Het Wetsvoorstel Verplichte GGZ

Transcriptie

1 Het Wetsvoorstel Verplichte GGZ Afstudeerscriptie master Rechtsgeleerdheid Universiteit van Tilburg Faculteit der Rechtsgeleerdheid Departement of Private Law Auteur: C.T.F. van der Steen ANR: Examencommissie: mr. J.M.H.P. van Neer en mr. C.B.M.C. Zegveld Scriptiebegeleidster: mevrouw mr. C.B.M.C. Zegveld Afstudeerdatum: 16 april 2014

2 Voorwoord Hierbij presenteer ik u mijn masterscriptie ter afsluiting van de master Rechtsgeleerdheid, accent Privaatrecht aan de Universiteit van Tilburg. Personen en Familierecht heeft mijn interesse gewekt gedurende meerdere keuzevakken die ik heb gevolgd. Een docente wees me op het Wetsvoorstel verplichte ggz. Ik ben in de praktijk met een advocaat meegegaan naar de gevangenis in Vught en Reinier van Arkel in s-hertogenbosch om te ervaren hoe het eraan toe gaat in de praktijk als een psychiatrische patiënt wordt opgenomen. Dit vond ik zo indrukwekkend dat ik besloot om mijn scriptie te schrijven over het Wetsvoorstel verplichte ggz. Ik wil bij deze mevrouw Zegveld bedanken voor de fijne begeleiding! Ik wens u veel plezier met het lezen van mijn scriptie. Charlotte van der Steen Esch, 11 maart 2014

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding p Het zelfbeschikkingsrecht p Zelfbeschikking/autonomie p Nationale wetgeving en jurisprudentie p Internationale regelgeving en jurisprudentie p Bescherming van de samenleving p Conclusie p De Wet Bopz p Inleiding p Gedwongen opname, behandeling en behandelplan p Criteria gedwongen opname p Geestesstoornis p Gevaar p Bereidheid p Wils(on)bekwaamheid p Procedure gedwongen opname p De voorwaardelijke machtiging p De voorlopige machtiging p De inbewaringstelling p De machtiging tot voortgezet verblijf p De machtiging op eigen verzoek p De zelfbindingsverklaring/machtiging p Samenvatting p Klachtrecht patiënt p Schadevergoeding p. 32

4 3.5 Zelfbeschikking versus gedwongen opname p Rechten van onvrijwillig in een psychiatrisch ziekenhuis verblijvende patiënten p Verlof en ontslag p Conclusie p Het Wetsvoorstel verplichte ggz p Inleiding p Het Wetsvoorstel verplichte ggz p Verplichte zorg, behandeling, zorgkaart en zorgplan p Criteria verplichte zorg p Schade p Medische verklaring p Verzet p Overige vereisten p Procedure verplichte zorg p Zorgmachtiging p Crisismaatregel p Tijdelijke verplichte zorg voorafgaand aan een crisismaatregel p Tijdelijke verplichte zorg in onvoorziene situaties p Zelfbeschikking versus verplichte zorg p Conclusie p Conclusies en aanbevelingen p Conclusies p Aanbevelingen p Literatuurlijst p. 56

