ED VAN ZANDEN, DOOR ALBERT OOSTIIOEK

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "ED VAN ZANDEN, DOOR ALBERT OOSTIIOEK"

Sarah ter Linde
7 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 ED VAN ZANDEN, DOOR ALBERT OOSTIIOEK 'Ed was bovenal een gedreven Rotterdams kunstenaar en hij zal voortleven in al het prachtige werk dat hij ons heeft nagelaten'. Met deze tekst typeert het rouwbericht de Rotterdamse kunstenaar Eduard van Zanden kort en bondig. De litho op de voorzijde van de kaart is evenzeer sprekend: 'drijvende kranen'. Rotterdamser kan niet. Opteüfrng Het leven van de op 29 november 1903 te Rotterdam geboren Eduard van Zanden kent op het oog weinig hoogtepunten. Na een aantal jaren MULO-onderwijs monstert hij in 1919 aan als matroos op de grote vaart. Door ziekte aan wal gekluisterd, raakt hij ervan overtuigd dat als hij zijn artistieke kant verder ontwikkelt er een betere toekomst in het verschiet ligt. Hiertoe volgt hij van 1921 tot 1926 eerst de avondcursus en later de dagopleiding aan de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam. Als hij meent er niets meer te kunnen leren, stopt hij met de opleiding zonder examen te doen. Het vrij-kunstenaarschap in 1929 blijft hij om financiële redenen combineren met werk in het reclamevak. Hij tekent portretten, interieurs en stadsgezichten, vaak in een gemengde techniek: pen en penseel, potlood, zwart krijt, soms gouache. De economische crisis van de jaren dertig verhindert dat hij als decoratieschilder vast werk krijgt: perioden van werken en stempelen wisselen elkaar af. Van Zanden leert litho's te maken en bekwaamt zich in de etstechniek op de particuliere academie van de graficus A.Ph. Derkzen van Angeren, met wie hij de aandacht voor de haven gemeen heeft. Later zal hij zijn met een eigen etspers gedrukte prentjes verkopen, onder meer aan de kunsthandel Koch. Opdrachten Stad, haven en industrie, maar ook figuur en portret zijn de onderwerpen waarmee de tekenaar en graficus Ed van Zanden wordt vermeld in het Lexicon wm Nedc-r/tfndsefreefcfenrfefcumtc-nadrs van P.A. Scheen. 176

2 38. Ed win. SV/nMerij door /<JM K'nm. 177

3 Eind jaren dertig krijgt Van Zanden zijn eerste opdracht van gemeentearchivaris mr. H.C. Hazewinkel. Van de oude Rotterdamsche Diergaarde, gelegen tussen het Station Delftsche Poort en de Kruiskade, maakt hij een serie tekeningen in waterverf. Bij het bombardement op 14 mei 1940 verliest Van Zanden zijn etspers en een groot deel van zijn grafische productie. Zoals op iedere Rotterdammer die het heeft meegemaakt, maakt het bombardement ook op Van Zanden een onuitwisbare indruk; het heeft hem geïnspireerd tot een serie tekeningen van bijzondere kwaliteit. Gezeten op het dak van de Bijenkorf tekent hij minutieus het geschonden stadshart. Zo weet hij een beeld te scheppen dat niet in foto's was vast te leggen. Deze tekeningen spreken ook latere generaties aan en geven een goede indruk van het totaal veranderde stadsbeeld na het bombardement. Overigens is Ed van Zanden één van de 26 kunstenaars die in de oorlogsjaren in een soms weinig aantrekkelijke omgeving in opdracht van het Gemeentearchief tekeningen van hoge kwaliteit weet te vervaardigen. Behalve van het archief, dat aparte kredieten verwierf voor het laten schilderen van de aanleg van industrie- en haventerreinen in Botlek en Europoort en van de metro, projecten waarvoor Ed van Zanden ook altijd werd gevraagd, krijgt hij tevens opdrachten van het rijk, de Rotterdamse Kunststichting en het bedrijfsleven. Na series tekeningen in waterverf (de Diergaarde) en tekeningen met pen en penseel in Oost-Indische inkt (de gebombardeerde binnenstad) maakt Van Zanden zich los van de minutieuze werkelijkheidsuitbeelding die dit meer academische werk kenmerkt. Begin jaren zestig krijgt hij een lossere toets en ook een meer herkenbare eigen stijl. In dit werk, dat op een spontane en snellere manier tot stand komt, werkt hij veel in zwart-wit met inkt, verf en krijt, waarmee hij goed de vaak harde en desolate omgeving van de werkstad weet te karakteriseren. Beklemmende beelden van loodsen, gasfabrieken, treinemplacementen, plaatsen waar je niet voor je plezier gaat wandelen. Het werk is kaal en nuchter waarbij de romantiek ver lijkt te zoeken. Toch weet hij al die lelijke en grauwe details te plaatsen in een goed compositorisch vlak. Gebruikmakend van een speciale lichtval en van strakke lijnen tekent hij een sierlijk silhouet dat de ruige schoonheid van het industriële landschap boeiend tot uitdrukking brengt. 178

