Is er een groene bubbel?

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR Is er een groene bubbel? Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de bedrijfseconomie Kaat Van de Waeter onder leiding van Prof. Johan Albrecht

2

3 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR Is er een groene bubbel? Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de bedrijfseconomie Kaat Van de Waeter onder leiding van Prof. Johan Albrecht

4 Vertrouwelijkheidsclausule Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding. Kaat Van de Waeter

5 Dankwoord Het opzet van deze masterproef is het nagaan of er al dan niet sprake is van een groene bubbel. Het was voor mij een bijzonder leerrijke ervaring om mijn kennis met betrekking tot dit onderwerp uit te breiden. De uiteindelijke weergave van deze masterproef is slechts een resultaat van een lang proces van aftasten en opzoeken. Hierbij was de leiding van mijn promotor een enorme steun. Mijn bijzondere dank gaat bijgevolg voornamelijk uit naar Prof. J. Albrecht. Dit voor de kans die hij me geboden heeft me in dit onderwerp te verdiepen. Daarnaast gaat ook veel dank uit naar Ruben Laleman voor zijn verbeteringen, zijn kritische evaluatie en vooral zijn goede raad en tips die me op het juiste spoor brachten. Ten slotte, en zeker niet als minste, bedank ik mijn ouders voor de kans die ze me geboden hebben mijn opleiding als master in de bedrijfseconomie af te maken. Meer specifiek gaat bijzondere dank uit naar mijn vader voor zijn kritische blik die een meerwaarde bood bij het opstellen en nalezen van de thesis. Kaat Van de Waeter, 24 mei 2011

6

7 Inhoudsopgave INLEIDING EEN KREET OM HERNIEUWBARE ENERGIE DE CONTEXT WAARIN HERNIEUWBARE ENERGIE ZICH VOORTBEWEEGT DE GREEN NEW DEAL INVLOED VAN RECENTE GEBEURTENISSEN De Arabische lente Fukushima DE BUBBEL ECONOMIE WAT DE GESCHIEDENIS ONS LEERT HOE EEN BUBBEL ONTSTAAT DE PSYCHOLOGIE DIE ACHTER DE BUBBEL SCHUILGAAT DE BUBBEL EN ZIJN KENMERKEN DE AFGELEIDE KENMERKEN SAMENVATTEND SCHEMA DE SUBSIDIEPOLITIEK VAN VERSCHILLENDE LANDEN EN REGIO S VOOR GROENE TECHNOLOGIE EEN SPRONG NAAR HET KEYNESIANISME DE SUBSIDIEPOLITIEK OVER DE VERSCHILLENDE REGIO S HEEN Europa De Verenigde Staten FINANCIERING HERNIEUWBARE ENERGIESECTOR SCHULDFINANCIERING RISICOKAPITAAL VOORBEELDEN UIT DE PRAKTIJK VESTAS WIND SYSTEMS (DENEMARKEN) ENFINITY (BELGIË) I

8 6.3 ENEL GREEN POWER (ITALIË) EDP RENOVAVEIS (PORTUGAL) IS ER EEN GROENE BUBBEL? HET MINSKY-MODEL Stadium Stadium Stadium Stadium EEN OVERZICHT: SAMENVATTEND SCHEMA GEBASEERD OP HET MODEL VAN MINSKY PREVENTIEMAATREGELEN De nood aan een stabiel investeringsklimaat De nood aan een stabiel beleid Het streven naar winstbejag en economisch nut HET ANTWOORD VERANTWOORDING ALTERNATIEVEN? BESLUIT LITERATUURLIJST II

