Tijdschrift voor molenstudie Nr. 13,2000

Transcriptie

1 Tijdschrift voor molenstudie Nr. 13,2000 Themanummer: Oliemolens in Groningen en Drenthe, verslag van de excursie van Nederland en Vlaanderen op 31 mei 1997.

2 Colofon: Molinologie verschijnt twee keer per jaar en is de periodieke uitgave van T I MS Vereniging voor Molinologie in Nederland en Vlaanderen. - Lidmaatschap voor Nederland 1 (f 25,-), België (BEF 500,-) per jaar. Het lidmaatschap is voorbehouden aan leden van T I MS. - Abonnement voor Nederland 9,- (f 20,-), België l (BEF 400,-) per jaar. - Losse nummers (indien leverbaar) 6,-(f 13,- BEF 250,-) te bestellen door overmaking op Postbank t.n.v. Penningmeester T I M S -Nederland, Hondsdraf 17,3738 TB Maartensdijk, onder vermelding van het gewenste, naam en adres. Molinologie: - Wiard Beek, Fr. Mortelmansstr. 10, 2273 LE Voorburg. Tel: Lieven Denewet, Bruggestraat 74, B lede. Tel Ton Meesters, Zandoogjes 14 SB Breda. Tel: Stoop, Prins Mauritssingel 67, 3445 XC Woerden. Tel: Weerdsweg 27, 7412 WH Deventer. Tel: Coördinator: Stoop, Lay-out: Wiard Beek, Summaries: Louis H. Blom, Uw bijdragen voor Molinologie en inhoudelijkereacties te zenden aan: Redactie Molinologie, Prins XC Woerden. De redactie behoudt zich het recht voor stukken te weigeren.sluitingsdatum kopij Molinologie 14: 1 november Bestuur T I MS-Nederland Vlaanderen: - Yolt voorzitter: Wjitteringswei 116, 8495 JT Tel ; Fax: privé. - Leo van der Drift, secretaris: Groothertoginnelaan 2517 EV Den Haag, Tel Tjerk Oosterhuis, penningmeester: Hondsdraf 17, 3738 TB Maartensdijk, Tel Lieven Denewet, lid: Bruggestraat 74, B Hooglede, Tel Ton Meesters, lid: Zandoogjes 14 SB Breda, - Jaap van Driel, lid: Celebesstraat 9715 JH Groningen, Tel Leden- en abonnementen-administratie: Nieuwe en mutaties, Tjerk Oosterhuis, Hondsdraf 17, 3738 TB Maartensdijk, Tel Bankrelatie TIMS-Nederland Vlaanderen: Voor Nederland: Postbank t.n.v. Penningmeester T I M S -Nederland, Hondsdraf 17, 3738 TB Maartensdijk. Voor Vlaanderen: Bank: ASLK code BEBB) Rek. nr: , t.n.v. TIMS c/o Frans Brouwers, 5, 2180 EKEREN (frans. be) Internetpagina TIMS: TIMS- International Society" Voorpagina: Rodenvolde, naslag met vier stampers. Frans Rijswijk.) ISSN: Inhoud: Frans Redactie Oliemolens in Groningen en Drenthe, verslag van de excursie van TIMS - Nederland en Vlaanderen op 3 mei 1997 Puzzelstukjes 55

