1990, KG 1991, 102 (VDK/Mori Seiki). 57 O.m. Rb. s-hertogenbosch 30 december 1994, NJkort 1995, 11 (Dr. Oetker/Expim). 16

17 de overeenkomst. 58 Wat ook meespeelt is de tijd die de opgezegde partij nodig heeft om naar een andere bron van inkomsten uit te zien 59 en haar organisatie voor te bereiden op het wegvallen van de omzet. 60 Indien er een te korte opzegtermijn in acht genomen wordt, kan de opgezegde partij de rechter verzoeken om een langere opzegtermijn. 61 Dit zal echter niet altijd wenselijk zijn. 62 Wanneer de opzeggende partij de verlengde termijn niet in acht neemt ontstaat er de verplichting tot schadevergoeding. 63 Tevens is bepaald door de lagere rechtspraak dat een opzegtermijn beter omgezet kan worden in een vergoeding indien deze boven een bepaalde lengte komt. 64 De rechtspraak gaat veelal uit van een opzegtermijn van zes maanden. De leverancier heeft dan het recht om na zes maanden de opzegtermijn af te kopen Schadevergoeding Zoals in het voorgaande aan bod is gekomen kan de opgezegde partij schadevergoeding vorderen indien er een onredelijk opzegtermijn in acht genomen wordt. Deze vergoeding vervangt de nakoming van de opzegtermijn of een gedeelte van die termijn. 66 De hoogte van de schadevergoeding wordt vastgesteld aan de hand van het opzegtermijn dat in acht genomen had moeten worden. 67 De omvang van de vergoeding kan berekend worden door de genormaliseerde netto winst te berekenen die de distributeur gedurende de overeengekomen of redelijke opzegtermijn waarschijnlijk zou hebben behaald. In diverse rechterlijke uitspraken en in de literatuur wordt deze berekeningsmethode toegepast. 68 Een andere methode is om forfaitair 10% van de omzet als uitgangspunt te nemen. 69 In uitzonderlijke gevallen is het mogelijk dat er ondanks de redelijke duur van de opzegtermijn een recht op schadevergoeding kan bestaan. Dit wordt ook wel aanvullende schadevergoeding 58 O.m. Rb. Arnhem 3 mei 2006, LJN AX O.m. Rb. Rotterdam 12 oktober 2005, NJF 2006, 62; s-hertogenbosch 25 april 2006, LJN AX O.m. Vzr. Rb. Utrecht 11 januari 2000, KG 2000, Barendrecht en Van Peursem, 1997, p.158; Verdaas 2002, p.630; Visscher 2007, p.111; o.m. Rb. Leeuwarden 15 november 2006, JOR 2007, 25, r.o Visscher 2007, p.113; O.m. Vzr. Rb. Utrecht 11 januari 2000, KG 2000, Barendrecht en Van Peursem, 1997, p O.m. Rb. s-hertogenbosch 30 december 1994, NJkort 1995, Van de Paverd 1999, p.108; Barendrecht en Van Peursem, 1997, p.158; Hof Amsterdam 27 maart 1986, KG 1989, 121 (Edor/Matchbox). 66 Barendrecht en Van Peursem, 1997, p.159; artikel 6:87 BW. 67 Rb. Arnhem 27 april 2005, LJN AT7614.; Vzr. Rb. Utrecht 11 januari 2000, KG 2000, 70; Visscher 2007, p O.m. Barendrecht 1994, p.565; Barendrecht en Van Peursem 1997, p.159; Hof s-hertogenbosch 25 april 2006, LJN AX2470; Vzr. Rb. Utrecht 11 januari 2000, KG 2000, Barendrecht en Van Peursem, 1997, p.158; O.m. Rb. s-hertogenbosch 30 december 1994, NJkort 1995,

18 genoemd. Het recht op aanvullende schadevergoeding is afhankelijk van de omstandigheden van het geval. Het kan voorkomen dat de partij tot wie de opzegging is gericht, met het oog op het voortduren van de overeenkomst investeringen heeft gedaan die niet enkel worden gecompenseerd door of verdisconteerd in een bepaalde opzegtermijn. 70 De literatuur is verdeeld over dit onderwerp. Zowel Strijbos 71 als Stein 72 zijn de mening toegedaan dat een schadevergoedingsplicht slechts wordt aanvaard indien het gedrag van de opzeggende partij daartoe aanleiding geeft. Hier kan bijvoorbeeld sprake van zijn als de opzeggende partij de indruk wekte de relatie voorlopig te laten voortduren, dan wel de investeringen op verlangen of aansporing van de wederpartij zijn verricht. Barendrecht acht daarnaast een verplichting tot schadevergoeding aanwezig indien de wederpartij van de investeringen zal kunnen profiteren, al dan niet doordat het distributeurschap daarmee meer