5 Hoofdstuk 1: Inleiding In dit onderzoek staat het zelfbeschikkingsrecht in de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Wet Bopz) en het Wetsvoorstel verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wetsvoorstel verplichte ggz) centraal. In juni 2010 werd het ontwerp voor een nieuwe regeling voor de geestelijke gezondheidszorg, het Wetsvoorstel verplichte ggz, aan de Tweede Kamer gepresenteerd. Het wetsvoorstel komt in de plaats van de huidige Wet Bopz. De Wet Bopz beschermt mensen die te maken krijgen met gedwongen opname. Niet alleen mensen met een psychiatrische stoornis maar ook verstandelijk gehandicapten en dementen vallen onder de Wet Bopz. Deze drie groepen patiënten hebben echter een uiteenlopende problematiek wat maakt dat de overheid een vernieuwing wil doorvoeren om de belangen nog beter te kunnen behartigen. 1 Het Wetsvoorstel verplichte ggz is van toepassing op mensen met een psychiatrische stoornis. Op deze doelgroep zal het onderzoek zich richten. Het Wetsvoorstel verplichte ggz biedt zorg op maat voor mensen die door een psychiatrische stoornis risico lopen om ernstige schade te veroorzaken bij zichzelf of anderen. Hoewel gedwongen opname blijft bestaan, is één van de doelen van het wetsvoorstel om gedwongen opname van mensen met een psychiatrische stoornis minder ingrijpend te maken. Het Wetsvoorstel verplichte ggz gebruikt de term verplichte zorg in plaats van dwang, de term die nu nog in de huidige Wet Bopz gehanteerd wordt. Opname wordt voor de patiënt minder ingrijpend door de patiënt zo lang mogelijk deel uit te laten maken van de samenleving. Anders dan voorheen het geval was is het nu ook mogelijk om verplichte zorg op te leggen buiten een instelling. De aanleiding van dit onderzoek is het feit dat de rechtspositie van de patiënt ofwel het zelfbeschikkingsrecht steeds belangrijker wordt. Het Wetsvoorstel verplichte ggz stelt primair tot doel het versterken van de rechtspositie van personen met een psychische stoornis die tegen hun wil zorg wordt verleend. De vraag die centraal staat in dit onderzoek luidt als volgt: Hoe is de rechtspositie van de patiënt in de Wet Bopz ten opzichte van het Wetsvoorstel verplichte ggz? Hoofdstuk 2 gaat over het zelfbeschikkingsrecht. In hoofdstuk 3 komt de Wet Bopz aan bod. Er zal gekeken worden hoe het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt in de Wet Bopz tot uitdrukking komt. Hoofdstuk 4 gaat over het Wetsvoorstel verplichte ggz. Ook hier zal gekeken worden hoe er uitdrukking wordt gegeven aan het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt. 1 Ministerie van Algemene Zaken, Wetswijziging dwang in de zorg, < (geraadpleegd op 14 juni 2012). 1

6 Tot slot zal er in hoofdstuk 5 een conclusie getrokken worden op basis van de voorgaande hoofdstukken en zullen aanbevelingen gedaan worden voor de wetgever wat er nog verbeterd kan worden aan het Wetsvoorstel verplichte ggz. 2