9 Lijst met figuren FIG. 2.1: TOONT DE KOERSSTIJGING VAN DE INTERNET- EN TECHNOLOGIEAANDELEN OVER DE PERIODE (DE GRAUWE, 2006) FIG. 2.2: TOONT HET VERLOOP VAN DE AANDEELKOERSEN OVER DE PERIODE (DE GRAUWE, 2006) FIG. 2.3: TOONT DE TOENAME VAN DE VASTGOEDPRIJZEN IN DE VERENIGDE STATEN TUSSEN 1987 EN 2009 (POWELL, 2010) FIG. 4.1: PLAATS DE BELANGRIJKSTE KENMERKEN VAN EEN REGULIERE MARKT TEGENOVER DEZE VAN DE HERNIEUWBARE ENERGIESECTOREN (OXFORD RESEARCH, 2010) FIG 4.2: GEEFT HET STIJGEND AANDEEL AAN UITGEGEVEN GROENESTROOMCERTIFICATEN IN VLAANDEREN WEER (VREG, 2011) FIG. 4.3: TOONT DE STIJGENDE ENERGIECONSUMPTIE GEWONNEN UIT DUURZAME ENERGIEBRONNEN AAN (BÖHME, 2010) FIG.5.1: TOONT DE FREQUENTIE VAN DE VERSCHILLENDE FINANCIERINGSBRONNEN AAN DIE BEDRIJVEN IN DE HERNIEUWBARE ENERGIESECTOR AANWENDEN IN HET BEGIN VAN HUN OPSTARTCURVE EN VERDEROP (EIM EN OXFORD RESEARCH, 2011) FIG.5.2: TOONT DE TOENAME AAN VAN RISICOKAPITAAL DAT IN EUROPA WERD GEÏNVESTEERD IN SCHONE ENERGIE (OXFORD RESEARCH, 2011) FIG. 6.1: TOONT DE STIJGING IN WERKGELEGENHEID AAN BINNEN DE WINDTURBINEONDERNEMING VESTAS EN DIT OVER HET TIJDSINTERVAL (VESTAS, 2011) FIG. 6.2: TOONT DE STIJGING IN WERKGELEGENDHEID MEER SPECIFIEK VOOR DE JAREN (VESTAS, 2010) III

10 FIG.6.3: TOONT DE STIJGING AAN INKOMSTEN AAN BINNEN DE WINDTURBINEONDERNEMING VESTAS EN DIT OVER HET TIJDSINTERVAL (VESTAS, 2011) FIG 6.4: GEEFT EEN OVERZICHT VAN DE INKOMSTEN EN HET EBIT VAN VESTES OVER DE TIJDSPANNE (VESTAS, 2010) FIG. 6.5 : GEEFT EEN SAMENVATTING VAN DE WERKING VAN ENEL GREEN POWER MET BETREKKING TOT DE VERWORDEN RESULTATEN FIG. 6.6 :GEEFT EEN SAMENVATTING VAN DE FINANCIËLE SITUATIE VAN ENEL GREEN POWER 61 FIG. 6.7: GEEFT EEN SAMENVATTING VAN DE FINANCIËLE SITUATIE VAN EDP RENOVAVEIS (EDP RENOVAVEIS, 2010) FIG. 6.8: GEEFT ENKELE SOCIALE INDICATOREN WEER DIE DE GROEI VAN DE ONDERNEMING AANTONEN (EDP RENOVAVEIS, 2010) FIG. 7.1: GEEFT DE HERNIEUWBARE ENERGIEBEDRIJVEN WEER VOLGENS HUN OPRICHTINGSJAAR (DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR EN ENERGIE, 2010) FIG. 7.2: GEEFT DE VERWACHTINGEN INZAKE DE TEWERKSTELLING BINNEN HERNIEUWBARE ENERGIEBEDRIJVEN OP KORTE TERMIJN WEER (DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR EN ENERGIE, 2010).. 69 FIG. 7.3: GEEFT DE VERWACHTINGEN INZAKE DE TEWERKSTELLING BINNEN HERNIEUWBARE ENERGIEBEDRIJVEN OP LANGTE TERMIJN WEER (DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR EN ENERGIE, 2010) 70 FIG. 7.4: GEEFT HET INDICATIEVE GROEIPAS WEER SPECIFIEK VOOR BELGIË VOOR HET PERCENTAGE HERNIEUWBARE ENERGIE IN DE ELEKTRICTEITSPRODUCTIE, TRANSPORT EN DE WARMTEPRODUCTIE (OVED, 2011) IV

11 Lijst met tabellen TABEL. 1.1: GEEFT DE STIJGING VAN DE AANDELEN WEER VAN EEN AANTAL GROTE EUROPESE BEDRIJVEN DIE ACTIEF ZIJN IN BIOMASSA, ZONNE- EN WINDENERGIE ACTIVITEITEN SINDS DE TSUNAMI IN JAPAN 11 MAART 2011( SCHUCKINK KOOL, 2011) TABEL 2.1: TIEN POTENTIËLE BUBBELS (POWELL, 2010) TABEL 5.1: GEEFT DE STIJGING VAN DE AANDELEN WEER DIE KBC- BANK TOEPASTE OP ZIJN GROENE LENINGEN IN 2009 (SPAARGIDS, 2009)..49 V