3 Oliemolens in Groningen en Drenthe Verslag van de excursie van TIMS - Nederland Vlaanderen van 31 mei 1997 Frans Inleiding Op 3 1 mei 1997 vond de jaarlijkse excursie van TIMS- Nederland plaats. Het thema was,,nog bestaande en bedrijfsklare windoliemolens en restanten van voormalige windoliemolens in Drenthe en Groningen". De excursieleiders waren de heren W.O. Bakker te Harkstede en J.D. Medendorp te Zuidlaren. Het onderwerp en de bezochte molens waren dermate boeiend, dat ik daarin inspiratie vond om gegevens te verzamelen en verder uit te werken. Een belangrijke basis vormden de gegevens die de heer Medendorp tijdens de excursie verstrekte. Ton Meesters nam deze gegevens op en werkte de band vervolgens uit. Tijdens een later bezoek verstrekte de heer Medendorp nog uitgebreide gegevens over,,zijn w molen. De heer Bakker was zo vriendelijk om een uittreksel uit de gegevens van wijlen de heer B. van der Veen Czn over oliemolens in de provincie Groningen beschikbaar te stellen. Met behulp van dit uittreksel konden in het archief van de Vereniging tot behoud van molens in Nederland,,De Hollandsche Molen" de aantekeningen van Van der Veen snel en efficiënt worden geraadpleegd om zodoende de gegevens van het uittreksel aan te vullen. Van de gelegenheid werd gebruik gemaakt om een soortgelijk overzicht van de provincie Drenthe te vervaardigen. Tevens werd in het archief een aantal interessante afbeeldingen gevonden van oliemolens in Groningen en Drenthe. Een woord van dank aan de medewerkers van de Stichting Molendocumentatie, beheerder van het archief van de Vereniging, voor de genoten gastvrijheid en de bereidwillige medewerking is hier op zijn plaats. Een belangrijke stimulans om tot deze publicatie te komen vormt de vaak zeer beknopte beschrijving in de provinciale molenboeken van de tijdens de excursie bezochte molens. Wellicht vormt de molen te waaraan Molens in Drenthe een aparte beschrijving wijdt een uitzondering. Deze molen is verder door uitgebreid opgemeten en is daarmee in technisch opzicht goed gedocumenteerd. Voor beantwoording van de vraag in hoeverre de in het gebied bewaard gebleven oliemolens en restanten representatief zijn voor het vroegere oliemolenbestand ontbreekt echter een kader. Deze publicatie wil in dat gemis voorzien. De excursiegangers brachten een bezoek aan: Haren, molen De Hoop. Roderwolde, Woldzigt. Groningen, voorm. molen De Meeuw. Tjamsweer, voorm. molen De Eendragt. Veendam, voorm. molen van Bus. Zuidlaren, molen De Wachter. Elke molen of elk restant wordt hierna afzonderlijk behandeld. Het mag opvallend worden genoemd dat de provincie Groningen geen complete oliemolens meer binnen de grenzen Dat de bezochte objecten in deze provincie niettemin voor de excursiegangers een belangrijke bijdrage aan de beeldvorming van de bedrijfstak hebben geleverd, moge blijken uit de beschrijving van de verschillende objecten. Alvorens de bezochte molens stuk voor stuk te behandelen wordt eerst kort stilgestaan bij de opkomst van de oliemolens in het bezochte gebied. Ook wordt er, hoewel slechts oppervlakkig, kort ingegaan op enige technische aspecten. Een beschrijving van de werking van een oliemolen is achterwege gelaten, er is genoeg literatuur die in die behoefte kan voorzien. Na de beschrijving van de molens en restanten volgen dan nog de gegevens van Van der Veen over de oliemolens in Groningen en Drenthe. Van een echt excursieverslag in de TIMS-traditie is hier geen sprake, zoveel mag inmiddels wel duidelijk zijn. Veeleer is de excursie als uitgangspunt genomen om naar eigen inzicht en interesse zaken te onderzoeken en uit te diepen. Niettemin hoop en verwacht ik dat de cursiegangers veel van het tijdens de excursie gebodene hierin terug zullen vinden, en dat ook voor andere geïnteresseerden een boeiend geheel is ontstaan. Publicatie in de vorm van een themanummer van Molinologie in plaats van in de vorm van een excursieverslag spreekt mij, als oud-redactielid van dit blad, dan ook wel aan. Het is helaas, bij gebrek aan alternatieven, noodzakelijk gebleken afbeeldingen op te nemen die al eerder gepubliceerd zijn. Daar, waar het voor het betoog nodig was, heb ik gemeend dat doublures te rechtvaardigen zijn. De opkomst van oliemolens in Groningen en Drenthe In zijn inleiding op de excursie meldde de heer W.O. Bakker:,,Het aantal oliemolens dat ooit in Groningen gestaan is ongeveer vijfenzestig. Van der Veen schreef plusminus maar die heeft ze schijnbaar nooit opgeteld, want hij heeft ze zelf geïnventariseerd. Er was een aantal, voor Groninger begrippen, vrij grote molens". In de literatuur is geen overzicht terug te vinden van de Groninger oliemolens, reden om met hulp van de heer Bakker de gegevens van Van der Veen hierna op te nemen en te gebruiken voor een korte analyse. Voor het Groninger kleigebied is de opkomst van de olieslagerij vrij gedetailleerd beschreven door Vanouds waren er nauwelijks oliemolens op het Groninger platteland. Alleen een oliemolen te Appingedam dateerde van vóór 1770 (volgens Van der Veen dateerde

4 Afb. 1. De heer J.D. Medendorp geeft uitleg tijdens de excursie. (Foto Ton Meesters, Breda.) deze molen uit 1763). In de stad Groningen stamde de eerste oliemolen van 1736, de tweede van 1770 en de derde van 177 baseerde zich bij deze uitspraak echter op een artikel dat Van der Veen in 1931 publiceerde in de Groninger Volksalmanak. In het Groninger uit 1981 maakt Van der Veen melding van stichting van een oliemolen in de stad aan het in 1679'. In het overzicht zijn meer gegevens over deze molen terug te vinden. In de kleigebieden werden pas vanaf het begin van de Franse tijd oliemolens gesticht. Dit vond zijn oorsprong in de snelle toename in deze periode van de verbouw van koolzaad, hetgeen weer samenhing met de invoering van een agrarische innovatie, de zogenaamde teelt. In Ostfriesland startte deze ontwikkeling eerder (tweede helft achttiende eeuw) en verliep geleidelijker. veronderstelt dat bij de toenemende verbouw en olieslagerij mogelijk ook de stijgende vraag naar olie voor verlichting ter vervanging van kaarsen een rol speelde. Hij geeft elders in zijn artikel echter nog een belangrijke factor, die hij bij het bespreken van de oliemolens niet meer met zoveel woorden noemt. De verschuiving van grondgebruik in het boerenbedrijf van grasland naar akkerland leidde tevens tot een toenemende behoefte aan veevoer, om de veestapel in verband met de mestvoorziening in stand te houden. De afzetmogelijkheden voor koeken werden dus door regionale rijen in deze periode. Hij noemt het Continentaal stelsel als voornaamste belemmerende factor. Contemporaine bronnen die hij aanhaalt, geven aan dat behalve de bouw van molens,,buiten 's waartoe mogelijk ook Groningen en Friesland gerekend moeten worden, de stagnatie van de aanvoer van koolzaad vanuit voorm. Staats-Vlaanderen een voorname factor was. Ook de concurrentie van olieslagers in Brabant en Vlaanderen, die het zaad veel voordeliger konden inkopen, wordt als belangrijke factor De Groninger olie exporteerde men onder meer naar het nabije Duitse gebied: Bremen, Hamburg, Hannover en Ostfriesland. De raap- en lijnkoeken konden gemakkelijk in de omgeving worden afgezet. In 1829 was de export volgens inmiddels geheel weggevallen en bepaalden de Groninger olieslagerijen zich tot de Nederlandse markt. Een toenemende vraag naar veekoeken in het eigen gebied kan mogelijk de Groninger olieslagerij een gezonde basis hebben verschaft. Uit de nijverheidsenquetes van 16 en 19 blijkt dat veel olieslagersknechten slechts 9 maanden per jaar werk hadden. De oliemolens draaiden vermoedelijk van augustus tot mei, zoals dat ook in Friesland gebruikelijk was'. In 1816 klaagden oliemolenaars in Middelstum (naar schrijft het belangrijkste centrum op de klei met vijf olieslagerijen; voor zover uit de gegevens van Van der Veen is op te maken waren er in 1816 twee oliemolens in Middelstum, terwijl er in totaal vier worden beschreven) dat het bedrijf steeds minder voordelig was

