Eigenlijk zegt u dat u dood wilt?!

Transcriptie

1 Eigenlijk zegt u dat u dood wilt?! 2009 Paul van Hoek Frans Brinkman

2 Copyright: 2009 Uitgeverij Nelissen, Barneveld Omslag: Malt Art Concepts & Design, Haarlem ISBN: NUR: 777 1e druk: 2009 ALLE RECHTEN VOORBEHOUDEN Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Uitgeverij Nelissen Postbus 358, 3770 AJ Barneveld Telefoon: , fax:

3

4 Inhoud Voorwoord 7 Inleiding 9 1 Suïcidaliteit bespreekbaar maken 13 Signalen die wijzen op suïcidaliteit 13 Vermijden of aankaarten 16 Onderwerpen ter exploratie 19 Speculatief vermoeden 21 Moedig zijn: contact maken 21 2 Ruimte scheppen in waarnemen en denken 25 Bevestig de onmacht, niet de hopeloosheid 26 Bewegingsruimte zoeken 27 Geen oplossingen aandragen 29 De stilte verdragen 29 Provocaties 30 Moedig zijn: de hoop nabij komen 31 3 Suïcide-intenties temperen 35 De attitude van de hulpverlener 35 Voorbeelden van interventies 36 De veiligheid in de steigers 40 Symbolische handelingen 41 Hoe verder na het eerste gesprek 42 Moedig zijn: assertief hulpverlenen 44 4 Interne en externe samenwerking 47 Verbreding draagkracht 47 Formele samenwerking, beleid 49 Moedig zijn: de ander ter verantwoording roepen 51 Bronnen 55 Literatuur 55 Websites 56

5 eigenlijk zegt u dat u dood wilt?! Over de auteurs 57 Paul van Hoek (1959) 57 Frans Brinkman (1958) 57 Inlegvel Suïcidepreventie: stappenplan en ankerpunten 6

6 Voorwoord Het klinkt raar, maar als mensen suïcide overwegen dan zijn ze bezig met zelfbescherming. Nadenken over suïcide plegen is de laatste psychologische verdediging tegen toekomstig onheil: het moeten doorgaan met een verschrikkelijk leven. Mensen zijn wanhopig over de belangrijkste zaken die in hun leven zijn misgegaan of dreigen mis te gaan. Zo denkt men althans. Het ergste wat je kan overkomen, is dat je door moet leven met dezelfde gedachten over dezelfde situatie. Kortom: mensen beschermen zichzelf tegen hun toekomstige ellende: de dag van morgen is net zo erg, zo niet erger, dan de dag van vandaag. Het wanhopige denken over de eigen levenssituatie kan een dwangmatige vorm van piekeren worden waarin men oneindig vaak zinnen herhaalt als: Niemand houdt van me, Ik ben mijn dierbaren alleen maar tot last, Het leven heeft geen zin. En dat vele uren per dag, soms wel tien, twintig uur. Deze zinnen krijgen steeds meer werkelijkheidgehalte: als je ze vaak genoeg herhaalt, maken ze zichzelf waar. Er komt een moment waarop je zo lijdt onder je eigen gedachten dat je besluit: Ik moet stoppen met denken. En als je deze gedachte maar vaak genoeg herhaalt, heb je er weer een extra ernstig probleem bij. Suïcide plegen is zodoende een vorm van zelfbescherming tegen het toekomstig onheil dat denken heet. Het nadenken over suïcide kan opluchting bieden: als alles misgaat, kan ik altijd nog suïcide plegen. Het is de ultieme zekerheid: ik kan altijd nog mezelf redden van verdere aftakeling, gezichtsverlies enzovoort. Het herhaaldelijk nadenken over de eigen zelfdoding kan echter zijn doel voorbijschieten en dan wordt zelfbescherming zelfkwelling. Net als piekeren: in eerste instantie bescherm je jezelf daarmee tegen mogelijke bedreigingen. Als je dat echter te veel doet, wordt piekeren een vorm van zelfkwelling en heb je er nog een probleem bij. De Fransen hebben daar een mooie uitdrukking voor: torturer l esprit (het martelen van de geest). Zo ook bij suïcidegedachten: vaak zijn deze gedachten hun doel voorbijgeschoten en zijn de gedachten aan de dood een extra probleem geworden. Boven op de problemen die iemand had om suïcide te plegen, komt dan een extra probleem: het dwangmatig en oncontroleerbaar denken aan zelfdoding. 7