12 Is er een groene bubbel? 1

13 Inleiding De aandacht voor de groene energiesector is momenteel enorm groot. In het kielzog van de crisis wordt veel werkgelegenheid verwacht in de groene ecnonomie. De markt van de hernieuwbare energie heeft zich de laatste jaren dan ook sterk weten uit te breiden. Deze groeimarkt lokte veel investeerders en leveranciers. Maar is investeren in deze energievorm wel zinvol? Want duiden de bestaande hoogggespannen verwachtingen niet op een groene bubbel? Dit is was deze masterproef nagaat. Om na te gaan of er al dan niet sprake is van een een groene bubbel wordt eerst de context gegeven waartegen de groene beweging zich afzet. Vervolgens wordt dieper ingegaan op bubbels uit verleden met hun typische kenmerken. Het zijn deze kenmerken en de psychologie die achter de bubbel schuilgaat die worden afgeleid om op te treden als dé typerende karakteristieken van een bubbel. Aansluitend worden deze kenmerken geplaats in het model van Minksy dat de levenscyclus van een bubbel weergeeft. Dit model doet uiteindelijk dienst als referentiekader bij het nagaan van het bestaan van een groene bubbel. Om dit model correct in te vullen is er nood aan een omschrijving van de financiering van de hernieuwbare energiesector. Bijgevolg komt de subsidiepolitiek, het systeem van schuldfinanciering en risicokapitaal aan bod. Daarnaast worden er om de bevindingen te staven enkele groene voorbeeldondernemingen onder de loep genomen. Tot slot vindt de eindelijke analyse door vergelijking van de huidige situatie met de afgeleide kenmerken van een bubbel plaats. Hieruit wordt geconcludeerd dat de huidige groene economie veel kenmerken heeft die wijzen op een groene bubbel. En het kan wel eens zijn dat deze groene bubbel binnenkort barst. 2

14 1. Een kreet om hernieuwbare energie Courant gebruikte Amerikaanse definitie van hernieuwbare energie (Criekemans, 2011, p. 10): Energy sources that are naturally replenishing but flow limited. They are virtually inexhaustible in duration but limited in the amount of energy that is available per unit of time. Renewable energy sources include: biomass, hydro, geothermal, solar, wind, ocean thermal, wave action and tidal action. Europese definitie hernieuwbare energie (Criekemans, 2011, p. 10): All natural energy flows that are inexhaustible (i.e., renewable) from an anthropogenic point of view: solar radiation; hydropower; wind; geothermal; wave, and tidal energy; and biomass. In de meeste delen van de wereld neemt de energievraag exponentieel toe als gevolg van de industrialisatie. Deze stijgende vraag naar energiebronnen gaat samen met de kreet om hernieuwbare energie, waarbij hernieuwbare energie de bron bij uitstek is, en in principe onuitputtelijk en CO2-neutraal (De Vits, 2008). Het begrip hernieuwbare energie is sterk tegengesteld aan de niet-hernieuwbare energiebronnen, zoals : aardolie, aardgas, steenkool enzovoort. Kenmerkend voor deze bronnen is dat de energie wordt opgewekt door verbranding. Dit is een niet-omkeerbaar proces, vandaar de benaming niet-hernieuwbare energiebronnen. Als gevolg van de verbranding worden de eindige bronnen uitgeput. De zoektocht naar een alternatieve, hernieuwbare manier van energie opwekken, is geopend. Onder hernieuwbare energiebronnen valt in principe elke drager van energie die niet uitgeput kan worden door gebruik (Criekemans, 2011). De voorbeelden van hernieuwbare energie en de zoektocht naar die energie zijn nu reeds talrijk. Begrippen als groene stroom, windmolens, zonnepanelen, stijgende olieprijzen, (groene)stroomcertificaten, C02-uitstoot en de Kyotonormen horen we tegenwoordig overal. De groene notie valt niet meer weg te denken, het klimaat- en energiedebat in Europa is hot (De Vits, 2008). 3

