Naar enige standaardisatie bij telescopen

Transcriptie

1 MAANDBLAD VAN DE VLAAMSE INGENIEURSKAMER INGENIEURSMAGAZINE Naar enige standaardisatie bij telescopen Huiskamertelevisie wordt sociaal medium Technoladies: vrouwen in een mannenwereld Frans Peeters: ingenieur en burgemeester VIK, Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem jaargang 49, nummer 11, november 2011 maandelijks tijdschrift, verschijnt niet in juli en augustus afgiftekantoor HASSELT 1- P2A8632

2

3 Commentaar I-mag Ingenieursmagazine is een uitgave van de Vlaamse Ingenieurskamer vzw Stichtend lid CIBIC Lid van Ex-Change vzw Stichtend lid van European Young Engineers EYE Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers (U.P.P.) VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Ing. Bart Demol MSc, Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem HOOFDREDACTEUR Ing. Noël Lagast MSc EINDREDACTIE Luc Vander Elst REDACTIERAAD Ing. I. Born MSc - Ing. B. Demol MSc Ing. H. Derycke MSc - Ing. K. De Wever MSc Ing. N. Lagast MSc - Ing. G. Roymans MSc Ing. W. Samyn MSc - Ing. L. Wezenbeek MSc REDACTIESECRETARIAAT Francine Demaret SECRETARIAAT VIK Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem Tel Fax Website: ing@vik.be Doorlopend open van uur tot uur Voor advertentieruimte of redactionele bijdragen: mail naar redactie@vik.be. LIDMAATSCHAPSBIJDRAGEN rek.nr.: ,00 voor technisch en industrieel ingenieurs, die meer dan drie jaar gediplomeerd zijn; voor geassocieerde leden 34,00 voor hen, die 3 jaar of minder dan drie jaar gediplomeerd zijn; voor een samenwonend lid; voor gepensioneerden 17,00 voor studenten-industrieel ingenieur 79,00 voor leden woonachtig in het buitenland DRUKKERIJ & LAY-OUT Drukkerij SLEURS nv, Overpelt Tel Fax Voor de ondertekende artikels zijn alleen de auteurs aansprakelijk. COVER Mercatortelescoop Wim PESSEMIER Ingenieursethiek Is techniek een neutraal gegeven? Rijzen de ethische vragen pas bij het gebruik van de techniek? Of is het de gebruiker die er op een (on)verantwoorde manier mee omgaat en blijft de ontwerper de ingenieur zo buiten schot? Het klassieke voorbeeld bij dit verhaal is het mes. Niet de ontwerper is verantwoordelijk voor het verkeerd gebruik van het mes, maar de moordenaar die het gebruikt voor doeleinden, waarvoor het niet ontworpen is, namelijk een moord plegen. Laat ons even stilstaan bij de woorden waarvoor het niet ontworpen is. Waarom wordt een bepaalde techniek of technologie ontworpen? Wat was de intentie? En is die dan neutraal? Sinds de jaren 70 is engineering ethics, net zoals business ethics, in opmars. De klassiekers in dit verband zijn de casussen van de Ford Pinto, de Challenger Space Shuttle, Tsjernobyl, Bhopal, waar niet alleen bedrijven, maar ook ingenieurs in het vizier kwamen bij maatschappelijke en ethische vraagstelling. Wat wisten ingenieurs? Konden ze de gevolgen van hun keuzes voorspellen? Konden ze het proces beïnvloeden om zo de schadelijke gevolgen of de normoverschrijding te voorkomen? Welke vrijheid hebben zij om beslissingen te nemen of te beïnvloeden? Geleidelijk aan dringt het bewustzijn door dat ook ingenieurs geen neutrale actoren zijn bij de ontwikkelingen van techniek en technologie. Er worden voortdurend keuzes gemaakt. Dimensies moeten worden bepaald. Kwaliteitscontroles dwingen tot reflectie over nauwkeurigheidsmarges en ijkingen. Kunststoftechnologie biedt een waaier aan materialen en eisen inzake veiligheid, duurzaamheid, rendabiliteit, efficiëntie of ergonomie zijn niet altijd eenvoudig met elkaar te verzoenen. In 2004 verscheen een handboek Ethiek en Techniek onder redactie van L. Royakkers, I. Van de Poel en A. Pieters en met ondersteuning van onze zustervereniging KIVI-niria in Nederland. Het is hun verdienste dat ze de basis legden voor een uitgewerkte visie op de morele competenties van ingenieurs. Ik vat het hier voor u even samen: 1. Morele sensibiliteit: het vermogen om maatschappelijke en ethische kwesties te herkennen en te benoemen. 2. Moreel analysevermogen: het vermogen om een morele vraag te analyseren in termen van feiten, waarden, betrokkenen (stakeholders) en belangen. 3. Morele creativiteit: het vermogen om verschillende handelingsmogelijkheden te bedenken om met de morele vraagstelling om te gaan in het licht van de relevante waarden en feiten. 4. Moreel oordeelsvermogen: het vermogen om met behulp van ethische denkkaders, waaronder normatief ethische theorieën en gedragscodes, een moreel oordeel te vellen over de handelingsmogelijkheden. 5. Morele beslissingsvaardigheden: het vermogen om te reflecteren op verschillende ethische denkkaders en om een beslissing te nemen op basis van die reflectie. 6. Argumentatievermogen: het vermogen om de ethische aspecten van het denken en handelen te rechtvaardigen, te bediscussiëren en te evalueren met vakgenoten en niet-vakgenoten. Met ie-net vzw willen de ingenieurs in Vlaanderen hun stem laten horen in het maatschappelijk debat. De rode draad van ons volgende jaarthema Roadmap Vlaanderen gaat over mobiliteit, ruimtelijke ordening en wonen. Om verantwoorde beleidskeuzes te maken in dat domein zijn ook daar duurzaamheid en een ethische dimensie op hun plaats. De ingenieurs in Vlaanderen nemen alvast die handschoen op. Ing. Paul BERTELS MSc Gedelegeerd bestuurder VIK en ie-net Voorstelling boek 500 jaar geschiedenis van de ingenieur Zondag 6 november om uur Boekenbeurs Antwerp Expo - gele zaal André Oosterlinck, ererector en associatievoorzitter K.U.Leuven, schreef het voorwoord en stelt mee het boek voor. De auteur, Ing. Noël Lagast MSc, erevoorzitter VIK, signeert nadien op de stand van uitgeverij Garant. 3 I-mag november 2011

4 Inhoud Commentaar Ingenieursethiek Inhoudstafel...04 Ing. Wim Pessemier MSc stuurt telescopen aan Technologie Zappware maakt van digitaal tv-kijken een nieuwe ervaring Technologie Group Coek herdefinieert langetermijnperspectief Technologie ESI-CIT Group produceert meet- en testsystemen voor alles Technologie Vrij onderwijs bouwt eerste passiefschool in Lozen Samenleving...16 Ing. Greet Verhoeven MSc staat haar mannetje bij ETAP nv Samenleving...20 In de kijker: Dinnerparty 2011 Afdeling Oost-Vlaanderen Nieuws van de afdelingen...24 VIK en deskundigen: waar staan we? Centum experten...30 Technisch ingenieur Frans Peeters is burgemeester van Geel Netwerk...32 Umicore gastheer voor verantwoordelijken ingenieursopleiding Netwerk...36 Vijftig jaar ingenieurs in Geel Netwerk...37 Enquête leefwereld van de ingenieur was succes Netwerk...38 AUHA legt nadruk op internationalisering en mondialisering Netwerk...39 Nieuws van de studiegroepen VIK Studiegroepen...40 MS Project: werken met het softwarepakket VIK Vorming...45 Planning & scheduling van onderhoudsactiviteiten VIK Vorming...45 Reach voor downstreamgebruikers VIK Vorming...46 Cursusagenda november - december 2011 VIK Vorming...46 Fellow in gerechtelijke expertise VIK Vorming...48 I-mag november