5 als gevolg van opkomende concurrentie door het stichten van oliemolens in de afzetgebieden. Inderdaad stagneerde de snelle toename van het aantal molens: in de 30 jaar na 1810 nam het aantal slechts toe van 12 naar 18 (hetgeen niettemin een groei van 50% inhoudt). Door lage prijzen nam de verbouw van koolzaad af vanaf het midden van de jaren twintig. De capaciteit van alle Groninger oliemolens samen overtrof hierdoor in de periode bijna de Groninger aan koolzaad. De vraag naar olie was gering en de buitenlandse export kwam tot stilstand. Na 1835 nam de arbeidsintensieve verbouw van dit gewas weer toe. Dit hield verband met hogere prijzen maar tevens met lagere reële lonen. Gezien de overcapaciteit had in eerste instantie geen uitbreiding van het aantal molens plaats. Wel maakten olieslagerijen een hernieuwde bloei door. Olieslagers voerden lijnzaad in van buiten de provincie om de molens draaiende te houden. De provinciale productie van het belangrijkere koolzaad overtrof echter steeds de capaciteit van de plaatselijke oiiemolens. Pas vanaf 1850 neemt het aantal oliemolens in het kleigebied dan weer duidelijk toe. Opvallend genoeg wordt er zelfs nog melding gemaakt van de bouw van molens, die we in het overzicht van Van der Veen helemaal niet aantreffen. Dat ze er wel geweest zijn bewijst een interieurfoto van een rosoliemolen in Groningen, die in de molen te Roderwolde hangt. signaleert tegelijkertijd met deze opleving in de Groninger bouw een versnelde afname van het aantal Zaanse oliemolens. Opnieuw past naar mijn mening een nadere bezinning. Het is de vraag in hoeverre deze versnelde afname in de Zaanstreek mede veroorzaakt is door de opkomst van de stoomoliefabrieken. Deze ontwikkeling kwam in 1851 op gang met van oliemolen,,de Liefde" te Wormerveer. De molens verloren weliswaar het pleit, maar de bedrijfstak had blijkbaar voldoende toekomst om in nieuwe technieken te investeren. Als we ons blikveld verruimen tot heel Groningen en Drenthe dan lijkt het erop dat de ontwikkelingen analoog zijn geweest. Ook in de laatste provincie werden oliemolens bijgebouwd in deze periode. Volgens gegevens uit nijverheidsenquêtes steeg het aantal olieslagerijen in Drenthe van 3 in 1819 tot 9 in Daarbij kan worden opgemerkt dat de molens van Zuidlaren en Roderwolde - resp. uit 1851 en 1852-de indruk wekken dat het een welvarende bedrijfstak betrof. Opvallend is dat in veel molens een gecombineerd bedrijf werd uitgeoefend, hetgeen in de bezochte molens nog k waarneembaar is. Al vroeg heeft de stoommachine haar entree gemaakt in de oliemolens. Opvallend genoeg werd volgens Van der Veen de oudste Groninger oliemolen al in 1837 of 1838 door een stoombedrijf vervangen. Het lijkt erop dat dit bedrijf daarmee voor een tweede maal het voortouw nam! In de Zaanstreek werd pas vanaf 1851 stoom ingezet bij de olieproductie. Afb. 2. De heer W.O. Bakker, gefotografeerd bij de presentatie van het boek,,de Standerdmolen". Over de oliemolens in Groningen hield hij een boeiende inleiding. (Foto H. 18 november 1994.) Alle bezochte objecten dragen nog, in meer of mindere mate, sporen van met uitzondering van de molen te Groningen, die tot aan het eind van zijn bestaan uitsluitend van de wind gebruik maakte. Dat in de molen te Zuidlaren een aantal stoommachines staat opgesteld heeft overigens niet direct met de oorspronkelijke bedrijfsvoering van doen, maar dient een museaal doel. Het lijkt erop, dat op deze naar huidige maatstaven bescheiden schaal de olieslagerij zich toch nog relatief lang heeft heeft kunnen handhaven. Over het verwerken van allerlei restproducten, waarmee de Zaanse oliemolens hun bestaan wisten te rekken, zijn mij geen voorbeelden bekend. Uit hetgeen de heer Medendorp vertelde over de bedrijfsvoering op molen De Wachter is hierover evenmin iets naar voren gekomen. De heer J.S. Bakker concludeerde dat de in het noorden het langer uithielden met hun kleinschalige bedrijfsvoering dan de De molens van Zuidlaren en Rodenvolde hebben het bedrijf het langst uitgeoefend, waarbij de,,traditie v het uiteindelijk heeft gewonnen van de,,vooruitgang w.demolenvan laren, die in de loop van de twintigste eeuw een aantal ingrijpende moderniseringen onderging waarbij het windmolenbedrijf uiteindelijk geheel op de achtergrond raakte, staakte de olieproductie rond Woldzigt,