7 eigenlijk zegt u dat u dood wilt?! Het is tijd dat hulpverleners niet meer terugschrikken voor suïcidale cliënten. Het is jammer dat door gebrek aan kennis en vaardigheden suïcidale cliënten vaak in de kou blijven staan omdat hulpverleners zich geen raad weten met de beperkte levensperspectieven van de suïcidale cliënt. Dit boekje, Eigenlijk zegt u dat u dood wilt?!, geschreven door Paul van Hoek en Frans Brinkman, getuigt van de visie van twee ervaren hulpverleners die niet bang zijn het suïcidale gedachtegoed te bespreken, het contact met de cliënt aan te gaan en het beestje bij de naam te noemen. Ik ondersteun hun visie van harte en ik hoop dat vele hulpverleners niet alleen dit boekje bestuderen, maar het ook in de praktijk gaan toepassen. Dan zal blijken dat gesprekken met suïcidale cliënten eigenlijk helemaal niet zo eng zijn, dat het zelfs heel goed mogelijk is om contact met hen te hebben en ook om toekomstperspectieven te bespreken zonder zelf mee te deinen op de hopeloosheid die de patiënt zo bezighoudt. Van Hoek en Brinkman bieden goede achtergronden en vaardigheden om het gesprek met een suïcidale cliënt tot een echte belangenbehartiging te maken. Het lijkt een beetje op vakbondswerk: samen met de hopeloze cliënt bekijken of zijn toekomst niet beter gediend kan zijn dan door suïcide te plegen. Dit boekje biedt uitstekende aanknopingspunten voor een actieve preventie van suïcide bij cliënten. Het enige wat u hoeft te doen is de adviezen van beide auteurs in de praktijk toepassen. Succes gegarandeerd. Ad Kerkhof, hoogleraar klinische psychologie, psychopathologie en suïcidepreventie, Vrije Universiteit Amsterdam 8

8 Inleiding Bij onze lessen en trainingen blijkt steeds dat het voor hulpverleners heel lastig is om hun werk te doen met suïcidale cliënten. In de training met dezelfde titel als dit boekje, krijgen deelnemers de uitdrukkelijke opdracht om expliciet de bespeurde suïcidewens te bespreken. Iedere training wordt opnieuw duidelijk dat schroom, onzekerheid en vooroordelen aanleiding zijn om het contact over het onderwerp te vermijden. Ook is duidelijk dat wanneer hulpverleners een manier vinden om het onderwerp wel te bespreken, dit ook voor hen een opluchting is. Dit boekje is een handreiking om het gesprek met een suïcidale cliënt te voeren. Eigenlijk om moed te verzamelen, zoals we dat verderop noemen. Hoe geef je dit gesprek vorm? Welke kennis maakt je deskundig? Hoe werk je samen? Veel cijfers en achtergrondinformatie zijn afkomstig van prof. dr. A.J.F.M. Kerkhof (VU Amsterdam). Hij is een autoriteit op het gebied van suïcidepreventie en voor ons een inspiratiebron voor de training en het boekje. Wij hebben onze praktijkervaringen toegevoegd om hulpverleners een extra steun in de rug te geven. Enkele getallen In Nederland sterven jaarlijks circa 1500 mensen door zelfdoding (RIVM, 2008, zie de corresponderende website). Dat zijn ongeveer 500 mensen meer dan het aantal mensen dat door verkeersongelukken en geweld samen om het leven komt. Verder zijn er circa mensen per jaar die een suïcidepoging doen (Ten Have e.a., 2007). Deze pogingen zijn niet alleen een indicatie voor de kans op herhaling, maar ze veroorzaken ook onmiddellijke schade en direct lijden bij degenen die de pogingen doen en bij hun naasten. Preventie als maatschappelijke taak Het aantal doden op jaarbasis lijkt niet zo hoog. Maar gegeven het feit dat deze doodsoorzaak relatief vaak voor jonge mensen geldt, is het verlies aan mensenjaren groot. En het gaat in veel gevallen om overlijden dat in principe afwendbaar is. Gevoegd bij de tienduizenden pogingen, rechtvaardigt dit een collectieve, 9