5 technologie TECHNOLOGIE Uitzonderlijke toepassingen vragen om uitzonderlijke oplossingen Ing. Wim Pessemier MSc zoekt industriële oplossingen om telescopen aan te sturen LEUVEN. In juni 2008 studeerde Wim Pessemier (26) af als industrieel ingenieur elektrotechniek, afstudeerrichting automatisering, aan de Kaho Sint-Lieven. Zijn masterproef speelde een belangrijke rol om technieken in de Mercatortelescoop te automatiseren. De Mercatortelescoop is eigendom van het Instituut voor Sterrenkunde van de K.U.Leuven en staat op het Canarische eiland La Palma in Spanje. Met zijn doctoraat wil hij nu een stap verder zetten door in een bredere, internationale context oplossingen te bedenken voor de uitdagingen bij de nieuwe generatie reuzentelescopen, zoals de Euro- pean extremely large telescope. Ing. Wim Pessemier MSc Op La Palma staan er veertien telescopen. Eén daarvan is de GranTeCan, met zijn diameter van 10 meter momenteel nog de grootste telescoop ter wereld, maar onder andere de VS en Europa mikken op nog grotere toestellen met een spiegelgrootte tot wel 40 meter, die in Chili opgesteld zullen worden. Een verregaande vernieuwing is gewenst. Toen hij acht was, was Pessemier al lid van de amateurastronomenvereniging Sirius in Aalst. Pessemier: Ik hield er toen al van om s nachts door een telescoop naar de sterren te turen. En omdat ik ook geboeid werd door techniek, bevestigde ik al vroeg een webcam aan mijn telescoop om foto s te maken van de planeten en andere hemelobjecten. Transputers Als masterstudent trok Wim Pessemier drie keer naar La Palma. Hij werkte er o.m. aan de automatisering van de koepelsturing van de Mercatortelescoop. Het Instituut voor Sterrenkunde van de K.U.Leuven was uitermate tevreden over zijn werk en gaf hem een job als ingenieur. Ik wil de zeer specifieke elektronica en De klimatologische omstandigheden op La Palma zijn uitzonderlijk gunstig voor observatoria, stelt ingenieur Philippe Saey, docent in de onderzoeksgroep Energie en automatisering en copromotor van Pessemiers doctoraat. De Mercatortelescoop met een diameter van 1,2 meter staat daar ook. Over die telescoop maakte oud-student Wim Pessemier zijn eindwerk. Hij was altijd al een gepassioneerd amateurastronoom en dus wilde hij rond dat thema onderzoek verrichten. Het observatorium van het IvS van de K.U.Leuven op het Canarische eiland La Palma. 5 I-mag november 2011

6 Het resultaat van de traditionele aanpak is dus een systeem dat niet alleen te duur en te ingewikkeld is, maar dat bovendien ook achterloopt op innovaties en technologische ontwikkelingen uit de industrie. de software die op maat gemaakt is voor die telescoop, vervangen door oplossingen uit de industriële automatisering. De telescoop werd al in 2000 gebouwd met controlesystemen voor een netwerk van transputers: oude microprocessoren, geoptimaliseerd voor parallelle verwerking van gegevens. Maar het probleem is dat men bij de bouw van die en andere telescopen voor maatwerk gekozen heeft. Omdat elke telescoop enigszins uniek is, werd telkens opnieuw een heleboel harden software ontwikkeld, zonder veel standaardisatie. Dat werkt natuurlijk wel, maar het onderhoud is arbeidsintensief en het is zeer moeilijk om achteraf nog de opstelling te veranderen. De Mercator - telescoop is daar een voorbeeld van, maar net zo goed kun je bij vele andere internationale projecten vaststellen dat men ervoor gekozen heeft om zeg maar - telkens weer het wiel uit te vinden. Sommige aspecten van zo n controlesysteem zijn toch gemeenschappelijk voor alle telescopen en daar kunnen dus wel standaardoplossingen voor gevonden worden. Het resultaat is natuurlijk dat zulke controlesystemen hoge kosten met zich meebrengen, zowel tijdens de ontwikkelingsfase als tijdens het onderhoud achteraf. En dat terwijl er in de industrie tegenwoordig zeer krachtige oplossingen beschikbaar zijn, die met wat creativiteit redelijk eenvoudig kunnen worden benut voor een exotische toepassing als de onze. Het resultaat van de traditionele aanpak is dus een systeem dat niet alleen te duur en te ingewikkeld is, maar dat bovendien ook achterloopt op innovaties en technologische ontwikkelingen uit de industrie. Ironisch genoeg hebben gespecialiseerde toepassingen, zoals telescopen, juist baat bij spitstechnologie! ESO Het European Southern Observatory (ESO), een samenwerkingsverband van veertien Europese lidstaten, dat de meest geavanceerde telescopen ter wereld bouwt, erkent die stelling. Voor de controle van toekomstige projecten, zoals de European extremely large telescope (E- ELT), wordt dan ook sterk overwogen om een deel van de lagere niveautaken af te splitsen naar commerciële industriële apparatuur. Omdat de transputertechnologie van de Mercatortelescoop sterk verouderd is, is een verregaande vernieuwing gewenst. Ik heb dan ook twee jaar besteed aan de uitwerking van de basis van een nieuw controlesysteem, bestaande uit een softwarepakket dat gespreid wordt over een netwerk van computers waarop het Linuxbesturingssysteem draait. Hoewel het oorspronkelijk de bedoeling was om ook Mercatortelescoop De Mercatortelescoop is een 1,2 m semi-robotische telescoop, gebouwd op een hoogte van m in het Roque de los Muchachos Observatory op La Palma. De Mercatortelescoop is een dubbel van de Zwitserse Eulertelescoop op La Silla, Chili en is operatief sinds het voorjaar van De telescoop is genoemd naar de beroemde Vlaamse cartograaf Gerar - dus Mercator ( ). Het is een middelgrote telescoop, uitgerust met een camera, voorzien van negen filters. Onlangs werd op de telescoop De Mercatortelescoop. Hermes geïnstalleerd, een hoogefficiënte, hogeresolutie Mercator Echelle-spectrometer. Dat geavanceerde instrument is ontworpen en in huis ontwikkeld door samenwerking tussen het IvS (K.U.Leuven), het IAA (Institut d Astronomie et d Astrophysique, ULB), het Koninklijk Obersvatorium van België en kleinere partners van de Landessternwarte Tautenburg (Duitsland) en het Geneva Observatory (Zwitserland). Met het nieuwe instrument nam het wetenschappelijk potentieel van de telescoop nog toe. WP I-mag november

7 TECHNOLOGIE de lagere niveautaken zo aan te pakken, onderzoek ik sinds 2010 of een industriële aanpak ook voor het Mercatorproject tot de mogelijkheden behoort. Aan de hand van vier werkpakketten: methodologie, ontwerp en toepassing, simulatie en validatie en, tot slot, rapportering, kan een nieuw, innovatief controlesysteem worden ontwikkeld en gefaseerd in bedrijf Onderzoek Met de Mercatortelescoop wordt wetenschappelijk onderzoek gedaan in volgende astrofysische deelgebieden. Asteroseismologie: onderzoek naar de interne structuur van pulserende sterren door hun variabiliteitspatroon te bestuderen om zo ons inzicht in de structuur en evolutie van sterren te vergroten. Studie van de late stadia van stellaire evolutie met een focus op de impact van een vergezellende ster op de latere evolutiestadia. Studie van gravitationeel gelensde quasars: als een sterrenstelsel in de lijn van de zichtbaarheid van een quasar ligt, dan buigt het zwaartekrachtveld van het stelsel de lichtstraal om en vormt zo verschillende beelden van dezelfde quasar. De monitoring van zwaartekrachtlenzen is een onafhankelijke manier om afstanden in het heelal te schatten. WP De controle- en observatiekamer in het observatorium. Met mijn onderzoek wil ik de synergie vaststellen tussen gespecialiseerde oplossingen en industriële standaardoplossingen onder het motto the right tool for the right job. Het observatorium in La Palma. 7 I-mag november 2011