6 Afb.3. Doorsnedetekeningvan de hand van Chr. van der Veen van de in 1909 verdwenen koren- en oliemolen van Mensingeweer. Zoals bij veel noordelijke oliemolens was er sprake van een gecombineerd Het achtkant is geplaatst op een vierkante voet, hetgeen in het noorden vaak voorkwam. De zijn asymmetrisch ter van de voet van de molen geplaatst. De inrichting van de olieslagerij komt overeen met die van molens in de Zaanstreek. Het de enige technische documentatie van een Groninger oliemolen. Doorsnede van het achtkant, haaks op voor- en naslag, en plattegrond: boven het voorslagsblok met twee stampers en onder het met vier stampers. wel van hulpaandrijving voorzien maar nimmer wat betreft het aanbod aan grondstoffen vond ik wat pend gemoderniseerd, wist het olieslaan op traditionele gegevens in het tijdschrift Het Noorderland, een uitgave wijze nog voort te zetten tot dit in de oorlogsjaren door uit de oorlogsjaren van de Stichting Mijn de bezetter onmogelijk werd gemaakt. aanvankelijke enthousiasme over de aangetroffen Hoe vraag en aanbod van grondstoffen en producten bij matie werd van bevriende zijde getemperd toen ik de elkaar kwamen, is niet door beschreven. Voor naam van een bekend molenpublicist noemde, die als

7 verbouw van koolzaad ten behoeve van de oorlogsinspanningen van de bezetter te propageren. Een artikel uit dit tijdschrift over de verbouw van koolzaad op het Groninger land meldt hoe het zaad werd verkocht:,,het was dan ook bijna een vaste regel dat een Oldambster kleiboer... naar de Stad ging als zijn aan de markt was op de Beurs aan de Vismarkt om zoo gauw mogelijk op de hoogte te zijn van den door zijn combedongen prijs. 's Maandagsavonds was de lading koolzaad in de Stad aangekomen door de wekelijksche 'snikke' (beurtschip) langs het Winschoterdiep... De schipper bracht een monster naar den stadschen commissionnair om de lading op zijn vast tafeltje op de beurs op Dinsdag te koop aan te bieden en om des Donderdags de koopsom naar den koolzaadverbouwer te zenden"". Of deze wijze van verhandelen vanouds gebruikelijk was komt in het artikel overigens niet ter sprake. Gezien het grote aantal oliemolens in het gebied en het feit dat er ook werd geëxporteerd ligt het voor de hand te veronderstellen dat de handel in olie en koeken eveneens via de beurs verliep, doch nadere gegevens ontbreken helaas. Van de Zaanse molens is bekend dat de patroons de Amsterdamse beurs bezochten en dat er ook wel rechtstreeks met kooplieden werd gehandeld. -- LA- /*"" v,. J', J.,,a Y,."r P> z..w Afb. 4.Doorsnedetekening van Chr. van der Veen van de koren- en oliemolen te Mensingeweer. Doorsnede met links de voorslag en rechts de naslag. secretaris van deze stichting stond vermeld. Nader onderzoek leerde dat de waarschuwende woorden alleszins gerechtvaardigd waren: genoemde stichting komt voor op een lijst aangaande,,het beheer de liquidatie van... bezetterscreaties en landverraderlij ke organisaties..."l 0. De secretaris van de stichting aanvaardde de uitnodiging om lid de worden van de bij verordening van Seyss-Inquart in november 1941 ingestelde Kultuurraad en bracht het zo tot een voetnoot in de officiële geschiedschrijving". Een bron derhalve die voorzichtig gebruikt dient te worden: blijkbaar moest de volkskunde dienen als instrument om onder andere de De techniek van de oliemolens in het noorden Van de oliemolens in het noorden is geen technische beschrijving voorhanden zoals we die van de Zaanse molens kennen. Slechts één molen- namelijk die te Roderwolde; de inrichting van de molen te Zuidlaren betreft een reconstructie- bleef compleet met inrichting bewaard. Voor technische gegevens zijn we hierop aangewezen, voor het overige zijn er slechts wat foto's en een enkele tekening. Bij het ontbreken van specifieke deskundigheid op oliemolengebied kunnen slechts wat algemene opmerkingen worden gemaakt. Hoewel de excursie zich beperkte tot objecten in de provincies Groningen en Drenthe, zal omwille van de beschikbaarheid van afbeeldingen voor deze technische beschrijving ook een aantal Friese molens ten tonele worden gevoerd. Als we naar het uitwendige van de molens kijken, waren er naast de als oliemolen gestichte molens met hun imposante bijgebouwen, ook bestaande korenmolens die in een later stadium van een kenmerkende aanbouw ten behoeve van de olieslagerij werden voorzien. Naast de grote molens van het type waren er ook molens van meer bescheiden uitvoering. Zo maakt Van der Veen melding van een spinnekopoliemolen met 52 voet vlucht m) te Mensingeweer, verbrand in 1836, en een grondzeiler te Sellingen, ingericht als pel- en roggemolen. In Drenthe treffen we ook grondzeiler-oliemolens aan te Maten (verdwenen 1854) en twee te Oosterhesselen. Eén van deze molens ging naar en werd daar als beltkorenmolen herbouwd. Als voorbeeld van de grote oliemolens kunnen gelden de molens te Roderwolde en Zuidlaren, waarbij nog