15 1.1 De context waarin hernieuwbare energie zich voortbeweegt Momenteel is de industrie voor het grootste deel (nog) afhankelijk van fossiele brandstoffen. Meer en meer wordt de trend gevoed om extra aandacht te geven aan energiebronnen die ten dienste staan van minder olieafhankelijkheid. De zoektocht naar alternatieve energiebronnen die hetzelfde resultaat met zich kunnen teweegbrengen, is geopend. De reden die hierachter schuilt is de bezorgdheid om die olie. Olie is immers geen onuitputtelijke energiebron waardoor de vraag rijst hoe de industrie er zou kunnen uitzien als er geen olie meer beschikbaar is? Of wat als deze olie (onbetaalbaar) duur wordt? Deze vragen leven en zorgen ervoor dat er in hogere mate gedacht wordt in termen van 'cleantech' of duurzame energie (Huysmans en Desmet, 2009). De noodzaak van de ontwikkeling van energiebesparende of toch een energie-efficiënte economie leeft. De bedreigingen van klimaatveranderingen en de hoge olieprijs maakt dat zorgen omtrent energieverbruik nu ook meer en meer in het bewuste treden bij de bevolking. Waar voorheen eerder de overheid via allerhande media de consument poogde te bereiken, is de aandacht voor een groene, duurzame levenswijze nog nooit zo groot geweest onder de gewone consumenten (Lifset, 2009). Het is niet onwaarschijnlijk te stellen dat de economische crisis van 2008 heeft geleid naar dit andere type van wereldeconomie waarbij men meer gaat focussen op de ontwikkeling van duurzame, ecologische energie. We bewegen ons stilaan naar een groene economie toe. Hierbij dient de overheid als leidraad, dit door het opstellen van programma's die in dienst staan van de bescherming van de globale omgeving en de hernieuwbare energiesector promoot. Zo kan de overheid zorgen voor de promotie van (kleine) groene wagens, de bevolking bewust maken van de uitsterving van bedreigde diersoorten, eenieder er attent op maken dat men de afbraak van het regenwoud een halt dient toe te roepen enzovoort. Het is de financiële crisis van 2008 die het startsein heeft gegeven voor wat de hoofdproblematiek van deze eeuw zal worden, namelijk de zoektocht naar en de opbouw van een wereld gericht op het gebruik van hernieuwbare energie. Vanaf Wereldoorloog II tot 2008 is de productie van olie blijven stijgen, samengaand met eveneens een continue prijsstijging van de fossiele brandstoffen (Lane, 2010). Het jaar 2008 was het jaar van de oliebubbel. Ten gevolge van de oliebubbel van 2008 zijn de energiekosten nog sterker toegenomen wat zich eveneens vertaalde in een toename van de kostprijs van voedingswaren. Voor de consument werd het bijgevolg steeds moeilijker hun auto vol te tanken, hun huis te verwarmen en te 4

16 voorzien in de primaire basisbehoeften. De consequentie hiervan is dat vele consumenten hun gewoonten veranderden wat betreft energiegebruik. Deze ontwikkeling brengt met zich mee dat meer energiebevoorraders gaan zoeken naar nieuwe, goedkopere, duurzamere vormen van energie om aan die vraag te kunnen voldoen. Alternatieve energiebronnen treden steeds meer op de voorgrond (Tokic, 2010). Echter niet enkel de prijsstijging van de energie geleverd uit de winning van fossiele brandstoffen zorgt voor een veranderende mentaliteit. Ook de gevolgen die gepaard gaan met de winning van energie uit de verbranding van fossiele brandstoffen baren zorgen. De uitstoot van deze CO2-gassen zorgt voor de geleidelijke opwarming van de aarde. De mensheid blijkt met andere woorden te vervallen in een economie die gestoeld is op dure energie.en het is net die dure energie die op zijn beurt de oorzaak van de opwarming van de aarde. De enige manier om een alternatieve levenswijze te ontwikkelen, is door te bewegen naar een wereld waarin schoner energieverbruik gepropageerd wordt (Lane, 2010). Tegelijkertijd worden we door onze afhankelijkheid van olie steeds afhankelijker van dubieuze regimes die onze democratische westerse normen niet steeds hoog in acht nemen (Criekemans, 2011). Om deze verschillende redenen een halt toe te kunnen roepen, dienen alle economische sectoren de taak op zich te nemen om op een meer efficiënte manier om te springen met energiebronnen, grondstoffen en de natuurlijke omgeving in het algemeen (Albrecht, 2010). We worden dus geconfronteerd met een overbelasting van de natuur, die leidt tot een klimaatcrisis en een leegloop van fossiele energiebronnen. Deze crisissen kunnen beklaagd worden, maar eerder moeten ze worden gezien als een opportuniteit om onze economische en sociale systemen te transformeren naar een model dat een stabiele en houdbare toekomst nastreeft en zelfs aanbiedt. Zo n systemen zijn gestoeld op groene, hernieuwbare energie. Van groene, duurzame energie bestaat geen rechtlijnige definitie, maar het houdt de sectoren in die gericht zijn op het efficiënt gebruik van energie, op de productie van hernieuwbare energie en te maken hebben met duurzaam transport of waterbevoorrading. Wat nu reeds duidelijk is, is dat het aandeel van groene economie steeds groter wordt. In Europa alleen al werken zo'n 3, 4 miljoen mensen binnen ecologische industrieën en over de hele wereld geven overheden fiscale voordelen uit om hun economieën te stimuleren, dit als antwoord op de economische en financiële crisis (O Ferral, 2009). Enorme hoeveelheden geld worden over de hele wereld in de economie gepompt. Veel van dit geld wordt gebruikt om financiële instellingen uit de 5