8 TECHNOLOGIE Detail van de Mercatortelescoop. Metis Metis staat voor Mid-infrared E-ELT imager and spectograph. Dé telescopen van de toekomst zijn extra large telescopes. Wereldwijd zijn er drie zulke reuzentelescopen gepland en Europa is met het meest ambitieuze project begonnen: een optische infraroodtelescoop met gesegmenteerde spiegel van 39 meter diameter. De ESO wil de E-ELT tegen 2020 operationeel hebben op Cerro Armazones, een bergkam in de Chileense Atacamawoestijn. België is als een van de stichtende leden sinds 1962 betrokken bij de ESO, waardoor Belgische onderzoekers kunnen beschikken over de meest geavanceerde telescopen ter wereld. De investeringen kunnen ook deels terugvloeien naar de Belgische industrie. In het kader Van de E-ELT worden 9 verschillende instrumenten bestudeerd. In een eerste conceptuele studie werden de wetenschappelijke, technische en financiële delen van elk instrument onderzocht. Het Instituut voor Sterrenkunde van de K.U.Leuven maakt deel uit van het internationale consortium rond Metis, het enige mid-infrarode instrument voor de E-ELT. Het instituut is verantwoordelijk voor de controle van het instrument, dat gebudgetteerd is op 7,7 miljoen euro en 170 VTE s, verdeeld over de consortiumpartners en gespreid over 8 jaar. Metis is een uiterst complex instrument, waarbij een groot deel van de elektronica moet functioneren bij een temperatuur van 85 Kelvin (-188 C) en lager om observaties met infrarood mogelijk te maken. worden genomen. Daarbij gaat dan ruime aandacht naar de toepassing van recente technologische ontwikkelingen uit de industrie, de uitzonderlijke regeltechnische aspecten m.b.t. de modellering en verificatie, de betrouwbaarheid en veiligheid van het systeem en de schaalbaarheid en toepasbaarheid op andere, grotere installaties. Dankzij de diversiteit van de verschillende modules - de controle van de optica, de assen, de instrumentatie, het gebouw en de omgeving zijn er immers veel raakpunten met industriële toepassingen. Een vijfde werkpakket beschrijft de ondersteuning voor de ontwikkeling van Metis, een van de mogelijke instrumenten voor de toekomstige European extremely large telescope. Geacademiseerd Sterrenkunde is een sterk geacademiseerde tak van de wetenschap, terwijl de noodzakelijke instrumentatie heel technisch van aard is en een sterke band heeft met de bedrijfswereld. Traditioneel werken heel wat sterrenkundigen aan instrumentatie, waarbij vooral wordt voortgebouwd op de kennis van softwareontwikkelingen in een Linux-omgeving. Industriële apparatuur, technieken en softwarepakketten blijken daardoor zeer moeilijk ingang te vinden bij astronomische instrumentatie, terwijl ze wereldwijd een sleutelrol spelen in de industrie. Met mijn doctoraat wou ik niet betwisten dat de huidige aanpak in beperkte mate noodzakelijk is. Want uitzonderlijke toepassingen vereisen uitzonderlijke oplossingen, zodat een deel van de op maat gemaakte elektronica en software allicht noodzakelijk blijft. Denk maar aan spiegels die enkele duizenden keren per seconde nauwkeurig moeten gepositioneerd worden om de trilling van de luchtlagen in de atmosfeer te compenseren. Met mijn onderzoek wil ik wel de synergie vaststellen tussen die gespecialiseerde oplossingen en industriële standaardoplossingen onder het motto the right tool for the right job. De aspecten die te specifiek of te veeleisend zijn, kunnen nog steeds op maat worden ontwikkeld, maar voor de overige aspecten kunnen we een beroep doen op de oplossingen die de industrie de laatste jaren ter beschikking stelt. Een van de grootste uitdagingen daarbij is de naadloze integratie van al die verschillende systemen tot één coherent geheel. Maar ook daar dienen zich innovatieve oplossingen aan, zoals de nieuwe OPC unified architecture-standaard, de lingua franca van de automatiseringsindustrie. Dankzij die recente technologie kunnen de meest diverse systemen met elkaar communiceren via een soort gemeenschappelijke taal. Bovendien kunnen we zelfs nieuwe woorden specifiek voor het domein van astronomische telescopen vastleggen en toevoegen aan de taal. Elk stuk apparatuur dat in staat is om die nieuwe woordenschap aan te leren, kan nu automatisch communiceren met de rest van het systeem en kan zelfs hergebruikt worden in andere projecten die dezelfde taal hanteren. Hoeft het gezegd te worden dat de potentiële kostenbesparing daarbij enorm is? Tekst: Wouter PEETERS Foto s: Wim PESSEMIER en Wouter PEETERS I-mag november 2011 WP 8 De telescoop ten voeten uit.

9

10 technologie Televisiekijken draait om emotie Innovatieve concepten van Zappware maken van digitaal tv-kijken een totaal nieuwe ervaring HASSELT. Vijftig jaar geleden stond in de meeste straten maar in één huiskamer een televisietoestel. Toen de kleurentelevisie kwam, wisten we niet waar we het hadden en met de start van de commerciële zenders leek het einde van de beschaving nabij. Vandaag kijkt bijna 40% van de Belgische huishoudens digitaal en lang niet meer alleen op het traditionele tv-scherm in de huiskamer. Het Limburgse bedrijf Zappware bedenkt concepten en technologie om de kijker actiever te betrekken bij de inhoud die zijn operator aanbiedt. Televisiekijken draait om emotie, zegt Koen Swings, medeoprichter en CTO van Zappware. Wij spelen in op een trend die we al een tijd zien: computers worden opgesplitst naar apparaten met specifieke functies. Als je ziet welke toestellen de consument allemaal ter beschikking heeft, dan zie je afsplitsingen van dat general purpose -toestel naar functioneel opgesplitste mobiele apparaten, zoals vandaag de iphone of de ipad. De ervaring van tv-kijken evolueert ook naar andere toestellen en andere plaatsen dan de huiskamer. De auto, de keuken, het bureau, enzovoort. Die verschuiving creëert nieuwe mogelijkheden. Wij kijken vooruit hoe die evolutie zich doorzet en spelen in op die trends. Tv-kijken op mobiele toestellen is toch nog niet ingeburgerd? Wie komt als eerste met een nieuw concept aanzetten? Wij bieden een nieuw product aan in de markt, waarmee we naar beurzen gaan en praten met operatoren. Het is dan aan de operator om te oordelen of hij zich kan vinden in ons productaanbod. Maar het kan ook andersom: sommige operatoren hebben zelf (marketing)mensen met een duidelijke visie over welke toepassingen ze willen aanbieden, hoe ze die willen tonen aan de eindgebruikers, enzovoort. Dan doen we voor die klant een custom development. Alleen buitenlandse concurrentie Onze klanten zijn operatoren: kabeloperatoren, telefoonmaatschappijen, satellietoperatoren die digitale televisie in de huiskamer willen brengen, typisch aan de hand van een set-topbox. Bekendste referentie bij ons in Vlaanderen is Telenet. Onze focus zijn de softwaretoepassingen op dat apparaat, die de interactiviteit verzorgen met de eindgebruiker. Die definiëren de toegangspoort tot alle inhoud die de operator wil aanbieden op zijn digitaal platform. Op zich is dat tvkanalen kunnen bereiken, video-ondemand, maar er komen nieuwe vormen van gebruikerservaringen bij. We staan heel sterk in Europa en ook in Latijns-Amerika. In Vlaanderen hebben we niet meteen concurrentie. Het is een nichemarkt, met een beperkt aantal spelers, allemaal buitenlanders. DVE We streven ernaar om de gebruiker mobiel in contact te brengen met het aanbod van de operator en daar vervolgens mee te beginnen op zijn televisie of omgekeerd. Je neemt de afstandsbediening van je tv, maakt een keuze en je geeft een commando naar je ipad, die je vervolgens meeneemt naar je slaapkamer of de tuin. We creëren aparte ervaringen, met meer mogelijkheden voor verscheidene gebruikersdoeleinden. I-mag november