7 Hoofdstuk 2: Het zelfbeschikkingsrecht In zowel de Wet Bopz als het Wetsvoorstel verplichte ggz wordt er veel waarde gehecht aan het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt. Het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt onder de Wet Bopz en het Wetsvoorstel verplichte ggz staat centraal in dit onderzoek. In dit hoofdstuk wordt aangegeven wat er wordt verstaan onder het zelfbeschikkingsrecht. Er wordt ingegaan op nationale wetgeving, internationale regelgeving en jurisprudentie waarin het begrip zelfbeschikking aan de orde komt. Tevens wordt er ingegaan op de bescherming van de samenleving tegen de psychiatrische patiënt. Er wordt in de loop der jaren steeds meer waarde gehecht aan het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt. Dit brengt gevolgen teweeg voor de samenleving. Tot slot zal er een conclusie getrokken worden. 2.1 Zelfbeschikking/autonomie Een van de belangrijkste en meest besproken beginselen in het gezondheidsrecht is het zelfbeschikkingsrecht, ook wel autonomie genoemd. Autonomie betekent letterlijk jezelf (autos) een morele wet (nomos) stellen. 2 Dit beginsel is voor dit rechtsgebied in het bijzonder van belang, omdat de mogelijkheid naar eigen inzicht te handelen in de gezondheidszorg onder druk kan staan. Dat komt door de afhankelijkheid van de patiënt van het zorgsysteem, de maatschappelijke instellingen en de overheid. 3 Het zelfbeschikkingsrecht vloeit voort uit het principe van de menselijke waardigheid (o.a. vrijheid van beslissen), dat ten grondslag ligt aan alle mensenrechten. 4 In de rechtswetenschappelijke literatuur spelen de menselijke waardigheid en het zelfbeschikkingsrecht al vele jaren een prominente rol. 5 Menselijke waardigheid is tweeledig: er bestaat voor ieder mens de mogelijkheid om eigen keuzes te maken over zijn leven. Daarbij dienen anderzijds wel de fundamentele rechten beschermd te worden, sterker nog de ontwikkeling daarvan moet zelfs bevorderd worden. 6 Deze tweeledigheid van de menselijke waardigheid komt in het gezondheidsrecht voornamelijk tot uitdrukking in het zelfbeschikkingsrecht en het recht op zorg voor de gezondheid van de patiënt. Het recht op zorg voor de gezondheid is een sociaal grondrecht, dat wil zeggen een recht dat voor iedereen geldt en dat gerealiseerd dient te worden door de overheid. 7 Voor het 2 M. Schreurs, Autonomie, een humanistisch pleidooi, Filosofie en praktijk, (27) 2006, nr. 2/3, p J.K.M. Gevers, H.J.J. Leenen, J. Legemaate, Handboek gezondheidsrecht deel 1. Rechten van mensen in de gezondheidszorg, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2007, p J.K.M. Gevers, H.J.J. Leenen, J. Legemaate, Handboek gezondheidsrecht deel 1. Rechten van mensen in de gezondheidszorg, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2007, p M. de Blois, Het Alternatief: De menselijke waardigheid, PVH 2010, nr. 1, p M. Busstra, Eigen verantwoordelijkheid bij mensenrechten: een verkenning binnen het EVRMsysteem, NJCM-Bulletin 2008, p M. Bruijsen, Het recht op zorg is een mensenrecht, s&d , nr. 2, p.16. 3

8 gezondheidsrecht lijkt van fundamentele betekenis dat de menselijke waardigheid ten opzichte van het zelfbeschikkingsrecht voorop staat in een opsomming van de mensenrechten, omdat menselijke waardigheid onschendbaar is, ongeacht de levensfase waarin men verkeert. Het zelfbeschikkingsrecht is niet onschendbaar. In principe mag er geen inbreuk gemaakt worden op het zelfbeschikkingsrecht, maar er zijn situaties waarbij dat wel mag. Te denken valt aan een gedwongen opname. Een gedwongen opname kan nodig zijn om de patiënt tegen zichzelf te beschermen of ter bescherming van de veiligheid van anderen. Menselijke waardigheid is een gegeven. Iemand bij wie de psychische vermogens zijn aangetast, verliest daarmee nog niet zijn waardigheid. Leenen is van mening dat het zelfbeschikkingsrecht als basisrecht ten grondslag ligt aan andere grond- of mensenrechten. 8 Uit allerlei mensenrechten kan de conclusie getrokken worden dat mensen over de vrijheid beschikken om op allerlei terreinen zelfstandig en op eigen verantwoordelijkheid beslissingen te nemen en daarnaar te handelen. Deze vrijheid wordt echter begrensd door de fundamentele beginselen alsmede rechten en vrijheden van anderen die gerespecteerd dienen te worden. 9 Hulpverlening in de gezondheidszorg dient de zelfbeschikking van mensen niet te beperken maar juist te bevorderen, ook al zijn er situaties (zoals een gedwongen opname) waarin zelfbeschikking moet worden ingeperkt Nationale wetgeving en jurisprudentie Hierna zal ingegaan worden op nationale wetgeving en jurisprudentie. Er zal een beperkt aantal rechterlijke uitspraken besproken worden met een toelichting waarom juist deze beslissingen van belang zijn. Het zelfbeschikkingsrecht vindt gedeeltelijk uitwerking in de Grondwet (Gw) en voornamelijk in artikel 10 (persoonlijke levenssfeer), artikel 11 (onaantastbaarheid van het menselijk lichaam) en artikel 15 (verbod op vrijheidsontneming). Het zelfbeschikkingsrecht kan beperkt worden bij of krachtens wet, bijvoorbeeld in de Wet Bopz. 11 Artikel 10 Gw, eerbiediging en bescherming van de persoonlijke levenssfeer is een artikel waar veel aspecten onder vallen. Persoonlijke levenssfeer is immers een ruim begrip. Onder persoonlijke levenssfeer vallen onder andere: het huis, briefwisseling, communicatie, en zorgvuldige behandeling van gegevens. Aan dit recht kunnen beperkingen worden gesteld. Hierbij valt te denken aan de openbaarmaking van medische gegevens. Dat zijn vaak erg gevoelige en persoonlijke 8 H.J.J. Leenen, Rechten van mensen in de gezondheidszorg, Alphen aan de Rijn/Brussel: Samson 1978, p M. de Blois, Het Alternatief: De menselijke waardigheid, PVH 2010, nr. 1, p J.K.M. Gevers, H.J.J. Leenen, J. Legemaate, Handboek gezondheidsrecht deel 1. Rechten van mensen in de gezondheidszorg, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2007, p J.K.M. Gevers, H.J.J. Leenen, J. Legemaate, Handboek gezondheidsrecht deel 1. Rechten van mensen in de gezondheidszorg, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2007, p