waard wordt, zodat een (hogere) inkoopsom van de opvolgende distributeur kan worden verlangd. Een voorbeeld hiervan zijn de kosten van een omvangrijke reclamecampagne vlak voor de beëindiging Goodwillvergoeding Dan is er nog de vraag of de distributeur aan het einde van de distributieovereenkomst recht heeft op goodwillvergoeding voor de uitbreiding van het klantenbestand van de leverancier gedurende de looptijd van de overeenkomst. Volgens het Nederlands recht is het niet gebruikelijk dat de distributeur aan het einde van de distributieovereenkomst recht heeft op goodwillvergoeding. De distributeur sluit namelijk geen contracten op naam en voor rekening van de opdrachtgever, maar op eigen naam en voor eigen rekening. Daaruit zou kunnen worden afgeleid dat de klanten commercieel gezien relaties van de distributeur zijn Belangen partijen De belangen van de leverancier en de distributeur zijn gedurende de looptijd van de overeenkomst in overeenstemming. Beide partijen zijn gebaat bij een verbeterde distributie, een verhoogde marktpenetratie van het product en een hogere omzet. Op het moment dat de opzegging aan de orde is zal echter doorgaans sprake zijn van tegenstrijdige belangen. Wanneer namelijk de beëindiging van de overeenkomst in het belang van beide partijen is, zal deze over het algemeen in onderlinge overeenstemming plaatsvinden. 70 HR 21 juni 1991, NJ 1991, 742 (Mattel/Borka). 71 Strijbos 1985, p HR 21 juni 1991, NJ 1991, 742 (Stein, noot). 73 Barendrecht en Van Peursem 1997, p O.m. Rb. 's-hertogenbosch 31 januari 2007, LJN AZ7537; Barendrecht en Van Peursem 1997, p

19 De jurisprudentie met betrekking tot duurrelaties toont aan dat opzegging vaak aanleiding geeft tot een conflict. Een mogelijke oorzaak hiervan is het eenzijdige karakter van de opzegging. De wil van één van de partijen is in beginsel voldoende om de overeenkomst te beëindigen. Het gevolg hiervan is dat de opzeggende partij te veel naar haar eigen belang kijkt. Hier komt nog bij dat sommige regels over opzegging de opzeggende partij er toe aanzetten om redenen voor de opzegging te geven. Dit kan resulteren in een verwijt aan de wederpartij, ook indien dat niet nodig of zelfs onterecht is. Hierdoor loopt de opzegging vaak uit op een langdurig conflict. 75 In geval van opzegging is de opzeggende partij gebaat bij een zo snel en zo vloeiend mogelijke beëindiging, zonder aansprakelijk te zijn te zijn voor de schade welke uit de opzegging voortvloeit voor zijn wederpartij. Wanneer er sprake is van aansprakelijkheid als gevolg van de opzegging, zal de partij die opzegt schadevergoeding moeten betalen aan de andere partij. De opzeggende partij zal dit zoveel mogelijk proberen te beperken dan wel vermijden. De opgezegde partij heeft veelal kosten gemaakt en investeringen gedaan aangaande de overeenkomst. Ook valt er een belangrijk vermogensbestanddeel weg voor deze partij. 76 De opgezegde partij beoogt zo min mogelijk last te hebben van de beëindiging en wil gecompenseerd worden. Deze compensatie bestaat uit een opzegtermijn en/of schadevergoeding. Het is van belang voor deze partij dat de opzeggende partij een tijdige waarschuwing ter zake van de ophanden zijnde opzegging geeft, en de opgezegde partij voldoende tijd geeft om zijn bedrijfsvoering aan te passen aan de nieuwe situatie. Partijen Opzeggende partij Opgezegde partij Belangen Snelle beëindiging van de overeenkomst Beperken c.q. vermijden van schadevergoeding Compensatie in de vorm van een termijn en/of vergoeding Voldoende tijd voor aanpassing aan de nieuwe situatie 75 De Hoon 2001, p Rinkes 2000, p.1. 19