11 TECHNOLOGIE Het is cruciaal dat jullie creatieve geesten ver vooruitkijken naar de trends in de markt? Dat is superbelangrijk. Dat zit natuurlijk in hun aard, dat is precies waar ze fier op zijn. Ze zoeken nieuwe mogelijkheden, proberen een visie te ontwikkelen die zich een beetje distantieert van wat al op de markt bestaat. Die kunde onderscheidt ons bedrijf van de rest. Wij moeten conceptueel het verschil kunnen maken in de markt. Een voorbeeld is advertising. Een operator wil op een bepaalde manier promotie maken voor een bepaalde inhoud; wij hebben een model bedacht waarbij je een advertentiebanner te zien krijgt, zodra je je beeld pauzeert. Of kijk naar de integratie van televisie met sociale netwerken. We hebben een aantal concepten ontwikkeld om mensen via de televisie meer en meer bij dat gebeuren te betrekken. Je kunt bijvoorbeeld een bepaalde ervaring delen met je vrienden. Wat wij mogelijk maken, is bijvoorbeeld dat je je set-topbox in een bepaalde mode zet, als je naar een programma zit te kijken. Je vrienden kunnen dan zien welk programma dat is. Omgekeerd kun jij zien waarnaar je vrienden aan het kijken zijn. Je kunt ook de meest populaire content opvragen die je vrienden bekijken, enzovoort. Doorbreek je zo niet de knusse privacy van de huiskamer? De grote uitdaging is dat te doen op een manier die expliciet duidelijk maakt dat je in die modus zit. Dat is niet iets dat je automatisch wil hebben. Tv-kijken is tot nader order nog een sociaal gebeuren in de huiskamer, maar tegelijk is het een heel persoonlijke bezigheid. Je hebt er voorlopig nog geen boodschap aan om je televisie-ervaringen te delen met mensen die in andere huiskamers zitten, maar dat komt zeker. Op welke manier zou dat dan kunnen? Tv-kijken wordt zeker niet allemaal puur persoonlijk en volledig individueel. Tv blijft een sociaal medium in de huiskamer. Dat is zijn bestaansreden. Maar er komen steeds meer mogelijkheden bij: elke gebruiker kan aan een operator vragen om specifieke inhoud aan te bieden, die hij zelf graag ziet. Geef mij al mijn favoriete kanalen en programma s. Je kunt dat ook doen met je vrienden. Die toestand schommelt ergens tussen sociaal en persoonlijk. We proberen het sociale medium televisie, dat beperkt is tot je eigen huiskamer, te doorbreken en uit te breiden tot je vrienden. Wat is dan het sociale aspect van televisiekijken met je vrienden? We proberen het sociale medium televisie, dat beperkt is tot je eigen huiskamer, te doorbreken en uit te breiden naar je vrienden buiten je huiskamer. (Koen Swings) Samen tv-kijken in verschillende huiskamers, bijvoorbeeld. Samen voetbal kijken zonder dat je fysiek bij elkaar zit. Zet je tv in een bepaalde mode en deel de inhoud met je vrienden. Wordt er gepauzeerd, dan wordt bij iedereen thuis gepauzeerd, zodat je synchroon kunt kijken. Dat is heel fundamenteel: we proberen het concept van samen tv-kijken door te trekken buiten de huiskamer. Vandaag zitten jongeren naar tv te kijken en ondertussen communiceren ze op Facebook met vrienden over datzelfde tvprogramma. Wij proberen die twee platformen te integreren binnen eenzelfde toepassing en ervaring, op één toestel. Om dat soort scenario s te versterken. Wij proberen die interactie sterker te maken via mobiele toestellen, via bijvoorbeeld een chatruimte die aan het programma zelf gekoppeld is. We trekken de interactiviteit door naar meer apparaten en koppelen ze meer aan de inhoud zelf. Hoe speelt de business in op jullie aanbod? De operatoren trekken de markt op om meer en meer toepassingen aan te bieden waarmee ze inkomsten kunnen genereren. Niet alleen voor de inhoud moet je betalen, maar ook voor de toepassingen errond, zoals klassieke sms-modellen en votingsystemen. Onze sterkte is de combinatie van creativiteit en techniek. Technologie verkopen an sich, dat werkt niet. Wij moeten de operatoren niet vertellen wat ze moeten doen: wel hoe ze die toepassingen kunnen gebruiken om hun business beter te doen draaien. Mensen moeten snel toegang krijgen tot wat de operator aanbiedt. Die gebruikerservaring is heel belangrijk. Tekst: Dirk VANDER ELST Foto s: ZAPPWARE Brug tussen techniek en gebruikerservaring Koen Swings (46) is burgerlijk ingenieur elektrotechniek en verliet tien jaar geleden Philips Hasselt om Zappware op te richten. Hij is er chief technical officer en doet ook de communicatie. Zijn kompaan Patrick Vos is CEO. We investeerden onmiddellijk ook in creatievelingen, die het concept mee moesten uittekenen: conceptuele designers en grafici. Dat heeft een enorm verschil gemaakt. We werden meteen een bedrijf dat de brug kon leggen tussen de technische toepassing en de gebruikerservaring. We zijn ontzettend hard gegroeid en zijn ondertussen met 35. Naast de creatievelingen zijn er ook technici, specialisten in embedded software, applicatie-ontwikkelaars, verkopers, projectleiders, enzovoort. Het is een uitdaging onze groei te beheersen. Eind 2011 verhuizen we naar een groter gebouw, maar het is vooral belangrijk om onze organisatiestructuur goed uit te bouwen. We hanteren een redelijk vlakke structuur met weinig hiërarchie om de dynamiek te bewaren. DVE 11 I-mag november 2011

12 technologie Komende jaren zijn bepalend voor onze sector Group Coek herdefinieert langetermijnperspectief in een sterk veranderde mondiale context GEEL. De Group Coek is een toeleverancier, een apparatenbouwer voor grote chemische en petrochemische complexen. Warmtewisselaars, drukvaten, reactoren, in exotische materialen. Tot het midden van het decennium waren wij wereldleiders in onze sector. Wereldwijd leverden we de beste kwaliteit en klanten wisten dat ze bij ons expertise en knowhow vonden, waarvoor ze graag een beperkte meerprijs betaalden. De financiële crisis van 2008 heeft onze markt helemaal door elkaar geschud. De nieuwe concurrentie uit China en Korea grijpt wild om zich heen, mede dankzij de economische steun die ze van hun overheden krijgen. De komende jaren worden bepalend voor onze sector. Ing. Koen Van Looke MSc en Ing. Ilse Vanlommel MSc staan met de Group Coek voor een uitdagend decennium. We zijn nog altijd een kerngezond bedrijf, benadrukt Van Looke en 2010 waren zware jaren, maar we zijn er goed doorgekomen en er is weer een positieve evolutie. Toch zijn de echt gouden tijden voorbij. De vraag is wat het langetermijnperspectief is? Herstelt jullie sector moeilijk van de financiële crisis? Tot aan de financiële crisis werkte ons businessmodel perfect. Het prijsverschil met onze concurrenten was niet zo groot. De context van onze industrie is sinds 2008 ernstig door elkaar gehaspeld. China is nu echt wel een zwaartepunt in onze markt. Ondertussen zijn er nieuwe spelers op de markt in Azië en kent onze markt een heel andere prijszetting. Plots ontstond een veel groter prijsverschil tussen ons en de Aziatische concurrentie. Iedereen weet dat de marktprijs van staal in China zwaar gesubsidieerd wordt door de Chinese overheid. Ook de Koreaanse overheid ondersteunt haar bedrijven en de zware bedrijfslasten in ons eigen land maken de marktsituatie voor ons veel moeilijker. De Chinese markt is nu bijna helemaal in handen van Chinese producenten. Waar wij kwaliteitscontrole en expertise als voornaamste troeven naar voren brengen, zijn de Chinese klanten tegenwoordig meer en meer tevreden met een minder goed afgewerkt eindproduct, omdat er zo n groot prijsverschil tegenover staat en omdat de Chinese overheid protectionistische maatregelen neemt. Waarin ligt de oplossing? De westerse economie moet zich dringend bezinnen over de manier waarop ze haar industrie wil stimuleren ten opzichte van de Aziatische spelers die de westerse markten willen veroveren met minder expertise en minder knowhow, maar wel tegen beduidend lagere en zwaar gesubsidieerde prijzen. Anderzijds vinden wij het fundamenteel onaanvaardbaar dat Europa Aziatische goederen vrijelijk binnen laat, maar dat China wel invoerrechten heft op westerse producten. Hier is dringend een gecoördineerde actie door de Europese instanties nodig. Diversificatie Wat doen jullie zelf om weer te groeien? Bakkerszoon begint vanuit het niets Bakkerszoon Marcel Vanlommel (73) is in 1966 begonnen vanuit het niets. Hij was in 1962 afgestudeerd als technisch ingenieur en werkte vier jaar voor een fabrikant van machines voor onder meer bakkerijen. In 66 maakte hij in een bouwvallige schuur in Tongerlo zijn eerste silo s, voor zijn vaders bakkerij. Na zes jaar waren al meer dan duizend bakkersinstallaties afgewerkt en Marcel maakte de overslag naar andere bedrijfstakken, in de jaren 70 naar de petrochemie. Een van de eerste groeifasen was de bouw van een stockagepark voor radioactief afval bij Belgonucleair in Mol. Marcel is het bedrijfje begonnen met twee mensen. Na een jaar waren er 30 werknemers, nu een 130-tal. DVE De zaken gaan weer beter. De business in pta, een basisgrondstof voor polyester en pet, is booming. Er starten veel projecten, maar voornamelijk in China. Waar wij vroeger hoofdzakelijk reactoren en warmtewisselaars en heel gespecialiseerde hogedrukwarmtewisselaars bouwden voor die markt, concentreren we ons nu op die hogedrukwarmtewisselaars. Er is geen enkele Chinese fabrikant die een dergelijke kwaliteit van die apparaten kan bouwen. In die niche kunnen we wel weer concurreren. Ten tweede hebben we ons sinds halfweg de jaren 90 ook gericht op reactoren I-mag november