9 gegevens, maar soms wordt informatie betreffende medische gegevens openbaar gemaakt bijvoorbeeld op verzoek van een derde. 12 Bij beperking van de onaantastbaarheid van het lichaam (artikel 11 Gw) kan gedacht worden aan de verplichting tot medewerking aan een bloedafname ten behoeve van HIV onderzoek. 13 Artikel 11 Gw omvat mede het recht om zelf over het lichaam te beschikken. Dit komt onder andere tot uitdrukking in twee arresten van de Hoge raad van 23 november waarvan er één zal worden besproken. Juist dit arrest wordt besproken, omdat het recht op informatie centraal staat en van essentieel belang is om van het zelfbeschikkingsrecht optimaal gebruik te kunnen maken. Het betrof een operatie van een vrouw aan haar wervelkolom. Toen ze uit de narcose kwam, bleek ze een dwarslaesie te hebben. Naar het oordeel van de Hoge Raad was haar essentiële informatie over de ingreep onthouden. De arts is tekortgeschoten in zijn plicht om de patiënt voorafgaand aan de medische behandeling op duidelijke wijze te informeren over de risico s van de voorgestelde behandeling. Het recht op zelfbeschikking is geschonden, omdat de vrouw niet goed is geïnformeerd. De arts is tekortgeschoten in zijn informatieplicht, waardoor het recht van de vrouw op zelfbeschikking is geschonden. De informatieplicht van de arts vindt zijn grondslag in artikel 7:448 BW en artikel 10 en 11 Gw. Het tekortschieten door de arts in zijn verplichting kan met zich meebrengen, dat de patiënt niet op de door hem gewenste wijze van het zelfbeschikkingsrecht gebruik kan maken. Hij zou mogelijk een keuze hebben gemaakt die hij niet gemaakt zou hebben als hij goed geïnformeerd was. 15 Artikel 15 Gw geeft uitdrukking aan het verbod op vrijheidsontneming. Ook hier zijn beperkingen mogelijk die vrijheidsontneming wel mogelijk maken. Hierbij kan gedacht worden aan gevangenisstraf, gebaseerd op het Wetboek van Strafrecht, maar ook aan een dwangopname van een psychiatrische patiënt op grond van de Wet Bopz. Een ander spraakmakend arrest over zelfbeschikking is de Baby Kelly- zaak 16 betreffende een wrongful life-claim. Dit arrest is van belang, omdat voor het eerst een wrongful life vordering is erkend. Baby Kelly had een erfelijke aandoening die tijdens de zwangerschap niet is ontdekt door de fout van een verloskundige. Baby Kelly wordt ernstig gehandicapt geboren. In het eerste gesprek heeft moeder uitdrukkelijk gevraagd om een vruchtwaterpunctie, wat volgens de verloskundige niet nodig was. Dit was een verkeerde beslissing, omdat uit de ter beschikking gestelde gegevens van de verloskundige bleek dat de moeder tot twee keer toe een spontane abortus had gehad en bekend was dat de neef van haar echtgenoot als gevolg van een chromosomale afwijking gehandicapt is. De 12 Rb. Dordrecht (vzr.) 4 december 2007, LJN BB Parlementair Documentatie Centrum van de Universiteit Leiden, Artikel 11: Onaantastbaarheid lichaam, < (geraadpleegd op 15 november 2013). 14 HR 23 november 2001, NJ 2002, 386 en HR 23 november 2001, NJ 2002, 386 en HR 18 maart 2005, LJN AR