8 Afb.5. De in gebouwde oliemolen van Niezijl, die in I899 naar verhuisde als korenmolen. Achtkante, geheel met hout gedekte molen op vierkante houten onderbouw. De aangebouwde houten pakhuizen zijn van stenen gevels voorzien, die echter niet zoals bij de molen van op bewoning lijken te duiden.,,de Molen", Amsterdam.) opgemerkt moet worden dat bij deze molens, evenals bij de vroegere oliemolens te Niezijl en te weer, de molen centraal tussen de min of meer symmetrische aanbouwen was geplaatst, een bouwwijze die ook bij de molens van Zwolle en Rijssen werd toegepast, maar in de Zaanstreek en elders minder voorkwam. Ook molens met één schuur tegen de molen aangebouwd, zoals de bezochte molen van Tjamsweer, kwamen veelvuldig voor. Als voorbeeld van molens met een bijgebouwde olieslagerij kunnen gelden de molens van Haren en (Friesland). In ieder geval was in de molen van Haren de olieslagerij geplaatst in de molen zelf en betrof de aanbouw een latere uitbreiding. Ook de zeskante molen van Zandeweer had de in een aanbouw. Of het zeskant van deze molen, dat nu te Niebert staat, Afb.6. De molen te Haren met links vooraan de aanbouw waarin voorheen de olieslagerij zich afspeelde en rechts achter de molen het machinehuis van de vroegere stoommachine. (Foto Ton Meesters, Breda, 1997.)

9 roetsporen draagt, zoals je dat van een oliemolen zou verwachten, is mij niet bekend, maar gezien de aanwezigheid van de aanbouw mogelijk ook niet het geval! Was het bij deze korenmolens nog vrij eenvoudig om een bij te plaatsen- de koningspil kon met behulp van een koppeling worden verlengd om de lager gelegen aan te drijven - er komen op de lijst ook enige houtzaagmolens voor die later van een olieslagwerk werden voorzien. Bij deze molens kon de spil niet worden verlengd omdat deze dan de krukas zou kruisen. Een tussendrijfwerk vanaf een spoorwiel op de koningspil lijkt dan de meest voor de hand liggende oplossing, zoals we die ook kennen van de combinatie zaagmolen-korenmolen.ook bij deze zaagmolens was een aanbouw voor het noodzakelijk,daar in de molen zelf geen ruimte was. Een intrigerendeoude foto van de zaagmolen te die W.O. Bakker opnam in Molens in Groningen in oude ansichten, kreeg een nieuwe betekenis door de vondst in de gegevens van Van der Veen dat de molen in 1821 van een was voorzien. Was de aanbouw vanuit de functie niet te verklaren, met de aanwezigheid van een in deze molen was de functie volslagen duidelijk. Een in het oog springend verschil met de Zaanse molens vormt de sterke voorkeur voor een vierkante onderbouw. De uitvoering kon in hout zijn, zoals bij het restant te Tjamsweer en de voorm. oliemolen van die nu als korenmolen in Grijpskerk staat. De afmetingen van de onderbouw van laatstgenoemdemolen zijn werkelijk indrukwekkend. De stenen onderbouw, zoals bij de molens van Zuidlaren, Rodenvolde en het restant te Groningen wordt gevonden, kwam in de Zaanstreek in het geheel niet voor. Ongetwijfeld houdt dit mede verband met het verschil in bodemgesteldheid en het aanbod aan baksteen in het Groningse. De molen van Roderwolde vormt een bouwkundig hoogtepunt op dit gebied. Ook elders in het land kwamen wel oliemolens met een stenen onderbouw voor. Dat de toepassing van steen ook nadelen kent, heeft men inmiddels in Roderwolde echter ook ondervonden. De gemetselde overgangen van vierkant naar achtkant moesten inmiddels afgedekt worden omdat het metselwerk te veel doorslaat. De gegevens van Van der Veen bevatten gelukkig ook enige informatie over de inrichting van de molens. Zo Afb. 7. De uit daterende koren- en oliemolen van De te Molen en aanbouw wekken niet de indruk tegelijkertijd te zijn opgericht; vermoedelijk werd de olieslagerij later (maar al kort na de bouw?) toegevoegd. De molen werd in 1939 afgebroken. Frans Rijswijk.)

10 Afb. 8. Zaagmolen te Winsum uit I81 I, met naast de vermeldt hij in een aantal gevallen ook de aantallen molende in 1821 bijgebouwde olieslagerij. De molen stampers en heien. Daaruit blijkt dat er ook enkelwerks verdween in 1895.,,DeHollandsche Molen", oliemolens voorkwamen. Eén van de molens van Amsterdam.) Bedum wordt als oliemolen aangeduid. De molens van Houwerzijl, de spinnekop van weer en de zaag- en oliemolen van Uithuizen hadden blijkens deze gegevens slechts twee heien en waren dus ook Van de grondzeiler-oliemolen van Sellingen meldt hij dat de molen olieslagwerk bevatte. Het kan bijna niet anders dan een molen zijn geweest, mede gezien de overige bedrijven die met de molen werden uitgeoefend. Naast de.*'. of enkele oliemolens en de dubbele waren er ook nog molens, die naar het zich laat aanzien, waren uitgerust met een extra naslag. Ook verschillende Zaanse molens hadden zo'n extra naslag, die daar oorspronkelijk diende voor het produceren van gen olie. Zowel bij een oliemolen te Middelstum als bij de tijdens de excursie bezochte molen van Tjamsweer wordt tweemaal een naslag genoemd, waarbij één lade de toevoeging krijgt,,met twee spaken". Dit rechtvaardigt het vermoeden dat ook hier koudgeslagen olie werd geproduceerd, waarbij de hei langzamer moet werken om de olie de tijd te geven te ontwijken. Normaal wordt de naslagshei door drie spaken gelicht. Verder is bekend dat de molen te Zuidlaren een extra Afb. 9.De vroegere oliemolen van Niezijl heeft als korenmolen te de vierkante onderbouw bij overplaatsing behouden en kreeg ook nog een stenen voet, hetgeen de toch al imposante molen nog groter maakt. Hollandsche Molen",.Amsterdam.)