13 TECHNOLOGIE Cladmaterialen Opvolgers in de familie Marcel Vanlommel, stichter, Ing. Ilse Vanlommel MSc, voorzitster en Ing. Koen Van Looke MSc, CEO van de Group Coek. De Group Coek is een toeleverancier, een apparatenbouwer voor grote chemische en petrochemische complexen. Warmte - wisselaars, drukvaten, reactoren, in exotische materialen. Vroeger was dat staal, nu zijn dat cladmaterialen : een cladplaat bestaat uit een staalplaat die bekleed wordt met een corrosiebestendig materiaal, zoals titanium of zirkonium. Dat bekleden gebeurt bij een toeleverancier met explosieven waarbij het corrosiebestendige materiaal letterlijk op het staal wordt geploft. Het verwerken van zulke cladplaten tot een volledig afgewerkt drukvat vereist heel wat knowhow. De corrosiebestendige laag is veelal slechts 2 à 3 mm dik en vormt de enige bescherming van het drukvat tegen de agressieve chemische producten waaraan het in bedrijf wordt blootgesteld. DVE Stichter Marcel Vanlommel liet het bedrijf vijf jaar geleden over aan zijn dochter Ilse en haar man Koen. Ing. Ilse Vanlommel MSc (42) is voorzitter van de Group Coek en Ing. Koen Van Looke MSc (44) is CEO. Ze zijn allebei industrieel ingenieur en leerden elkaar kennen op de Industriële Hogeschool Kempen. Ilse studeerde af in 1989, Koen voegde nog een MBA toe aan zijn cv en kwam in 1992 bij het bedrijf. Ilse ging direct aan de slag bij Coek in de aankoop, Koen werkte er een nieuw softwarepakket uit en ging vervolgens in de productie werken. Het is van primordiaal belang dat je als manager de productie op de werkvloer grondig kent, zegt Marcel. Ik zie niet in hoe een niet-technisch profiel dit bedrijf zou kunnen leiden. DVE De Group Coek bouwt apparaten voor grote chemische en petrochemische complexen. voor propyleen, een ander petrochemisch eindproduct. Wij staan sterk als enige fabrikant van dat soort reactoren. Tot slot hebben we ook getracht om te diversifiëren naar nikkelmijnen. Een van de ontginningsmethodes voor nikkel is onder hoge druk met behulp van zuren. Daarvoor zijn ook apparaten nodig in cladmateriaal. We hebben begin 2000 de eerste van die autoclaven gebouwd, maar sinds de crisis zijn er nog maar weinig van die projecten geweest. Nucleaire sector Zijn er nog andere sectoren waarin jullie zouden kunnen diversifiëren? We grijpen de kansen waar we kunnen, maar je moet altijd goed nagaan of je de expertise in huis hebt. Mogelijk zijn er kansen in de nucleaire sector. We zijn al enige tijd bezig om de nodige accreditaties te behalen om voor de nucleaire sector te mogen produceren. Op het moment van die beslissing was die strategie absoluut een te verdedigen keuze, maar vandaag is het de vraag welke toekomst de nucleaire energie op Europees en wereldvlak heeft? Er is de hele hype rond hernieuwbare energie en natuurlijk was er ook Fukushima. Zijn windmolenparken een alternatief? Die constructies zijn te weinig gesofisticeerd. Daar heb je onze expertise niet voor nodig. Die markt is bovendien al redelijk verzadigd en je vindt er ook alweer producenten met overheidssubsidies zoals in Duitsland. Die concurrentiestrijd hebben we op voorhand verloren. Het is een beetje afwachten wat de toekomst brengt. De grote vraag is wat de Europese regeringsleiders zullen beslissen voor de nucleaire energiemarkt: zullen ze de Koreaanse industrie toegang verlenen tot de Europese markt of niet? Korea maakt zich sterk dat het van zijn nucleaire industrie zijn grootste industrieel exportproduct wil maken, nog meer dan van automotive (Huyndai, Kia) of elektronica (Samsung) en zo. Als Europa de deur openzet voor de Koreaanse markt- spelers, dan kan de eigen Europese industrie het zo goed als vergeten. De wereldeconomie zet jullie positie onder druk? Intrinsiek is het prijsverschil tussen ons en de Aziatische producenten maximaal vijf à tien procent, maar dankzij de overheidssteun zetten zij prijzen in de markt die voor ons moeilijk haalbaar zijn. De mondiale context wordt voor ons steeds moeilijker. We zijn nog altijd een kerngezond bedrijf, maar er is een gevaarlijke evolutie in de wereldeconomie aan de gang. Die evolutie is er trouwens ook op het gebied van personeel: het is al geruime tijd moeilijk om gespecialiseerd personeel te vinden. Bekwame arbeiders vinden, is al vijftien jaar een probleem, maar tot vijf jaar geleden was het nog doenbaar om hooggekwalificeerde bedienden met technische kwaliteiten te vinden. Tegenwoordig niet meer. Als wij bij Coek de juiste profielen niet in België vinden, dan huren we ze in het buitenland voor de duur van een project. Dat kost meestal meer dan een binnenlandse werknemer, maar we kunnen niet anders. Tekst: Dirk VANDER ELST Foto s: GROUP COEK en Dirk VANDER ELST 13 I-mag november 2011

14 technologie In principe kun je alles meten ESI-CIT Group produceert meet- en testsystemen voor alles wat je maar kunt bedenken HASSELT. Is je zeep wel zo goed als de reclame dat beweert? Geven de ledlichtjes van je nieuwe tv allemaal evenveel licht? Geeft je plafond - spot wel het witte licht dat op de verpakking vermeld is? Als een fabrikant een nieuw product op de markt brengt, moet het grondig getest zijn. Die tests zijn de corebusiness van marktleider ESI-CIT Group uit Hasselt. Mede-oprichter en CEO Kurt Hensen licht toe. Wij maken meet- en testsystemen voor een brede waaier van fabrikanten. Wij hebben zodoende altijd te maken met de nieuwste producten van multinationals, die om de zoveel maanden een nieuw product op de markt brengen. Het is onze missie technische oplossingen te bedenken om de kwaliteit van een product te optimaliseren. Alles wordt kleiner, fijner en preciezer, dus alles moet effectief gemeten worden. Wat testen jullie zoal? heid voorbijvliegen. Om die printkoppen te testen maken wij de testmachines met de bijbehorende software. Dat is hoogtechnologisch werk? Wij schrijven niet alleen software: alles wat wij maken, moet telkens opnieuw ontworpen worden. Het nieuwe product van de klant is innovatief, en dus moet ook de testapparatuur telkens weer innovatief zijn. Zo komen bij onze testsystemen ook elektronica, mechanica en visiesystemen kijken. Daarom zijn al onze werknemers technisch hooggekwalificeerde mensen. Realtime Soms bouwen wij een machine waar je iets manueels legt en op een paar knopjes duwt om te testen. Voor andere klanten leveren wij een sorteermachine die een paar producten uithaalt en die onderwerpt aan een test. En soms moeten wij een Om het even wat. Dat kan een gsm zijn, een ledlamp, barcodes, kleurenspectra, een schokbreker, een dashboard, een Coca-Colaflesje, noem maar op. Wij bouwen apparaten om die tests te doen. Fabrikant Xaar produceert bijvoorbeeld op korte tijd honderdduizenden printkoppen, met onderdelen die slechts een fractie van een millimeter groot zijn en waarvan de inktdruppels tegen een hoge sneltest apparaat inbouwen in de productielijn van de klant. Een voorbeeld van die laatste categorie is de glasindustrie: glas komt uit de oven en wij inspecteren realtime het glas in hun productielijnen. Sommigen van onze klanten zijn zelf ook technologiebedrijven en hebben bepaalde stukken zelf ontwikkeld in hun O&Oomgeving. Wij helpen hen dan om dat stukje te integreren in de testomgeving van hun productie. In welke sectoren zijn jullie actief? De heel brede industrie: van de medische sector over farmaceutica tot de nucleaire sector, de automotive, luiers, toiletpapier, noem maar op. Onze grootste klanten zitten in de grafische sector. In de diamantindustrie zijn we het enige bedrijf in de wereld dat een machine heeft ontwikkeld die volautomatisch geslepen diamanten kan sorteren. Alleen in Europa? We zijn actief in de meeste Europese landen, maar ook in China, Maleisië, India, enzovoort. Als we daar naartoe gaan, is het altijd via een Europese klant. Veel productie is verhuisd naar ginder, maar lokaal hebben ze niet de testapparatuur van dit niveau ter beschikking. Daarom hebben Philips-prijs Kurt Hensen (39) was al van jongs af aan gepassioneerd door technologie, laveerde vlotjes door de opleiding industrieel ingenieur elektromechanica in Geel en won de Philips-prijs met zijn eindwerk over een speciale freestechniek. Na zijn studie ging hij meteen aan de slag bij CIT Engineering, maar een jaar later haalde Philips hem daar al weg. Op zijn 24ste begon hij als zelfstandige en richtte hij met zijn huidige kompaan, Roel Geraerts, ES International op. Het bedrijfje had direct veel succes en om de snelle groei te kunnen volgen, zochten ze steun bij een business angel, die hen bijstond in financieel en personeelsmanagement. Even later namen ze CIT Engineering over, Hensens eerste werkgever. En nog altijd groeit het bedrijf met gemiddeld 20% per jaar. We werken nu met 50 ingenieurs, zowel industrieel als burgerlijk, die zeer hoogtechnologisch werk afleveren. Hun profielen liggen zeer dun gezaaid en we geraken niet gemakkelijk aan onze mensen. Je moet ervoor open staan om elke dag iets nieuws te willen leren kennen en te blijven leren. DVE I-mag november