10 verloskundige heeft een beroepsfout gemaakt en is toerekenbaar tekortgeschoten in de nakoming van haar verplichtingen voortvloeiend uit de behandelingsovereenkomst. De verloskundige heeft onrechtmatig gehandeld ten opzichte van de moeder van baby Kelly. De baby kwam tegen de wil van haar ouders ter wereld, want als de ouders van baby Kelly wisten dat zij ernstig gehandicapt geboren zou worden, dan hadden ze de vrucht weg laten halen. De Hoge Raad oordeelde dat het ten onrechte nalaten van prenataal onderzoek door de verloskundige een aantasting van de ouders in hun persoon oplevert, artikel 6:106 lid 1 sub b BW. De ouders zijn door de fout in hun zelfbeschikkingsrecht aangetast. Wisten ze van tevoren van de genetische afwijking, dan zouden ze de vrucht hebben laten aborteren. Aan de moeder werd immateriële schade toegekend met als motivering dat het recht van de moeder om haar zwangerschap af te breken voortvloeit uit het recht op zelfbeschikking. Voor de vader kwam de Hoge Raad tot een soortgelijke beslissing. 17 Uit deze uitspraak volgt dat het zelfbeschikkingsrecht tevens omvat het beschikken over het leven van een ander. 18 Volgens de Hoge Raad en Leenen kan er bij een ongeborene niet gesproken worden van zelfbeschikkingsrecht. Het hanteren van het zelfbeschikkingsrecht als rechtsbeginsel dat ten grondslag ligt aan meer specifieke mensenrechten begrensd het onderwerp van de mensenrechten tot een beperkte groep, die van de gezonde volwassenen. Dit is in tegenspraak met verdragen die de rechten van kinderen en gehandicapten betreffen. In de preambule van de Verklaring inzake de rechten van het Kind wordt verwezen naar rechtsbescherming vóór de geboorte. 19 De WGBO is van groot belang voor het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt. De WGBO is te vinden in boek 7, titel 7, afdeling 5, artikel 7:446 t/m 7:468 Burgerlijk Wetboek (BW). De WGBO is van belang voor iedereen die met medische zorg te maken krijgt. 20 Doel van de WGBO is het verduidelijken en versterken van de rechtspositie van de patiënt. Uit artikel 7:468 BW blijkt dat de bepalingen van de WGBO een dwingendrechtelijk karakter hebben. Er kan niet ten nadele van de patiënt worden afgeweken. Voor de WGBO geldt een civielrechtelijke benadering, die de horizontale (gelijkwaardige) relatie tussen patiënt en hulpverlener benadrukt. De horizontale relatie duidt op de overeenkomst betreffende geneeskundige behandeling tussen arts en patiënt. 21 Artikel 7:453 BW is de basisbepaling in de WGBO. De zorgplicht van de hulpverlener komt tot uitdrukking in dit artikel. De hulpverlener dient bij zijn werkzaamheden de zorg van een goed hulpverlener in acht te 17 HR 18 maart 2005, LJN AR M. de Blois, Het Alternatief: De menselijke waardigheid, PVH 2010, nr. 1, p M. de Blois, Het Alternatief: De menselijke waardigheid, PVH 2010, nr. 1, p Rijksoverheid, Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst, < (geraadpleegd op 26 februari 2013). 21 J.K.M. Gevers, H.J.J. Leenen, J. Legemaate, Handboek gezondheidsrecht, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2007, p