20 2.5 Agentuurovereenkomst De agentuurovereenkomst is een overeenkomst van opdracht. 77 In tegenstelling tot de distributieovereenkomst is de agentuurovereenkomst wettelijk geregeld. 78 In een agentuurovereenkomst staan afspraken over de rechten en plichten van een handelsagent en zijn principaal. De overeenkomst kan voor een bepaalde of onbepaalde tijd aangegaan worden. De belangrijkste verplichting van de handelsagent is om bemiddeling te verlenen bij de totstandkoming van overeenkomsten, en deze overeenkomsten eventueel op naam en voor rekening van de principaal te sluiten, zonder aan deze ondergeschikt te zijn. De principaal is onder andere verplicht tot het betalen van provisie aan de handelsagent Opzegging De agentuurovereenkomst eindigt in beginsel door het overlijden van de handelsagent. 80 Daarnaast kan de agentuurovereenkomst op drie wijzen beëindigd worden. Allereerst op grond van opzegging. 81 Zowel de agent als de principaal kunnen de agentuurovereenkomst, aangegaan voor bepaalde tijd of voor een onbepaalde tijd met het recht van tussentijdse opzegging, tussentijds opzeggen met in achtneming van de overeengekomen opzegtermijn. Indien een opzegtermijn ontbreekt zal een wettelijk minimumtermijn in acht worden genomen. De lengte van het opzegtermijn is gekoppeld aan de looptijd van de agentuurovereenkomst. 82 De overeengekomen opzegtermijn kan overigens niet korter zijn dan de wettelijke minimum termijn, zijnde een maand in het eerste jaar van de overeenkomst, twee maanden in het tweede jaar en drie maanden in de volgende jaren. 83 Een agentuurovereenkomst kan ook onregelmatig opgezegd worden, dat wil zeggen zonder naleving van de duur van het contract of zonder in acht neming van de wettelijke of overeengekomen opzegtermijn en zonder dat de wederpartij met de beëindiging instemt. Het gevolg hiervan is dat de opzeggende partij schadeplichtig is. Geen van de partijen kan in dit geval een voortzetting van de overeenkomst vorderen. De reden hiervan is dat de relatie tussen 77 Artikel 7:400 BW. 78 Titel 7, afdeling 4, boek 7 BW. 79 Artikel 7:428 BW; artikel 7:430 BW; artikel 7:431 BW. 80 Artikel 7:438 BW. 81 Artikel 7:437 lid 1 BW. 82 Artikel 7:437 lid 1 BW. 83 Artikel 7:437 lid 2 BW en artikel 7:445 lid 1 BW. 20

21 de agent en de principaal gebaseerd is op vertrouwen. Ze hoeven niet tegen hun wil gebonden te blijven. 84 De opzeggende partij is niet schadeplichtig indien de opzegging gebaseerd is op een dringende reden. 85 Dit is de tweede mogelijkheid om een agentuurovereenkomst op te zeggen. Een dringende reden dient onverwijld aan de wederpartij medegedeeld te worden. 86 Voorbeelden 87 van een dringende reden voor de principaal zijn: faillietverklaring van de handelsagent, aannemen van steekpenningen, schenden van contractuele geheimhoudingsverplichtingen, handelen in strijd met een contractueel verbod om voor eigen rekening zaken te doen of op te treden als vertegenwoordiger van concurrerende ondernemingen. Als voorbeelden 88 van een dringende reden voor de agent worden genoemd: de aanstelling van een tweede agent in strijd met het alleenrecht van de eerste, indien de principaal geen gebruik heeft gemaakt, of in geringe mate, van de diensten van de handelsagent. 89 Een beroep op artikel 7:439 BW kan risicovol zijn voor de opzeggende partij. De opzeggende partij is namelijk schadeplichtig wanneer de rechter van mening is dat er geen sprake is van een dringende reden. De derde beëindigingswijze is een veilig alternatief. Beide partijen zijn bevoegd om de kantonrechter te verzoeken de agentuurovereenkomst te ontbinden. 90 Ontbinding kan op grond van een dringende reden of op grond van een verandering in de omstandigheden. Een voorbeeld van een verandering in de omstandigheden is een verstoorde arbeidsverhouding Schadevergoeding Een partij kan schadeplichtig zijn op grond van artikel 7:439 BW of artikel 7:440 lid 2. De benadeelde partij kan vervolgens aanspraak maken op schadeloosstelling 92 of op volledige vergoeding van de schade. 93 Een voordeel van een beroep op schadeloosstelling is dat de omvang hiervan wettelijk is bepaald. Ook hoeft de benadeelde de omvang van de schade niet te bewijzen. De hoogte van de schadeloosstelling is gelijk aan de beloning over de periode die het contract bij regelmatige beëindiging had behoren voort te duren. 84 Wessels 2006, p Artikel 7:439 lid 2 BW. 86 Artikel 7:439 lid 1 BW. 87 Asser-Kortmann 1994, nr Asser-Kortmann 1994, nr Artikel 7:435 BW. 90 Artikel 7:440 BW. 91 O.m. Rb. Leeuwarden 9 december 2008,LJN BI Artikel 7:441 lid 1 BW. 93 Artikel 7:441 lid 3 BW. 21