15 TECHNOLOGIE ESI-CIT neemt T&M Solutions over Om printkoppen te testen zijn testmachines nodig met bijbehorende software. In september heeft ESI-CIT Group zijn branchegenoot T&M Solutions overgenomen, de marktleider in Nederland. Zo wordt ESI-CIT de belangrijkste leverancier van test- en meetoplossingen in de Benelux. Kurt Hensen: Het is een stap in de verdere Europese ontwikkeling van onze groep. Met de medewerkers van T&M Solutions erbij staat ons personeelsbestand op 52 en hebben we een substantiele basis om onze verdere ontplooiing in Nederland en de uitbreiding naar Europa te onderbouwen. Beide bedrijven zijn volgens Hensen complementair: T&M Solutions heeft een heel ervaren team van softwareontwikkelaars, maar is niet in staat om zelfstandig een kant-en-klare oplossing aan te bieden. Vanuit Hasselt kunnen we die ondersteuning bieden en gaandeweg willen we ook in Nederland zo n afdeling uitbouwen. We zien nog meer groeimogelijkheden, bijvoorbeeld in Duitsland en Frankrijk. DVE ze ginds onze mensen nodig. Wij ontwikkelen hier het testapparaat, dat soms naar de Europese productieplant van de opdrachtgever gaat, en als alles gefinetuned is, verhuizen productie en testsystemen naar China. In Amerika gebeurt dat al eens rechtstreeks, maar dat is niet evident. De Amerikanen zijn vrij chauvinistisch ingesteld. Zijn er dingen die je überhaupt niet kunt meten? Er zijn zeker dingen die heel moeilijk te meten zijn: bij een visuele inspectie met camera s is het niet evident om kleine microscheurtjes te detecteren in stalen staven die gecoat zijn. Het is moeilijk te onderscheiden of iets een defect is of bij de structuur hoort. Ook bij glas is dat vaak moeilijk. Sommige fouten of oneffenheden zijn bijna niet te detecteren. Betaalbaar Veel hangt er ook van af tot op welk niveau de klant de test wil doorvoeren. In sommige gevallen is het praktisch wel mogelijk om iets te testen, maar wordt het veel te duur. In principe kan je alles meten, maar vanaf een bepaald niveau zijn de tests niet meer betaalbaar. Je moet ervoor open staan om elke dag iets nieuws te willen leren kennen en te blijven leren. Een voorbeeld? Een van de moeilijke zaken om te meten is of er een pit in een kers zit of niet. Er is misschien wel een priem door de kers gegaan om ze te verwijderen, maar dan is het nog niet zeker of de pit er ook effectief uit is. Ze kan verschoven zijn in de kers. Om dat te controleren kan er van de kers een foto gemaakt worden met x-stralen, maar de plek waar die pit gezeten heeft, vertoont ongeveer dezelfde structuur als de pit zelf. Je kunt dat dus wel meten, maar als de klant nooit ofte nimmer één pit in een kers wil achterlaten, dan moet die test uiterst gevoelig afgesteld worden. Dan gooi je er op honderd kersen misschien wel tien kersen uit, omdat het lijkt alsof er nog een pit in zit, terwijl dat in realiteit niet zo is. Zo moeten we af en toe toch tegen onze klanten zeggen dat een of andere test niet realistisch is. In welke sectoren zien jullie nog groeimarge? De biomedische wereld is een groeisector waar zeker nog kansen voor ons liggen. Maar ook in de vele sectoren waarin we actief zijn, blijven nog veel potentiële klanten en te meten processen over. Voorlopig brengt de mond-tot-mondreclame de meeste klanten tot bij ons, maar gezien onze sterke groei zijn we via onze salesmanager meer en meer actief in de actieve marketing. Tekst: Dirk VANDER ELST Foto s: ESI-CIT GROUP Vijf vestigingen We verhuisden vorige maand naar een nieuwbouw met cleanroomfaciliteiten, zegt Kurt Hensen. Ons nieuw gebouw is enkele keren groter dan ons vorige. Nu kunnen we echt afnametests doen in een cleane omgeving. Dat is zeker een vooruitgang. Het bedrijf heeft nu vijf vestigingen: de vernieuwde hoofdzetel in Hasselt, drie vestigingen in Nederland en één in Polen. Waarom in Polen? Dat was een vestiging van onze Belgische concurrent CIT Engineering, die we in 2008 overnamen. We hebben hen geheroriënteerd naar hun lokale markt. Zij zijn ondertussen zelfbedruipend en gaan ook buiten hun grenzen, naar het voormalige Oost-Duitsland. De twee Nederlandse vestigingen (Eindhoven en Cappelle a/d IJssel) moeten vooral op hun eigen markt actief zijn. Daarnaast is er vorige maand de nieuwe Nederlandse vestiging van T&M Solutions in Arnhem bijgekomen. DVE 15 I-mag november 2011

16 samenleving Vrij onderwijs bouwt eerste passiefschool in Lozen Ook de leerlingen leggen een symbolisch steentje bij tijdens de officiële eerstesteenlegging. DBFM-piste zorgt bij heel wat schoolbouwprojecten voor ernstige vertraging BOCHOLT. De basisschool van Lozen, in het Limburgse Bocholt, wordt de eerste Vlaamse katholieke passiefschool. Ze hoort thuis in het rijtje scholen die onder impuls van toenmalig minister Frank Vandenbroucke, kozen voor een passiefbouw. Het principe is dat de overheid de meerkosten voor haar rekening neemt. Opvolger voor onderwijs, Pascal Smet, kon nu de eer opstrijken voor de eerstesteenlegging. In 2007 besliste de Vlaamse overheid om de energieprestatie-eisen voor scholen te koppelen aan de subsidievoorwaarden. Daarbij koos ze bewust voor strengere eisen, zo begint Peggy De Tollenaere, woordvoerster bij het Agentschap voor Infrastructuur in het Onderwijs (AGIOn). Vergunningsplichtige scholenbouwprojecten, zoals nieuwbouw en zware renovatie, moeten nu een E70-peil halen. Vanaf 2014 moeten gesubsidieerde nieuwbouwen zware renovatieprojecten van scholen voldoen aan de E60-norm. E70 Een studie van het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) geeft aan dat de E70-norm economisch optimaal is. Bij een E70-norm zijn het totaal van de investeringskosten en dat van de energiekosten voor scholen optimaal in balans. Passiefscholen gaan nog verder dan E70-scholen. Ze zijn zo energiezuinig dat ze bijna geen verwarming en koeling meer nodig hebben. Enerzijds is een intelligent ontwerp van belang, waarbij er rekening wordt gehouden met passieve warmtewinsten via goed georiënteerde ramen, geïntegreerde zonwering, menselijke warmte, Anderzijds wordt extra aandacht besteed aan goede isolatie, extreme luchtdichtheid, gezond en voldoende ventileren. Het energieverbruik bij een passiefschool is ongeveer 75 % lager dan bij een traditioneel schoolgebouw. Het ontwerp De schoolgebouwen in Lozen bevinden zich verspreid in de dorpskern aan weerszijden van de drukke Hamonterweg en de gebouwen zijn in slechte staat. Daarom wil het schoolbestuur die gebouwen - in samenwerking met het gemeentebestuur - hergroeperen op het dorpsplein. Op het dorpsplein vinden de nieuwe schoolgebouwen aansluiting bij twee bestaande en te renoveren gebouwen en wordt er een nieuwe sportzaal gebouwd. Vanaf het begin werd de passiefhuisstandaard vooropgezet voor de kleuterschool en de lagere school, om een duurzaam gebouw met een goed binnenklimaat en minimaal energieverbruik te verkrijgen. Het ontwerp gaat verder dan enkel het plannen van een schoolgebouw: het heeft de ambitie zich stedenbouwkundig in te passen in het historische dorpsweefsel. Daarom wordt het dorpsplein als generator van allerlei activiteiten gezien en wordt de school verweven met een aan te leggen speelpark dat aansluiting vindt bij een volledig uitgeruste speeltuin. Naargelang het tijdstip van de dag stellen de schoolinfrastructuur, de sportzaal en het dorpsplein zich ten dienste van onderwijs, sport en spel, cultuur, het verenigingsleven, naschoolse opvang en zo meer. De organisatie van de school staat in het teken van de ontwikkeling van het kind. Naarmate de leerling opgroeit, doorloopt hij het hele traject I-mag november