17 nood te helpen, maar ook groene investeringen worden momenteel beschouwd als een belangrijk onderdeel van de algemene economische stimuleringsmaatregelen. Zo blijkt uit onderzoek van de UNEP dat ruimschoots 33 procent van de stimuleringsmaatregelen wordt gealloceerd in groene investeringen. De wereld staat met andere woorden op een keerpunt weg van een inefficiënte economie naar een groene op efficiënte met energie omspringende economie. De transformatie die daarmee gepaard gaat, namelijk van ons huidige energieproductie en -opslagsysteem naar een meer ecologische industrie, is het belangrijke doel van de 'green new deal' (O Ferral, 2009). 6

18 1.2 De green new deal De green new deal doet denken aan de new deal die zijn ontstaan vond tijdens de economische crisis van de jaren 30. Bij het maken van de referentie naar die specifieke periode is het noodzakelijk ook de hoofdfiguur erbij te betrekken. De Britse econoom John Maynard Keynes was de grote inspirator. Keynes pleitte voor overheidsinversteringen ter bestrijding van de economische recessie en ter stimulatie van de economische groei. Deze enorme uitgaven van de overheid zouden vervolgens, als de economie weer in volle bloei is, terug ongedaan worden gemaakt. Onder dit gedachtengoed van Keynes lanceerde Roosevelt in de Verenigde Staten een uitgavenprogramma van 5 miljard dollar om de koopkracht een duw in de rug te geven (Bos, 2009). De green new deal omvat een resem aan projecten die de Amerikaanse economie na de crisis opnieuw een boost moesten geven. De hoofdpunten die dit plan aanhaalt zijn: 1) Een drastische verlaging van het energieverbruik nastreven door de invoer van bepaalde normen voor energieprestaties van gebouwen en activiteiten. 2) Stimuleringsmaatregelen ten aanzien van consumenten. 3) Een beleid dat de maarschappelijke- en milieukosten die gepaard gaan met de CO2 uitstoot doorrekent naar de consumenten. Deze redenering vindt tevens meer en meer ingang in Europa. De Engelsman Richard Murphy bijvoorbeeld, directeur van de Engelse N.G.O. Finance for the Future, wou via omvangrijke investeringen in het isoleren van gebouwen en het lokaal opwekken van energie, een veilige bestemming creëren voor de spaargelden, nieuwe werkgelegenheid creëren en een boost geven aan de economie. De bedoeling was om via de combinatie die meer groen, meer groei en meer banen nastreeft een antwoord te bieden op maar liefst drie crisissen die zich quasi ter gelijker tijd voordeden: een klimaatcrisis, de kredtietcrisis en de continue crisis waarbij olie een steeds schaarser wordende energiebron is (Groenlinks, 2009). Dat dit gedachtengoed degelijk ingeburgerd raakt onder de bevolking blijkt uit cijfergegevens. 7