9 eigenlijk zegt u dat u dood wilt?! in de maatschappelijke context ingebedde aanpak. Voor de opzet van zo n aanpak kunnen we veel leren van structurele maatschappelijke interventies, bijvoorbeeld inzake de bestrijding van verkeersonveiligheid. Van de aanpak op het gebied van de verkeersveiligheid kunnen we wat betreft suïcidepreventie leren dat het zin heeft om te zorgen voor een integrale probleemdefinitie, een brede maatschappelijke opzet, sociale mobilisatie en centrale regie. De Ivonne van de Ven Stichting (suïcidepreventie) organiseerde in 2005 met de GGD hierover een expertmeeting (zie Preventie als hulpverlenerstaak In deze handreiking zullen we focussen op het feit dat suïcideplegers erg vaak hulpverleningscontacten onderhouden. Een kwart van de mensen die suïcide plegen, was in het jaar voor de suïcide opgenomen in een GGz-setting. Hulpverlening ontvangen is een voorspellende factor in de kans op suïcidepogingen (Chopin e.a., 2004). Gelet op allerlei problemen die leiden tot suïcidaliteit, ligt het voor de hand dat er vaak hulpverleningscontacten zijn. We menen dan ook dat door vakkundige interventies veel meer suïcides voorkomen kunnen worden. Dat deze interventies achterwege blijven, ligt mede aan de barrière om gedachten aan suïcide en eventuele suïcideplanning ter sprake te brengen. Het is een barrière zowel voor de cliënt als de hulpverlener. Het lijkt niet aannemelijk dat mensen eerst nog een hulpverlenende instantie bezoeken om (niet) over hun suïcidaliteit te praten omdat ze liever willen blijven leven. We zien het wel als een signaal van zoekgedrag : er is twijfel over de te zetten stap. Suïcide nou en? Als mensen dood willen mag dat toch?! Daar is veel voor te zeggen: zelfdoding als de ultieme individuele daad, een vrije keuze van de existentieel onafhankelijke persoon. Of van de persoon die zijn schaamtevolle sociale positie ten volle begrijpt. Afhankelijk van de culturele context en het tijdsgewricht kan de betekenis van en het bezwaar tegen suïcide inderdaad nogal verschillen. Uit onderzoek blijkt dat 95 procent van de suïcideplegers eigenlijk niet dood wil (Heeringen & Kerkhof, 2000). Of mensen écht wel of niet dood willen, is niet zo eenvoudig vast te stellen. Uit dergelijke onderzoeken kun je de conclusie trekken dat mensen wel degelijk op andere gedachten te brengen zijn. 10