17 SAMENLEVING Dirk Vanstappen, directeur van de Dienst voor investeringen van het katholiek onderwijs : Passiefscholen moeten een netto-energieverbruik hebben voor koeling en voor verwarming dat niet hoger ligt dan 15 kw/m²/jaar, terwijl een optimaal binnenklimaat wordt gegarandeerd. Er worden eisen opgelegd aan de luchtdichtheid en het energieprestatiepeil moet voldoen aan een E55-vereiste. Een optimaal binnenklimaat hangt af van vele componenten. Zo moet je de gebruiker actief betrekken bij het passiefconcept en hem opleiden bij het gebruik van de infrastructuur. Een optimaal binnenklimaat hangt af van vele componenten. Zo moet je de gebruiker actief betrekken bij het passiefconcept en hem opleiden bij het gebruik van de infrastructuur. Daarnaast leveren de complexe technische installaties vaker problemen op voor de optimale afstelling. Daar zijn nu vaak verschillende firma s bij betrokken die elk controleren en bevestigen dat hun deel van de installatie perfect functioneert, terwijl de gebruiker soms letterlijk in de kou blijft staan. Keerzijde van de medaille is dat de bouwkosten voor een passiefschool hoger zijn dan voor een traditioneel gebouwde school. Daarom krijgen de scholen voor hun voorbeeldfunctie in het passiefscholenproject van de Vlaamse overheid 237 euro/m² bovenop de standaardsubsidie. Dirk Vanstappen: De investeringssubsidies lopen op tot slechts 70%. De laatste tien jaar zijn de bouwkosten per m², alleen al door de evolutie van lonen en materialen, gestegen met een gemiddelde van 3,6% per jaar. Als we er bovendien rekening mee houden dat de bouwkosten in diezelfde periode stegen door o.a. reglementaire veranderingen, dan kost een m² nieuw schoolgebouw nu ruim 70% meer dan 10 jaar geleden. Passiefscholenproject De oproep van AGIOn voor de bouw van passiefscholen leverde 75 kandidaturen op. Uiteindelijk werden 25 projecten geselecteerd. Alle onderwijsnetten stappen mee in het project en zullen samen een bouwvolume van m² realiseren. De vrije basisschool Lozen is de eerste passiefschool van het vrij onderwijs. Naast de bewuste keuze om het gebouw op te trekken volgens de principes van de passiefhuisstandaard, is het project ook een voorbeeld van de ruimtelijke vertaling van het concept brede school. Zo kan de turnzaal na de schooluren ook door verenigingen gebruikt worden of kunnen er feesten plaatsvinden. In 1998 besliste de gemeente om een nieuwe school op te richten, vertelt Jean Segers, voorzitter van het schoolbestuur van Lozen. Daarbij zou de vzw schoolbestuur de erfpacht krijgen om subsidie te krijgen via het toenmalige Digo (nu van het gebouw, van introverte (buiten)ruimtes voor de kleuters tot een opener leerbiotoop voor de scholieren. De klassen zelf zijn zo flexibel mogelijk opgevat, zodat ze onderling gekoppeld kunnen worden en er per graadklas themalessen gegeven kunnen worden. Thomas Delauré, bestuurder LAVA-architecten: De school en het gemeenschapshuis vleien zich tussen de monumenten om zoveel mogelijk open ruimte vrij te houden. De kleuterschool wordt als een buffer tot tegen de gewestweg geschoven. Het is het meest introverte gebouw. De lagere school wordt dicht op de open ruimte ingeplant. Het gemeenschapshuis, met een sportzaal en cafetaria, beëindigt het geheel. De twee schoolgebouwen zijn passief, het gemeenschapshuis E70. Samenvattend wordt de buitenaanleg in twee gedeeld: een voornamelijk groene zone aan de school en een verhard dorpsplein. De groene zone wordt ingericht als speelpark en speelplein. Tijdens de schooluren wordt, via een systeem van poortjes, een deel van de open ruimte afgebakend voor de school. Binnenin is er nog een kleinere afsluitbare enclave als speelplaats voor de kleuters. Buiten de schooluren staat de hele site ten dienste van de gemeenschap en is ze via verschillende toegangen te ontsluiten. Het verharde dorpsplein loopt door tot in de groenzone. Er is dus niet alleen sprake van Het toekomstige project in vogelperspectief. een brede school, maar ook van een brede schoolomgeving. Het concept voor de gebouwen bestaat uit gesloten wanden in L-vorm met een bepaalde oriëntatie. De kleuters hebben gesloten wanden, gericht naar de drukke steenweg en naar het noorden, net als de lagere school. Zo krijgen beide gebouwen zicht op het speelpark. Het gemeenschapshuis richt zich net wel op het noorden, omdat dat de goede oriëntatie is voor een sportzaal. Het gebouw kijkt uit op het dorpsplein en de kerk. Zo verkrijgen we allemaal kleinere volumes op maat van de omliggende gebouwen, met een gesloten voorgevel. De monumenten komen daardoor op de voorgrond. Op basis van zonnestudies werd bepaald hoeveel zonnewinsten toegelaten kunnen worden die het gebouw mee kunnen opwarmen. Vanaf zonsopgang tot de middag zijn de zonnewinsten welkom. Wanneer de zuiderzon voor te veel opwarming zou zorgen, wordt ze automatisch geweerd door de gesloten vlakken van de L-vorm. Vooraanzicht van de passiefschool. De gesloten vlakken en dakplaten worden uitgevoerd in ter plaatse gestort beton. Dat materiaal leent zich uitstekend voor passiefbouw, omdat het luchtdicht is en een grote thermische inertie heeft. De lagergelegen dakvlakken zijn groendaken, maar er wordt voldoende dakoppervlakte aangewend voor het hergebruik van regenwater. De glazen openingen bestaan uit aluminium vliesgevels met een houten regelstructuur. Opengaande ramen verzekeren de nachtventilatie. Gekleurde invulpanelen beperken, waar nodig, de zonnewinsten en verhinderen brandoverslag. Geautomatiseerde screendoeken doseren tot slot het zonlicht. Want de uitdaging is niet zozeer om het gebouw te verwarmen, wel om het voldoende koel te houden. Van het totale project van zes miljoen euro, neemt Vlaanderen vier miljoen voor zijn rekening, de gemeente Bocholt twee miljoen en het schoolbestuur euro. WP 17 I-mag november 2011

18 Andere projecten De overige projecten staan nu ook in de startblokken. Het project van de Basisschool KA Etterbeek van het GO!- scholengroep Brussel werd na aanbesteding toegewezen en is in september vorig jaar in uitvoering gegaan. Voor drie scholen zijn de werken gegund en zullen ze binnenkort aanvangen. Alle scholen zijn de ontwerpfase voorbij, met uitzondering van die binnen het DBFM-programma. WP AGIOn). Het schoolbestuur dwong een intentieverklaring af van het toenmalige gemeentebestuur over de manier waarop de nieuwbouw zou tot stand komen. Die intentieverklaring bevatte een belangrijke financiële clausule: er zou voor 70% subsidie gevraagd worden bij Digo en de gemeente zou zelf instaan voor 90% van de overige 30% kosten. De school zelf moest dus nog slechts instaan voor 3% van de investeringskosten. Afhakers Tal van onderwijsinstellingen zijn al lang bezig met zulke initiatieven voor een passiefschool, maar de financiering geraakt niet rond of de administratieve molen draait heel traag. Van de indertijd 25 geselecteerde scholen hebben er inmiddels ook al enkele afgehaakt. Ging het bij deze school beter? De inplantingsplaats vlak bij het centrum van Lozen. Minister Pascal Smet met burgemeester en schepencollege van Bocholt. Dirk Vanstappen: Passiefscholenbouw is nog grotendeels onontgonnen gebied. Pas onlangs werd de vzw Passiefhuis - platform aangewezen om kwaliteitsverklaringen te verstrekken voor de voorbeeldprojecten bij de passiefscholenbouw. In Lozen heeft men die evolutie niet (helemaal) afgewacht en werd er voortgewerkt. Zo nam de vzw enige voorsprong op andere projecten. Maar tegenover een korter tijdstraject stond de verplichting van ontwerper en schoolbestuur om enkele elementen zelf uit te zoeken en het risico dat de gevolgde werkwijze problemen kan opleveren bij het certificeren. Het staat nu al vast dat het niet de intentie is om de schoolbesturen die voortgewerkt hebben, daarvoor te straffen. Hun inspan- De uitdaging is niet het gebouw te verwarmen, wel om het voldoende koel te houden. ningen maken voor de groep van voorbeeldprojecten ook deel uit van een leertraject. Dat sommige scholen afhaken, hoort daar ook bij. Niet alle projecten lenen zich tot een passiefconcept. De meerkosten om passief te bouwen, volgens de voorwaarden van de passiefschoolpiste, bleken voor sportzalen en ateliers soms te hoog. De Tollenaere nuanceert: Tot op vandaag zijn er geen onderbouwde gegevens, ramingen of prijslijsten, die aantonen dat de werkelijke meerkosten de bijkomende subsidies substantieel overstijgen. Alle aanbestedingen vallen binnen de voorziene financiële norm en daarin zitten ook sportzalen. Vanstappen: Enkele projecten werden ook stopgezet, omdat de school in kwestie dringend behoefte had aan nieuwe lokalen. Door vertraging bij de ontwikkeling van het afsprakenkader en de berekeningssoftware zagen zij zich verplicht eieren voor hun geld te kiezen. De Tollenaere: Geen enkele school gaf de vertraging in de ontwikkeling van het afsprakenkader en de berekeningssoftware als reden aan. De onzekerheid over de kostprijs en gebrek aan ervaring met passiefbouw speelden voor enkele scholen misschien wel een rol, maar daarvoor werden geen onderbouwde, gemotiveerde redenen opgegeven. I-mag november