19 Waar in 2009 slechts negen procent van onze verbruikte energie van hernieuwbare energiebronnen kwam, wil de Europese Unie dit aandeel doen stijgen tot ruim 20 procent in Op die manier wil men een halt toe roepen aan het steeds stijgende verbruik van fossiele brandstoffen en de uitstoot van CO2-gassen. Dit zou neerkomen op een reductie van het verbruik van fossiele brandstoffen tot meer dan 300 miljoen ton per jaar en een reductie van CO2-uitstoot tot meer dan 900 miljoen ton. Beide samen komen overeen met het equivalent van onder andere 450 miljoen auto s die van de weg worden gehaald. Tevens zou deze ommekeer ongeveer 2 miljoen nieuwe werkplaatsen met zich meebrengen (O Ferral, 2009). Naast al deze positieve ideëen moet er evenzeer rekening gehouden worden met enkele kritische punten. Vanuit linkse hoek wordt gewaarschuwd dat de green new deal sterk begint te lijken op een groene bubbel. Sterker nog, men deinst niet terug om de vergelijking te maken met een ecodictatuur. Van een ecodictatuur zou immers sprake zijn indien men zich enkel concentreert op klimaatmaatregelen, maar daarbij de achterliggende economische mechanismen (zoals er zijn: het winststreven, de nadruk op consumptie en werk) niet gaat veranderen. Het gevolg van dit alles is dat er zich een groene crisis kan gaan voordoen indien men niet oplet. Want financiële stimuleringsmaatregelen kunnen tot een bubbel leiden indien een al te ruim stimuleringspakket tot hoge inflatie leidt wanneer de economie zich herstelt (Groenlinks, 2009). De aandacht voor een groene levenswijze is desalniettemin nog nooit zo groot geweest. Maar kan deze rijzende aandacht voor groene technologie wel overleven in een wereld die momenteel in een economische recessie zit (Lifset, 2009)? 8

20 1.3. Invloed van recente gebeurtenissen De oproer in de Arabische landen die de olieprijs de hoogte heeft ingeduwd en de ramp van 11 maart 2011, waarbij een tsunami Japan overspoelde met alle gevolgen vandien, hebben het debat over energievoorziening in de westerse economieën terug prominent op de politieke agenda geplaatst. De Duitse regering herbekijkt haar positie tegenover kernenergie; in de Verenigde Staten kondigde president Barack Obama een bijsturing van het heersende energiebeleid aan enzovoort. Hand in hand met deze gebeurtenissen wordt de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen opnieuw sterk geaccentueerd (Michielsen, 2011) De Arabische lente De recente protesten in de Arabische wereld joegen de olieprijs immers sterk de hoogte in. We betaalden sinds juli 2008 nog nooit zoveel voor een vat ruwe olie en in dat kielzog volgen uiteraard ook de stookolie- en dieselprijzen. Het is omdat de prijs van een vat olie het spel van vraag en aanbod volgt dat deze prijs fluctueert met de macro-economische context. Libië is bijvoorbeeld voor bijna 2 procent verantwoordelijk voor de wereldwijze toevoer van olie, voor Europa is het zelf een van de belangrijkste energieleveranciers. De repressie in de Noord-Afrikaanse landen voeden de vrees dat de energiebevoorrading van het Westen in gedrang kan komen. Helaas blijft de vraag naar olie groot met alle gevolgen van dien: een hallucinant hoge olieprijs (Van den Abeele, 2011). De westerse reacties op de democratische opstanden in de Arabische wereld kunnen gemakkelijk verklaard worden met het begrip de oliewereld. Het westen dat zo afhankelijk is van de toevoer van olie geeft een dictator met veel olie die tevens een betrouwbare klant is de vrije hand (Chomsky, 2011). De beste oplossing lijkt de bemoeienissen uit te laten. De vrees voor een eventuele opschorting van de olietoevoer is immers te groot. Onze ongewenste afhankelijkheid van dubieuze regimes die onze westerse democratische normen niet te hoog in acht nemen en de daarmee gepaard gaande problemen blijft groot. De gebeurtenissen in de Noord-Afrikaanse landen betekende voor het Westen nogmaals een wake-up call om zich toe te leggen in de zoektocht naar alternatieve energiebronnen die een niet-afhankelijkheid prediken. Sterker nog, de Engelse activist Alexander Dunn omschrijft de Arabische lente als het einde 9