10 Inleiding Hun gang naar de hulpverlener en hun appel op de sociale omgeving wijzen naar onze mening op wanhoop; zij zijn op zoek naar een uitweg (dit in tegenstelling tot de kleine groep mensen die weloverwogen en welbewust gepland hun leven beëindigen). Deze handreiking Deze handreiking is vooral gericht op het hulpverlenende gesprek en op de vaardigheden die je als hulpverlener zou moeten hebben. Aan de orde komt hoe je het thema gefaseerd intensief kunt bespreken en hoe je suïcidale gedachten en eventueel geplande acties kunt verminderen of verhelpen. Als beroepsbeoefenaar krijg je dus een handreiking om jezelf verder te bekwamen in het gevoelig worden voor signalen, het inschatten van risico s en het bespreekbaar maken van doodswensen van cliënten en hun (concrete) plannen voor suïcide. Uiteraard gaan we in op wat hulpverleners tegenhoudt om eventuele suïcidaliteit bij hun cliënten aan te kaarten. Het uitgangspunt is dat sociaal isolement van de hulpvrager en zijn verkokerde waarneming en denken een belangrijke zo niet doorslaggevende rol spelen bij ernstige pogingen tot zelfdoding. Een vakkundig hulpverlener trekt alle registers open. In het laatste hoofdstuk staan we kort stil bij de samenwerking op de eigen werkplek. Teamvergadering en intervisiebijeenkomst zijn geschikte plekken om suïcidepreventie regelmatig op de agenda te zetten. Samenwerking met andere instanties (en andere sectoren) beschrijven we als aandachtspunt voor leidinggevenden, wat niet wegneemt dat je als uitvoerend hulpverlener hierbij natuurlijk ook een belangrijke signalerende taak hebt. De eerste keer We benadrukken dat de handreiking zich concentreert op het gesprek waarin voor het eerst een vermoeden van suïcidaliteit aan de orde is. Dat kan binnen een langlopend hulpverleningscontact zijn, in een intakegesprek of tijdens een terloops gesprek. Voor de vaardigheden van de hulpverlener is er geen verschil: de hulpverlener moet een graad van veiligheid en indringendheid weten te bewerkstelligen. Signalen moeten worden opgepakt, onderzocht en beoordeeld op ernst. De suïcide-intenties dienen te worden getemperd. Er dient op basis van de eerste bespreking van het thema een perspectief te komen op géén suïcide het komende 11

11 eigenlijk zegt u dat u dood wilt?! etmaal, twee etmalen, een week, tot aan het volgende hulpverleningsgesprek. Is feitenkennis belangrijk? Door allerlei feiten te kennen, ben je nog geen deskundig hulpverlener. Daarvoor zijn allereerst houding en vaardigheden van belang. Feiten helpen echter wel! Ze maken je signaalgevoeliger, meer bewust van de reële kans op suïcide. Bij bepaalde leeftijdsgroepen, combinaties van psychische stoornissen, combinaties van psychosociale problemen en bij specifieke subculturele achtergronden komt zelfdoding simpelweg vaker voor dan bij mensen die niet tot voornoemde categorieën behoren. In kadertjes her en der in deze handreiking geven we onder andere dit soort informatie. Moedig zijn De ervaring in werk en trainingen wijst uit dat omgaan met suïcidaliteit geen sinecure is. Er is moed voor nodig om op tafel te krijgen en onder ogen te zien dat de ander (de cliënt) zijn leven mogelijk wil beëindigen. Dat is een confronterende constatering. Moed is ook nodig om de ander te stimuleren de daad uit te stellen, alternatieven te zoeken, perspectief te bieden, jou te vertrouwen. En daarbij de kans te lopen dat jouw cliënt (desondanks) suïcide pleegt. Vandaar dat we in elk hoofdstuk een paragraaf over moed hebben opgenomen. Tot slot Dit boek is tot stand gekomen met steun van de Ivonne van de Ven Stichting. Deze stichting heeft tot doel om suïcide als urgent maatschappelijk probleem aan de orde te stellen, suïcidepreventie te verbeteren, wetenschappelijk onderzoek naar suïcide te bevorderen en de kwaliteit van hulpverlening aan nabestaanden te verhogen. Wij zijn de stichting zeer erkentelijk en hopen met dit boek een bijdrage te leveren aan het bereiken van deze doelen. Paul van Hoek Frans Brinkman 12