19 SAMENLEVING Trager? Het schoolbestuur van Lozen had buiten de passiefschoolpiste al vroeger kunnen bouwen binnen het regulier systeem, aldus Vanstappen. De passiefschoolpiste heeft voor het traject van dit project een vertraging betekend van nagenoeg twee jaar. Ik kan me inbeelden dat de druk op het schoolbestuur erg groot moet geweest zijn om uit de passiefschoolpiste te stappen ten voordele van een snelle oplossing van de huisvestingsproblematiek. Enkele projecten werden ook stopgezet, omdat de school in kwestie dringend behoefte had aan nieuwe lokalen. Door vertraging bij de ontwikkeling van het afsprakenkader en de berekeningssoftware zagen zij zich verplicht eieren voor hun geld te kiezen. Thomas Delauré Dirk Van Stappen Peggy De Tollenaere De Tollenaere: De vrije basisschool Lozen had verschillende jaren geleden al een bouwintentie. In het verloop van het proces evolueerde die bouwintentie naar een passiefschool. Dat betekent dat het bouwteam bewust heeft gekozen voor een intensieve voorbereiding en een geïntegreerd ontwerpproces. De andere reguliere dossiers - die zich indertijd ook kandidaat stelden voor het passiefproject, maar niet geselecteerd waren volgen binnen het reguliere circuit qua tijdslimiet een gelijklopend traject. Vanstappen: Het project van Lozen is geen DBFM-project, een vorm van publiek-private samenwerking waarbij met de private sector wordt samenge- werkt voor zowel het ontwerp, de bouw, de financiering als het onderhoud. De selectiecommissie heeft ook enkele projecten in de passiefschoolpiste geselecteerd, die al geselecteerd waren voor DBFM. Voor de beide passiefprojecten van het vrij gesubsidieerd onderwijs binnen DBFM wordt volgens de huidige planning tegen het einde van het kalenderjaar een ontwerper aangesteld door de DBFM-vennootschap. Is het aanvaardbaar dat er nu nog scholen worden neergezet die niet passief zijn? Die gebouwen zullen immers op zeer korte tijd verouderd zijn. Is passiefbouw voldoende? Moeten we niet ook dringend werk maken van gezonde, biologische materialen? Zeker in schoolgebouwen, waar er zoveel kinderen zitten? Het debat over investeringen in schoolgebouwen wordt overheerst door de decennialange structurele onderfinanciering van scholenbouw vanuit de overheid, aldus Vanstappen. Die onderfinanciering heeft geleid tot een wachtlijst die voor het vrij gesubsidieerd onderwijs ondertussen aangegroeid is tot ruim meer dan 2 miljard euro subsidie. Er is dringend behoefte aan bijkomende middelen die zo ingezet worden dat ze optimaal renderen om de gebouwenproblematiek op te lossen. Het structureel verhogen van de reguliere middelen is een noodzaak om op termijn goed onderwijs in goede gebouwen te kunnen blijven organiseren. Er is niet alleen sprake van een brede school, maar ook van een brede schoolomgeving. We zullen zeker leren uit de voorbeeldprojecten die het eerder extreme van passiefbouw nastreven, besluit Dirk Vanstappen. We rekenen er ook op dat de bouwmarkt zich aan die tendens zal aanpassen. Hopelijk helpt ons dat binnenkort om goedkopere laagenergie-gebouwen neer te zetten. Met het traject van E60 in 2014 en energieneutraal in , wordt immers al een enorme druk gelegd op de schoolbesturen. Minister Smet en burgemeester Claessens leggen de symbolische eerste steen. Tekst: Wouter PEETERS Foto s: LAVA-ARCHITECTEN en Wouter PEETERS 19 I-mag november 2011

20 samenleving V.l.n.r.: Ing. Greet Verhoeven MSc met haar collega s Christel Jeugt en Conny Beylemans. Ing. Greet Verhoeven MSc staat haar mannetje in mannenwereld bij ETAP nv MALLE. Agoria pakte in 2011 uit met het jaarthema Technoladies. In dat kader geeft I-Mag in dit en volgende edities van het tijdschrift het woord aan enkele inspirerende vrouwelijke ingenieurs. Ze staan meer dan hun mannetje in hun vakgebied en doorbreken het macho-imago van technologie. Onze eerste stop is ETAP nv in Malle, waar vrouwen en technologie perfect samengaan. Technolady Greet Verhoeven bijt de spits af. Conny Beylemans, HR-officer, vertelt daarna over het technisch opleidingsproject voor de dames op de werkvloer. Vrouwen weten waar de lamp brandt. ETAP nv ontwerpt en produceert algemene verlichting en noodverlichting voor kantoren, fabrieken, ziekenhuizen, winkels en hotels. De hoofdzetel en de productieafdeling bevinden zich in Malle en het bedrijf heeft verkoopsvestigingen in een tiental Europese landen. In totaal werken er ongeveer 600 mensen, van wie 450 in België. Tweederde zijn vrouwen, die vooral op de productieafdeling actief zijn. Mechanisch ontwerp Greet Verhoeven is afdelingshoofd Mechanisch Ontwerp. Haar afdeling maakt kostprijsberekeningen, technische plannen, prototype- en productiedossiers voor klantspecifieke producten. Mijn job is tweeledig. Als hoofd van een technische afdeling zijn geen twee dagen dezelfde. Ik leid de afdeling in goede banen, streef ernaar dat we onze service levels halen en tracht in te schatten wat de klant vraagt. Daarnaast coach ik mijn team van medewerkers en samen met hen Ook de technologische uitdaging blijft voor Greet Verhoeven zeker groot genoeg. Omdat ETAP naast de standaardproducten uit de bedrijfscatalogus ook ontwerpen op maat van de klant aanbiedt, zijn de aanvragen heel divers. Uit alle landen met verkoopsvestigingen komen aanvragen voor een prijs, een plan of voor een prototype. Sinds de recente opgang van de ledverlichting specialiseert het bedrijf zich ook in die producten en heeft de afdeling Mechanisch Ontwerp die kennis moeten opbouwen. Het is een heel nieuwe technologie die er voor ons aankomt en dat betekent bijleren en bijbenen, zowel voor mij en mijn team als voor heel het bedrijf. Stilaan worden ook klantspecifieke producten met ledverbekijk ik enerzijds de kansen op verdere ontplooiing binnen hun huidige functie en anderzijds een eventuele uitbreiding van hun takenpakket. Daarnaast volg ik het productietraject in detail mee op: van de ontwerpen van mijn afdeling over het keuren van de prototypes tot aan de verzending naar de klant. Net die combinatie van technisch bezig zijn en een team leiden en daar een gezond evenwicht in vinden, maakt voor mij de job zo boeiend. Elf jaar geleden begon ik met vijf mensen in de afdeling. Nu zijn we met twaalf. We zijn dus fors gegroeid, enerzijds door de toenemende vraag naar klantspecifieke producten, anderzijds doordat de afdeling er andere bevoegdheden bij kreeg. Vorig jaar werd bijvoorbeeld de discipline kostprijsberekening aan onze afdeling toegevoegd. Op dit moment ben ik met een project bezig om onze commerciële afdelingen te ondersteunen om de omzet in klantspecifieke producten op te drijven. Ik ga daarvoor af en toe mee naar klanten om meer inzicht te krijgen in hun verwachtin- gen en te bekijken hoe we het proces kunnen stroomlijnen. Dat moet onze verkopers wapenen om aan onze klanten producten op maat aan te bieden. Prijsaanvragen I-mag november