21 van het olietijdperk (Benhali, 2011) Fukushima Het is de tsunami van 11 maart 2011, met een direct gevolg voor de kerncentrale in Fukushima, die de discussie over veiligheid van de kernenergie heeft doenheroplaaien. Energie langer blijven opwekken in kerncentrales ligt politiek gevoeliger dan ooit. Tevens biedt het opwekken van energie uit conventionele bronnen (olie, gas en steenkolen) geen oplossing voor de langere termijn. De fossiele brandstoffen worden uitgeput en de CO2- uitstoot moet wereldwijd een halt toegeroepen worden. De gebeurtenissen in Japan zijn aldus in het voordeel van de hernieuwbare energiesector, zo blijkt uit cijfergegevens. De aandelen van bedrijven gespecialiseerd in hernieuwbare energie zijn sinds de tsunamie en de aardbeving gestegen (Schuckink Kool, 2011). Aandeel Marktkapitalisatie Stijging sinds 11 maart 2011 EDP Renovaveis (Portugal) 4,4 miljard euro 14,6 % Enel Green Power (Italië) 9,8 miljard euro 13,8 % Verbund AG (Oostenrijk) 10,8 miljard euro 24,6 % Vestas Wind Systems (Denemarken) 6,1 miljard euro 27,8% TABEL. 1.1: geeft de stijging van de aandelen weer van een aantal grote Europese bedrijven die actief zijn in biomassa, zonne- en windenergie activiteiten sinds de tsunami in Japan 11 maart 2011( Schuckink Kool, 2011). Voor velen worden de gebeurtenissen in Japan gezien als een aanleiding tot het nemen van beslissingen ter ondersteuning van propere, lokale en uitstootvrije hernieuwbare energie. Door 10

22 te kiezen voor hernieuwbare energie kan een uitweg worden gevonden voor onze risicovolle afhankelijkheid van buitenlandse fossiele brandstoffen en nucleaire energie (Van Hamme, 2011). Er is geen weg meer terug. De stijgende energieprijzen ( en met de recente kernramp in het achterhoofd) leiden volgens sommigen onherroepelijk naar een belangrijke groei-impuls ten voordele van hernieuwbare energie (Corthouts, 2011). 11

23 2. De bubbel economie A bubble can be seen as an upward price movement over an extended range that then implodes (Kindleberger, 1978, p. 16). A bubble may be defined loosely as a sharp rise in the price of an asset or a range of assets in a continuous process, with the initial rise generating expectations of further rises and attracting new buyers generaly speculators interests in profits from trading in the asset rather than its use or earnings capacity (Eatwell et al.,1987, p. 281). A speculative bubble exists when the price of something does not equal its market fundamentals for some period of time for reasons other than random shocks (Rosser, 2000, p. 107). Naast deze definities wordt met betrekking tot de bubbeleconomie de vergelijking gemaakt met het verhaal van de krekel en de mier. In dit verhaal vertoont de mier kenmerken zoals: ordelijk en gedisciplineerd te werk kunnen gaan. Dit in tegenstelling tot de karakteristieken van de krekel, die leeft er maar op los, net alsof de goede tijden nooit zullen keren. De krekel stelt zich nooit de vraag wat de toekomst zou kunnen brengen. Tot op de dag dat de ellende begint (Bultnick, 2009). In wat volgt wordt het fenomeen van een bubbel economie aan de hand van verschillende voorbeelden nader toegelicht. Het ontstaan, de kenmerken en de psychologie die achter de economische bubbels schuilt worden aan de tand gevoeld. 12