11 Afb. 10. Rogge-, pel- en oliemolen te Sellingen, bouwd in 1802 en uit De molen in 1915 of (Reproductie van een tekening van Bueninck,,,De Hollandsche Molen", Amsterdam.) naslag kreeg, afkomstig uit,,de Oude Held" te Groningen. Later verhuisde deze naar Roderwolde en staat daar nog steeds opgesteld. Onder de beschrijving van Rodenvolde wordt hier nog nader op ingegaan. We zien dus dat grotere en kleinere oliemolens naast elkaar voorkwamen. geeft nog een gemiddelde productie van acht Groninger oliemolens in 1833: hl kool- en lijnzaad levert hl Na enig remeen ik hl zaad gelijk te moeten stellen aan 63 De bijbehorende opbrengst aan olie zou tussen de kg (voor lijnzaad) en kg (voor koolzaad) moeten zijn: hl olie komt omgerekend neer op De verwerkte hoeveelheid zaad steekt mager af tegen de 140 last die een Zaanse molen in dagproductie verwerkte, maar het is natuurlijk de Afb. 11. Een blik in het inwendige van de oliemolen Het Fortuin uit Zee van te Makkum. Links naast de stijl is nog net de pletterij zichtbaar. De kantstenen zijn voorzien van transportsystemen voor en van zaad en meel. Links van de kantsteen is het waterbakje met uitloop zichtbaar (reproductie van oude foto, Frans Rijswijk).

12 Afb.12. De Steenbok of Molen aan het Boterdiep te Groningen, een stenen olie- en pelmolen gebouwd omstreeks 1770 en afgebroken in Frans Rijswijk.) Afb. 13. Koppeling in de spil van de olie- en pelmolen te Rijssen. Onder het zijn op de spil twee houten ramen aangebracht; één op de boven- en één op de onderspil. Met houten sleutels worden de beide ramen gekoppeld. Het hier geen deel uit van de koppeling. (Foto Frans Rijswijk )

13 vraag op wat voor molens het gemelde gemiddelde betrekking had. Het lijkt er op dat de inrichting van het olieslagwerk geen wezenlijke verschillen vertoonde ten opzichte van de Zaanse molens. Boorsma noemt de schuifring van het een mogelijke Groninger vinding, die ook in de Zaanstreek vrij algemeen navolging kreeg t6. Opvallend is verder het waterbakje met aftapkraan om water aan het zaad onder de stenen toe te voegen, aanwezig in Woldzigt en De Wachter, maar ook in de oliemolen van Kingma te Makkum. Op de Zaanse molens geschiedde het toevoegen van water vanuit een koperen bakje op de koningstrijker, dat als een vergiet van vele gaatjes was voorzien. Draaiendeweg werd hierin met een eveneens koperen maatlepel een aantal malen water geschept". Meest spectaculair was natuurlijk de koppeling in de koningspil, die gevonden werd in een aantal oliemolens die een gecombineerd bedrijf uitoefenden. Restanten zijn terug te vinden in de molen te Haren. Ook olie- en pelmolen,,de te Groningen had, naar ik vermoed, een koppeling om het later aangebrachte oliewerk aan te drijven. In de molen van Zuidlaren zitten nog de sporen van een bril, maar een koppeling heeft deze molen waarschijnlijk niet gehad. Een complete functionerende koppeling is nog te vinden in de Pelmolen te Rijssen, een gecombineerde olie- en pelmolen. Aan een beschrijving van M.W. Heslinga, eveneens gevonden in het foute tijdschrift Het Noorderland, ontlenen we nog een paar typische benamingen, die hij optekende uit de mond van Jan Faber, molenaar van en voor en roerijzer; en ning" voor krans, overwerker en Een bijzondere molen in het Groninger land tenslotte was de wateroliemolen behorend bij het klooster Ter verk gesticht in 1466 en omstreeks 1830 reeds verdwenen of buiten In een tijd dat het met de Groninger oliemolens zeker niet slecht ging kon deze molen zich toch niet handhaven. Oorzaken hiervoor zijn echter zonder nader onderzoek niet aan te geven. De bezochte molens Haren- Molen De Hoop. De stenen molen was in het Noorden niet het gangbare molentype; dat was het achtkant. Hoewel afwijkend qua type is in deze ronde stenen molen de bouwwijze van een houten achtkante molen nadrukkelijk gevolgd, met acht beren in het metselwerk ter plaatse van de stijlen in een achtkante molen. Ook de bintlagen zijn uitgevoerd als van een achtkante molen, waarbij de echter achterwege zijn gelaten. Op de der bevinden zich ingemetselde houten stijlen met daarop waartussen een boventafelement. Tussen deze stijlen zijn zelfs kruisen aangebracht! Het betreft zeker niet de enige stenen oliemolen in het Noorden; zo stond bij de stad Groningen de olie- en pelmolen,,de of Molen", gebouwd in 1770 en afgebroken in Ook de nog bestaande molen van is een stenen molen, die in 1855 als koren- en oliemolen zou zijn gebouwd, volgens andere berichten echter als koren- en pelmolen; later waren er ook nog een zaaginrichting en een kleine oliemolen in Ook in Leeuwarden stond een ronde stenen oliemolen,,,de Eendracht"genaamd, die in 1776 als pelmolen was gebouwd 2 '. De inrichting van de molen is een aantal malen gewijzigd, onder andere in verband met de plaatsing van een inmiddels alweer lang verdwenen stoommachine. Oorspronkelijk liep de koningspil door; direct onder het spoorwiel was een koppeling aangebracht, zoals die nog in de molen van Rijssen aanwezig is. In de bintlaag waarop nu de draagbalk rust, zitten nog de kepen waarin voorheen de bril van de onderspil rustte, en in de kruisarmen van het spoorwiel bevinden zich sleufgaten van de sleutels van deze koppeling. Onder in de molen staat thans een stuk spil met daarop een tweede wiel. Het geheel dient ter aandrijving van een maalstoel. Onder dit tweede spoorwiel zit nog een raamwerk; in de afgezaagde einden zijn nog de resten zichtbaar van sleufgaten. Van het resteert nog een deel van de in de aanbouw. Deze liep door een opening in de romp de molen in. Deze opening is bij de restauratie van het metselwerk dichtgemaakt in verband met de slechte staat. Een deel van de zou eveneens nog aanwezig zijn maar was helaas aan het zicht van de siegangers onttrokken. Verder is er nog een tweetal hergebruikte onder de eerste zolder van de molen en een stuk van de ree, of mogelijk de stut. Ik meende onder de de resten van een pelzolder te herkennen. De molen zou echter naar overlevering nimmer met een zijn uitgerust. De heer Medendorp wist veel te vertellen over de geschiedenis van deze molen:,,in het begin van 1800 verrees een cichorijmolen in Hemmen, een gehucht in Haren. Hij bestond al in In 1823 was Jan cichorijfabrikeurte Hemmen en diens vader Jans was de eigenaar. Toen de cichorijhandel wat minder werd na de tijd van kreeg toestemming van GS om een in een korenmolen te veranderen. Het ging echter nog niet goed en daarom kreeg hij permissie om het bedrijf naar de kom van Haren te verplaatsen. Dat is waar nu deze molen staat. Er kwam een grote stenen stellingmolen. De molen is waarschijnlijk in 1839 gebouwd. Op 1 augustus 1839 werd vergunning tot herbouw in de kom der gemeente Haren verleend". In 1845 diende J. een verzoek in om een werk in de molen te doen, en dat is ook toegestaan. Het was dus nu een koren- en oliemolen. In 1859 werd een stoommachine aangeschaft van 10 PK, de machinekamer zit er nog achter, nu gerestaureerd. Daar zat altijd nog een waterpomp, voor het koelwater van de ketel. En een paar jaar geleden heb ik van de familie