22 De benadeelde partij kan ook een beroep doen op volledige vergoeding van de schade. De benadeelde moet dan wel de omvang van zijn schade bewijzen Goodwillvergoeding Naast het recht om schadeloosstelling te vorderen, heeft de handelsagent bij het einde van de agentuurovereenkomst recht op klantenvergoeding c.q. goodwillvergoeding. Om hiervoor in aanmerking te komen moet er wel worden voldaan aan een aantal voorwaarden. Zo moet de agent nieuwe klanten binnen hebben gehaald voor de principaal. Of hij heeft de overeenkomsten met bestaande klanten aanzienlijk uitgebreid. Voorts moeten de overeenkomsten met deze klanten de principaal na het einde van de agentuurovereenkomst nog aanzienlijke voordelen opleveren. Daarnaast is ook van belang dat de betaling van deze vergoeding billijk is, gelet op alle omstandigheden, in het bijzonder op de verloren provisie uit de overeenkomsten met deze klanten. 94 Waar het om gaat is dat de onderneming door de werkzaamheden van de agent in waarde gestegen. Vanwege deze waardestijging dient de leverancier de handelsagent een vergoeding te betalen. In bepaalde situaties is er echter geen sprake van goodwillvergoeding. 95 Zo is de vergoeding niet verschuldigd indien de agentuurovereenkomst is beëindigd door de principaal op grond van een dringende reden waarvoor de agent een verwijt treft en waarvoor laatstgenoemde schadeplichtig is. 96 Ook is er geen goodwillvergoeding verschuldigd indien de overeenkomst is beëindigd door de handelsagent. Dit is alleen anders indien deze beëindiging wordt gerechtvaardigd door omstandigheden die de principaal kunnen worden toegerekend, of wordt gerechtvaardigd door leeftijd, invaliditeit of ziekte van de handelsagent, waardoor er redelijkerwijs niet van de handelsagent kan worden gevergd dat hij zijn werkzaamheden voortzet. 97 Tot slot is er geen goodwillvergoeding verschuldigd, indien de handelsagent de overeenkomst beëindigt die, overeenkomstig een afspraak met de principaal, zijn rechten en verplichtingen uit hoofde van de agentuurovereenkomst aan een derde overdraagt Artikel 7:442 lid 1 BW. 95 Artikel 7:442 lid 4 BW. 96 Artikel 7:442 lid 4, sub a BW. 97 Artikel 7:442 lid 4, sub b BW. 98 Artikel 7:442 lid 4, sub c BW. 22

23 2.6 Verschillen distributie en agentuur Distributie en agentuur lijken op het eerste gezicht sterk op elkaar. Beide vormen treden op als tussenpersoon. Ze promoten en soms verkopen beiden bepaalde producten van hun leverancier, respectievelijk principaal. Hierdoor creëren ze een afzetgebied. Ook zijn hun rechten in veel gevallen beperkt tot een bepaald territorium. Dit kan een geografisch gebied zijn, maar ook bijvoorbeeld een bepaalde klantenkring. Tevens kan er al dan niet sprake zijn van exclusiviteit, veelal in combinatie met een minimum afzet. 99 Ook zijn er een aantal verschillen tussen beide vormen. Een kenmerkend verschil tussen distributie en agentuur is de zelfstandige positie van de distributeur, en de onzelfstandige positie van de agent. Een distributeur sluit overeenkomsten op eigen naam en voor eigen rekening en risico (hij is een zelfstandig handelaar). De distributeur bouwt een klantenbestand op aan wie hij de producten van de leverancier op eigen naam verkoopt. 100 Agentuurovereenkomsten daarentegen geven de agent de bevoegdheid om namens de principaal te bemiddelen bij de totstandkoming van overeenkomsten tussen principaal en een derde. De agent handelt op naam en voor rekening en risico van de principaal (hij is een tussenpersoon). Voor de diensten ontvangt de agent een vooraf overeengekomen provisie. 