24 2.1 Wat de geschiedenis ons leert Crisissen en bubbels zijn er altijd al geweest en zullen ook altijd blijven bestaan. De financiële economie is er dankzij de kredietverlening al meerdere malen in geslaagd een slabakkende economie uit de nood te helpen. Door de instroom van liquide middelen werden impulsen gegenereerd ten voordele van reformering van economische groei. Maar, het is net deze gang van zaken die gepaard gaat met het ontstaan van economische bubbels, ook wel zeepbellen genoemd. Reeds in de achttiende eeuw deed zich in Frankrijk al zo n bubbel voor. John Law werd toen door de Franse regering gevraagd de financiële sector in Parijs uit te bouwen. Wat Frankrijk toen nog niet zag, was dat John Law door aan die vraag te voldoen een bubbel in gang zette die de Franse spaarder niet zo snel meer zou vergeten. Via John Law investeerden de mensen hun spaargelden in de Franse kolonie genaamd Louisiana. Echter, toen die kolonie onvruchtbaar leek, spatte de bubbel uit elkaar (Mouton, 2008). In de jaren 90 was er sprake van een internet- en technologieaandelen bubbel. Het Internet was toen, en zoals nu opnieuw blijkt uit de hoge waardering van de sociale netwerksites, een ideale voedingsbodem voor rages. Waarbij het begrip rage staat voor een situatie waarin vele mensen een bepaalde technologie gaan adopteren met overdreven ijver (Walden en Browne, 2006). De sector van het internet en technologie ontwikkelde zich in de jaren 90 flagrant sneller dan de rest van de aandelen markten. Het gevolg was dat in enkele jaren tijd de technologieaandelen in waarde vertienvoudigden. Het geloof onder de mensen leefde dat de beste manier om je geld te investeren via de aandelenmarkt van de technologie was en iedereen wou wel van dat succes meegenieten. Niemand wou toegevan dat deze hoge aandeelprijzen eerder een teken waren van waanzin van van natuurlijke met de markt meegaande groei. Dit geloof bleef zich manifesteren tot in 2001 toen aan dit mooie liedje abrupt een einde kwam. Het gevolg was dat de internet- en technologieaandelen die tot eind 2000 op hun hoogepunt stonden, sterk daardelen en in 2002 zelf terug gedrongen waren tot hun niveau van voor 1998 (De Grauwe, 2006 & Walden en Browne, 2006). Figuur 2 toont deze aanvankelijke koersstijging en de daarop volgende koersdaling van de technologie- en internetaandelen, startend in 1995 tot midden

25 FIG. 2.1: toont de koersstijging van de internet- en technologieaandelen over de periode (De Grauwe, 2006). Dit fenomeen doet zich niet enkel voor binnen de aandelenmarkt. Ook andere markten kunnen hiervan het slachtoffer worden. De wisselmarkt, bijvoorbeeld, maakte in de jaren 90 hetzelfde mee met de dollarbubbel als gevolg. Door tal van gelanceerde theorieën, die de mensen moesten doen geloven dat de Verenigde Staten enkel één stap verwijderd stond om een tijdperk van supereconomische mogelijkheden in te treden, leek de American dream werkelijkheid te worden. Euforie onder de bevolking, door sommigen zelf massahysterie genoemd, vierde zege. Met andere woorden: la vie en rose werd geleefd! Tot rond de periode het steeds duidelijker werd dat de welverspreide theorieën eerder opgeblazen sprookjes waren dan dat het ging om een correcte economische assumptie. De dollarbubbel spatte uit elkaar Figuur 2.2 toont hoe de dollarbubbel groeide om uiteindelijk abrupt tot zijn einde te komen. (De Grauwe, 2006). 14

26 FIG. 2.2: toont het verloop van de aandeelkoersen over de periode (De Grauwe, 2006). Naast deze bekende dollarbubbel en internet- en technologiebubbel in de Verenigde Staten bracht ook de meer recente vastgoedbubbel heel wat opschudding. Op minder dan één jaar tijd steeg de waarde van de huizen in de strook tussen Boston en Washington met meer dan 15 procent (Peter, 2005). Deze stijging bleek in combinatie met de lage hypotheekrentes, die ingevoerd werden na de economische recessie van 2001, falikant te zijn. Ze leidden immers tot de expansie van de kredieten en een steeds groter wordende toestroom aan liquiditeiten (De Grauwe, 2008). Deze fenomenen vormden de voedingsbodem voor een bubbel. Tevens doet dit fenomeen denken aan het verschijnsel irrationele exuberantie. Dit verschijnsel manifesteerde zich in de gedachten van de koper. Deze dacht per slot van rekening dat zijn inkomen door de aankoop van vastgoed ging blijven stijgen. Helaas viel de werkelijkheid een stuk minder rooskleurig uit (Peter, 2005). De lange periode van lage intrest creëerde de barsten die later hebben geleid tot de ineenstorting van de vastgoedmarkt (De Grauwe, 2008). Allen Fishbein van de consumentenfederatie van Amerika vergelijkt deze situatie met een stoelendans waarbij bepaalde kopers immers vreemd gaan opkijken als ze straks geen stoel meer vinden. Met deze vergelijking wijst hij op het feit dat vele kopers waarschijnlijk niet 15