14 Molinologie Afb. 14. Haren, op de wind die de was doet drogen, draait de molen zijn gang. De schoorsteen van de stoommachine staat nog overeind. Lang vervlogen tijden.,,de Hollandsche Molen", Amsterdam; foto geschonken door F. Rotterdam.)

15 Afb. 15. Op de kapzolder van de molen te Haren: stijlen, veldkruisen en blokkelen in een ronde stenen molen. (Foto Frans Rijswijk ) Afb. 16. Haren, links en rechts van de draagbalk van de spil zijn nog de kepen zichtbaar van de vroegere bril voor de onderspil. Toen de onderspil verviel werd er een draagbalk geplaatst en de bril (Foto Frans Rijswijk ).

16 ten behoeve van de vroegere koppe- Afb.17. Haren, in de kruisarmen van het spoorwiel zitten nog de ling. (Foto Ton Meesters, Breda, ) 18. Haren, onder het spoorwiel van de zit een extra raamwerk dat te dienen om het op de te dunne spil te bevestigen. In de afgezaagde einden tekenen zich sporen af van verticale sleufgaten. Is dit de vroegere koppeling van de onderspil? Het was niet mogelijk maten te vergelijken met de sleufgaten in de kruisarmen van het spoorwiel. (Foto Frans Rijswijk )