12 1 Suïcidaliteit bespreekbaar maken Het bespreekbaar maken van een eventuele doodswens kent drie onderdelen: 1 Er moet een reden zijn om erover te beginnen (je vraagt niet aan iedere cliënt standaard of hij wel eens aan zelfdoding denkt). 2 Die reden moet verder verkend worden. 3 Als er sprake is van een doodswens moet er gesproken worden over de gemoedstoestand en de voornemens. Let wel: de gemoedstoestand en de voornemens zijn twee afzonderlijk te beoordelen grootheden. Suïcide is geen emotie, geen gemoedstoestand, maar een poging om problemen op te lossen (zie kader 1). 1 Suïcide is een oplossingsstrategie In de trainingen zien we vaak dat uit de wijze waarop hulpverleners suïcide met hun cliënt bespreken, de veronderstelling doorklinkt dat suïcide een gemoedstoestand is. Dat is een gevaarlijke vergissing. Zeker ligt een bezwaard gemoed ten grondslag aan de doodswens. Suïcide is echter een poging om problemen op te lossen. Een al dan niet voorgenomen besluit. Het is goed om in de taal tussen hulpverlener en cliënt dit onderscheid helder te maken (voor de hulpverlener én voor de cliënt). Een hulpverlener die eenzijdig emoties blijft bevragen of de gemoedstoestand blijft reflecteren, ontkent het cognitieve element in de toestand van de cliënt. Dit kan er rechtstreeks toe bijdragen dat de cliënt zich niet door de hulpverlener gehoord en begrepen voelt. Signalen die wijzen op suïcidaliteit Naast een zeker cliëntenprofiel (zie kaders 2 en 3) dat je alert kan maken op kansen op suïcidaliteit, kun je in het onmiddellijke contact met cliënten ook signalen oppikken die duiden op zelfdodingsintenties. Het gaat om de volgende signalen: Uitspraken als: Zo hoeft het voor mij niet meer, Ik kan er 13

13 eigenlijk zegt u dat u dood wilt?! net zo goed helemaal mee kappen, Als ik dood zou zijn, was dat zo erg nog niet, Niemand heeft me nodig. Directere toespelingen als: Pas als je dood bent, heb je rust, Ik weet niet of ik volgende keer nog kom..., Och die pillen, had ik maar een touw... Uitingen van bezwarende gevoelens, bijvoorbeeld somberheid, zich schuldig voelen, de idee tekort te schieten, minderwaardig te zijn, een groot verlies geleden te hebben. Veranderingen in het dagelijks leven, zoals decorumverlies, weggeven eigendommen, opruimen souvenirs, (nog) slechter eten, meer alcohol of andere drugs gebruiken. Plotselinge stemmingsverbetering: iemand die opeens roept dat het allemaal veel beter gaat, kan dat doen omdat de planning van een suïcide bevrijdend werkt. 2 Risicofactoren (Kerkhof, 2004) Suïcidaliteit (en de kans daarop) is complex. In het individuele geval onderzoekt de hulpverlener de kans op suïcide. Veel hangt dan af van de (non-verbale) communicatie. De expliciete uitkomsten en de intuïtie van de hulpverlener kunnen tegelijkertijd geplaatst worden in een meer algemene context van risicofactoren. We noemen de volgende factoren die op zichzelf (geïsoleerd) of samen met andere factoren een hoge of verhoogde kans op suïcide met zich meebrengen. Risicofactor Geïsoleerd Samen Depressie verhoogd hoog Alcohol-/drugsmisbruik verhoogd hoog Schizofrenie verhoogd hoog Persoonlijkheidsstoornis laag verhoogd Traumatische gebeurtenis laag verhoogd Ziekte laag verhoogd Leeftijd en geslacht laag verhoogd Zonder partner laag verhoogd Sociaal isolement laag verhoogd Deviantie laag verhoogd Suïcidale communicatie laag hoog Suïcidale preparatie laag hoog 14