4 Op den duur was bij Van Zanden het besef gegroeid dat hij de realiteit van het dagelijks bestaan van mens en stad beter in zwart en wit kon uitbeelden dan in kleur. 'Ik ben geen kleurenjongen', liet hij zich eens ontvallen. Dat was niet waar, zoals mensen die hem goed hebben gekend zich herinneren. Vooral in de periode tussen 1940 en 1948 schildert hij veel, zowel portret als stilleven. In die periode heeft Van Zanden een atelier aan de Goudse Rijweg. Door het oorlogsgeweld gedwongen, woont hij dan echter met zijn gezin in Den Haag. Dat hij op een andere techniek overstapt, heeft vooral ook te maken met geldnood die hem belet dure olieverf te kopen. Dat hij wel degelijk een fijn gevoel voor kleuren heeft, blijkt uit zijn portretten die met uitzonderlijk talent zijn getekend. Door de tijd heen heeft hij van zijn vrouw prachtige portretten gemaakt, waaraan jammer genoeg nooit een tentoonstelling is gewijd. Zijn dochter weet te vertellen als kind en puber heel wat uurtjes poserend voor haar vader te hebben doorgebracht. 'En niet alleen de familie moest eraan geloven, iedereen die bij ons over de vloer kwam met een beetje interessante kop kreeg vroeg of laat een beurt'. Later als lithograaf heeft Ed van Zanden zich uitsluitend op zwart-wit toegelegd. Bezoeken aan Londen inspireren hem tot figuratieve en voornamelijk in zwart-wit uitgevoerde tekeningen en litho's van stations èn havenwijken, één van zijn hoofdmotieven. Over een periode van zestig jaar zijn er verscheidene tentoonstellingen gewijd aan het werk van Ed van Zanden. In 1937 exposeert hij voor het eerst bij Kunsthandel De Schakel aan de Delftsevaart. Behalve in Nederland exposeert Van Zanden ook enkele keren in het buitenland. In 1947 is zijn werk vertegenwoordigd op de Biënnale van Venetië en in 1962 worden zijn werken getoond in de Central Library van de Londense wijk Stepney. Als graficus sluit hij zich in 1951 aan bij de Werkgemeenschap Grafische Kunst Rotterdam, die na verhuizing naar een atelierruimte in de Diergaarde de naam 'Ara' voert. Ook maakt hij deel uit van de in hetzelfde jaar opgerichte expositiegroep 'Argus'. Tot deze groep 'jonge' Rotterdamse kunstenaars, waarvan Ed van Zanden overigens het oudste lid is, behoren Kees Franse, jan Goedhart, Charles Kemper, Huib Noorlander, Louis van Roode en later ook Jan Burgerhout en Marie Willemse Vervloet. Zij vereni- 179

5 gen zich om zich tegen de opkomende vloed van abstracte kunst te kunnen handhaven. De groep 'Argus' wilde niet een nieuwe kunstrichting voorstaan maar beoogde slechts een praktisch doel: naar buiten treden door middel van exposities. De groep jonge kunstenaars zag daarnaast in de grafiek het middel bij uitstek om voor een breed publiek goede kunst te maken. De erkenning van het publiek blijkt bij gelegenheid van zijn exposities en uit de toekenning aan Van Zanden van de grafiekprijs van de Salon van de Maassteden (Stedelijk Museum Schiedam) in In 1969 wordt hij wegens zijn verdienste als tekenaar en graficus voor de stad Rotterdam geëerd met de Erasmuspenning. Na verscheidene tentoonstellingen in de jaren zeventig en tachtig wijdt ook de Archiefdienst in de Archiefwinkel aan de Coolsingel in het voorjaar van 1997 een tentoonstelling aan Ed van Zanden. Opmerkelijk is dit niet. De vaste opdrachten van het Gemeentearchief hebben hem decennia lang een basis gegeven om zijn artistieke loopbaan te continueren. Met 260 werken uit de periode van 1937 tot 1987 bezit de topografisch historische atlas van dit archief de grootste verzameling van zijn werk. De collectie, met het stadsbeeld als uitgangspunt, biedt een vrijwel volledig overzicht van zijn artistieke ontwikkeling. In 1995 verhuist Ed van Zanden met zijn vrouw Loeki Warnaar naar een verzorgingshuis in Assen. In de nabijheid van zijn dochter en zijn talentvolle schoonzoon Jan Kruis hanteert hij nog incidenteel de tekenstift. Zijn vrouw overlijdt op 7 december Voor Van Zanden, die met Loeki in 1929 was getrouwd en bij haar twee kinderen heeft gekregen, is dit verlies zeer zwaar. Aangeslagen door zijn verdriet gaat hij ook ten gevolge van dementie geestelijk snel achteruit. In deze omstandigheden maakt Van Zanden nog tekeningen: primitieve kunst waarin zijn artistieke talent te herkennen is. In de hoge ouderdom van 94 jaar overlijdt Eduard van Zanden op 28 augustus 1997 te Assen. Hoewel het oudste lid heeft hij bijna alle collega's van de Argusgroep overleefd. Op 2 september is hij in besloten kring gecremeerd. 180

Vergelijkbare documenten

A-tekst. De aquarel. Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan

A-tekst. De aquarel. Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan A-tekst De aquarel Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan In de 19de eeuw maakte de Nederlandse aquarel een ongekende bloeiperiode door. De artistieke idealen van die tijd vonden in dit medium een perfecte