17 Afb. 19. Haren, de aanbouw voor de uitbreiding van de olieslagerij. De halve steen rechts is geen kantsteen, maar een gewone loper. Ligt achter de kar het vroegere blok waar Medendorp over sprak? De is nog geteerd. (Foto W.O. Bakker, Harkstede, juni 1962,,,De Hollandsche Molen", Amsterdam.) die pomp gekregen en die zit nu bij ons in Zuidlaren ook weer aan de stoommachine als voedingspomp. Dat is dus een pomp die bijna 140 jaar oud is. In 1870 kwam er een tweede locomobiel van 18 PK. Rond 1860 had A. Pieters, nog steeds dezelfde familie, de zaak overgenomen. Hij bleef eigenaar tot in In 1880 werkten er vier mensen in de molen. In 1903 is de olieslagerij weer uitgebreid met een oliewerk. Er is toen een uitbouw aangekomen aan de zuidkant en de werd verlengd, en dat stuk ligt er nog. En onder het afdak lag er verder ook nog een grote balk waar de vier stamperpotten in gezeten hebben. Sedert 1917 was P. Ekkelkamp eigenaar tot zijn overlijden in 1956, daarna de erven P. Ekkelkamp. In de twintiger jaren is het eruit gesloopt. In 1929 werd er door molenmaker Dijk uit Leek een paar gebruikte roeden in gestoken met zelfzwichting. En die kleppen van de zelfzwichting waren afkomstig van de Onnerpolder die toen kreeg met zeilwieken. In 1960 is nog een nieuwe gebruikte roede uit Scheemda in de molen gestoken. In 1971 is er nieuw herstel begonnen en de molen is geopend in oktober 1975; de totale kosten waren f ,-. Deze molen heeft dus eigenlijk een typische overbrenging gehad. Toen de oliemolen er in kwam, is er een koningspil onder de bestaande spil gezet. Daar stond de bovenste koningspil met de pot boven op. De bovenste koningspil kon als het ware draaien op de onderste kon- De onderste spil was van onderen in een pot gelagerd, en van boven, een meter van de bovenkant, zaten er schenen in. Bovenaan de onderspil zat een groot vierkant. En op de bovenste koningspil zat een groot dat de stenen aandreef. Als nu het mee moest draaien, dan werden er sleutels gestoken in de armen van het spoonviel, en die gingen dan ook door het vierkant op de onderspil. Die gaten zitten nog in het spoorwiel, en die kunnen we dus nu nog zien. En dan verder van de olieslagerij is er nog de pletterij. Die staat dan nog altijd verdwaald vast op een zolder. Nu, ik denk niet dat er verder nog iets van over is van die oliemolen. Die is dus nog duidelijk te zien. Toen zijn er vier stampers bij gekomen en ook nog een naslagwerk. En onder de molen kun je nog precies zien waar de kollergang gedraaid heeft. Er zijn kepen in de balken en daar moest men onderdoor, want de eerste zolder is vrij laag. Vanaf de twintiger jaren is de ruimte gebruikt als opslagruimte". Rodenvolde- Woldzigt. Op weg naar Rodenvolde werd de molen van Peize gepasseerd. Hoewel hier niet werd gestopt, heeft ook deze molen een Op de plek van de tegenwoordige molen stond eerder ook al een molen, nl. een achtkante bovenkruier, een koren- en oliemolen van

18 Afb. 20. Haren, bijna aan het zicht onttrokken ligt op de zolder in de aanbouw nog een deel van de wentelas. (Foto Frans Rijswijk ) 2l.Haren, op zolder in de aanbouw. De opening in de genomen. (Foto Ton Meesters, Breda ) is dichtgezet. De spaken zijn uit de as 16

19 22. Haren, een voormalige blokstut? In de heide kepen waren dan de ree S bevestigd, waartussen heien en stampers waren opgesloten. (Foto Frans Rijswijk ) Afb. 23. Haren, twee kepen in Ton Meesters. Breda ) zolderbint duiden nog de plaats aan waar ooit de kantstenen rondgingen. (Foto 17

20 Afb. 24. Molen de Hoop te Huren. De linker aanbouw is het vroegere machinehuis van de stoommachine. (Ansichtkaart Frans Rijswijk.) Staal, die zou zijn afgebrand op 7 januari 188 De molen werd herbouwd met de oude oliemolen van uit Enumatil in ongeveer 1900 door molenmaker C. Volgens Molens in Drenthe (p. ) werd de molen echter in 1893 herbouwd, wellicht brandde de voorganger af in 1891 in plaats van 1881? De molen stond tot 1890 in Enumatil, ten noordwesten van de brug aan de westzijde van het Hoendiep. Het bezoek aan de molen van Roderwolde werd door de deelnemers aan de excursie ervaren als het hoogtepunt van de dag. Hoewel er bepaald geen molenwind stond, was de olieslagerij, aangedreven door een electromotor, volop in werking. De geluiden en geuren van de olieslagerij riepen een sfeer op die herinnerde aan het vroegere bedrijf. De molen werd in 1852 gebouwd en als oliemolen ingericht door molenmaker Jan van der Heide uit Leek, in opdracht van twee zwagers, en Aukema. jaar later volgde plaatsing van de maalstenen. Tot 1902 werd de molen door de familie geëxploiteerd, toen volgde openbare verkoping. Koper werd Jan Rietema uit Leens, die de molen in 1919 verkocht en naar weer vertrok. werd toen eigendom van de Coöperatieve olieslagerij en korenmalerij Woldzigt G.A. Bedrijfsleider werd Jan Faber, de meesterknecht Afb. 25. Roderwolde, molen Woldzigt in vol bedrijf: Links de schoorsteen van de stoommachine. Het gevlucht is hier nog uitgerust met in een bijzondere uitvoering. De in de lengterichting geplaatste kleppen op de einden maken geen deel uit van de zelfiwichting, maar zijn steekborden die na gedane arbeid werden uitgenomen. noemt als kleurstelling van het gevlucht: de roeden zwart, borden geel, groen en de kleppen aluminiumverf: Achter de borden was een houten stroomlijn aangebracht. (Ansichtkaart, Frans Rijswijk.) van Jan Rietema, die sinds 1912 in dienst was. Jan Faber ging op elfjarige leeftijd werken op de zeskante pel- en korenmolen van C. Ausema Pzn. in Zandeweer, Gemeente Kantens. Op 1 september 1887 kwam hij op de molen. Als onderknecht genoot hij daar een loon van 3 gulden per week, ongeveer 3% cent per uur, met werktijden van 5 uur 's ochtends tot 8 uur avonds. Als er dan nog wind stond, werd er doorgewerkt tot middernacht voor cent per uur. Later, als tweede knecht, kreeg hij 5 gulden, zonder kost en inwoning, en als eerste knecht 6 gulden met vrije woning. Deze molen, gebouwd in 1818, werd in 1899 naar Afb. 27. Roderwolde, trots prijken de namen van de bouwheren op de gevelsteen van molen Woldzigt. Achter de deuren boven de gevelsteen ligt de wentelas. De gemetselde overgangen van vierkant naar achtkant nog niet afgedekt. (Foto Frans Rijswijk )