101 De agent wordt aangemerkt als de economische zwakkere partij. 102 Dat is tevens de reden dat de agent beter wordt beschermd en dat de agentuurovereenkomst in de Nederlandse wet is vastgesteld. De agent investeert immers veel tijd aan de opbouw van een klantenbestand dat de producten van de principaal afneemt. De principaal levert en factureert rechtstreeks aan de afnemers. Het risico bestaat dat de principaal de agent overslaat en direct overeenkomsten sluit met de afnemers van de agent. De agent zou dan met lege handen staan. Een distributeur sluit overeenkomsten op eigen naam en voor eigen rekening en risico. Daaruit zou kunnen worden afgeleid dat de relatie met de afnemers ook commercieel gezien relaties van de distributeur zijn. 103 Voor de distributeur geldt het ondernemersrisico. Iedere ondernemer is zelf verantwoordelijk voor het welslagen van zijn onderneming en voor de continuïteit ervan. Wanneer een contractuele wederpartij van die ondernemer de relatie voor de toekomst niet wenst voort te zetten en deze door opzegging beëindigt, dan zal die ondernemer de afzet van die wederpartij voor het vervolg missen. Dat zal in het algemeen nadelig voor hem zijn, hetgeen 99 De Mönnink 2010, p O.m. Rb. Arnhem 29 augustus 2007,LJN BB Artikel 7:428 BW. 102 Smit 1996, p O.m. Rb. 's-hertogenbosch 31 januari 2007, LJN AZ7537; Barendrecht en Van Peursem 1997, p

24 door hem als schade (beëindigingschade) kan worden ondervonden. Die beëindigingschade komt voor rekening van de ondernemer zelf. 104 Aan het einde van de overeenkomst staat de agent met lege handen. De distributeur daarentegen heeft na afloop zijn klantenbestand nog. De klanten zijn over het algemeen niet bekend bij de leverancier Conclusie Voor de opzegging van distributieovereenkomsten voor onbepaalde tijd bestaat er in Nederland geen specifieke wetgeving. In beginsel geldt hetgeen partijen onderling zijn overeengekomen. Indien partijen niets omtrent de opzegging schriftelijk geregeld hebben, bepaalt de rechtspraak aan de hand van de redelijkheid en billijkheid in verband met de omstandigheden van het geval of het mogelijk is om op te zeggen. De rechtspraak en de literatuur zijn verdeeld over de vraag of er een gegronde reden voor de opzegging moet zijn en of deze reden aan de distributeur moet worden meegedeeld. Voor wat betreft het opzegtermijn geldt in beginsel hetgeen dat is overeengekomen. Wanneer de overeenkomst zelf geen regeling van de lengte van de opzegtermijn bevat, zal de redelijkheid en billijkheid in verband met de omstandigheden van het geval deze bepalen. De literatuur hanteert, op basis van de rechtspraak, vuistregels voor de lengte van de opzegtermijn van onbenoemde duurovereenkomsten. Deze vuistregels zijn gekoppeld aan de looptijd van de overeenkomst. Voorts kan de opgezegde partij in bepaalde gevallen schadevergoeding vorderen. Tot slot kan gesteld worden dat de distributeur aan het einde van de distributieovereenkomst geen recht heeft op goodwillvergoeding voor de uitbreiding van het klantenbestand van de leverancier gedurende de looptijd van de overeenkomst. In geval van opzegging van een distributieovereenkomst is de opzeggende partij gebaat bij een spoedige beëindiging, zonder aansprakelijkheid te zijn voor de schade die hieruit voortvloeit. Hier moet echter wel wat tegenover staan. De opgezegde partij beoogt zo min mogelijk last te hebben van de opzegging en wil graag dat de schade, die ontstaat als gevolg van de opzegging, vergoed wordt. Ook moet de opgezegde partij voldoende tijd krijgen om zijn bedrijfsvoering aan te passen aan de nieuwe situatie. De opzegging van een agentuurovereenkomst is, in tegenstelling tot de distributieovereenkomst, wettelijk geregeld. Een agentuurovereenkomst voor onbepaalde tijd kan tussentijds opgezegd 104 O.m. Rb. 's-hertogenbosch 3 december 2003,LJN AO De Mönnink 2010, p.8. 24