11 nemen en handelt daarbij in overeenstemming met de op hem rustende verantwoordelijkheid, die voortvloeit uit de geldende professionele standaard voor hulpverleners. Met de professionele standaard wordt gedoeld op het geheel van regels en normen die gelden voor hulpverleners. Dat verantwoorde zorg en goed hulpverlenerschap kunnen bijdragen aan het herstellen van zelfbeschikking blijkt uit het volgende voorbeeld. Een verwarde persoon is in een psychose geraakt en heeft suïcidale neigingen. Als bij desbetreffende persoon niet zou worden ingegrepen en deze vrij werd gelaten om naar eigen inzicht te handelen en te beslissen, dan zou desbetreffende persoon waarschijnlijk een einde aan zijn leven maken. 22 Deze ingrepen kunnen een inbreuk maken op het zelfbeschikkingsrecht van betrokkene. Vandaar dat onder andere bij psychiatrische patiënten het beschermingsbeginsel van groot belang is. Het beschermingsbeginsel duidt op het nemen van verantwoordelijkheid voor diegenen die zorg of hulp nodig hebben. Hieronder vallen onder andere personen die hun eigen belangen niet kunnen behartigen en die zich zelf of anderen schade kunnen toebrengen, bijvoorbeeld personen met een geestelijke stoornis. Net zoals het zelfbeschikkingsrecht is het beschermingsbeginsel als zodanig niet in de wet- en regelgeving neergelegd. Ondanks dat komt het beschermingsbeginsel tot uiting in artikel 10 Gw, het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer en in artikel 15 Gw, het recht op bescherming tegen onrechtmatige vrijheidsbeneming. Naast de doorwerking in deze grondrechten komt het beschermingsbeginsel ook in andere gezondheidsrechtelijke regelingen naar voren, zoals in de Wet Bopz. Het beschermingsbeginsel hangt nauw samen met het beginsel van niet- schaden of weldoen. Het kan zijn dat het zelfbeschikkingsrecht en het beschermingsbeginsel conflicteren. Dan dient er een afweging gemaakt te worden. Onder bepaalde omstandigheden kan dat ertoe leiden dat het algemeen belang of de bescherming van de belangen van anderen prevaleert. Het beginsel van zelfbeschikking en het beschermingsbeginsel zijn nauw met elkaar verbonden, omdat zelfbeschikking vaak de belangen van anderen raakt. Het gevaar van het beschermingsbeginsel is dat er te weinig respect is voor eigen keuzen, waar die wel gemaakt kunnen worden. In de literatuur zijn criteria ontwikkeld voor bescherming en beperking van zelfbeschikking. Zo dient de bescherming te voldoen aan de vereisten van proportionaliteit, subsidiariteit en effectiviteit. Het zelfbeschikkingsrecht wordt (tijdelijk) beperkt door bijvoorbeeld gedwongen opname, maar door middel van goed hulpverlenerschap en goede zorg kan de persoon weer in staat gesteld worden om naar eigen inzicht te handelen en te beslissen. De basisbepaling van de WGBO, artikel 7:453 BW wordt verder uitgewerkt in artikel 7: Fonds Psychische Gezondheid, Behandeling, < (geraadpleegd op 4 november 2013). 7

12 BW. In dat artikel gaat het om informatieverstrekking over de behandeling. 23 Een vereiste van de WGBO is dat een behandeling pas kan beginnen als de patiënt voor verrichtingen ter uitvoering van de behandelingsovereenkomst expliciete toestemming geeft. Het recht op informatie, artikel 7:448 BW, staat centraal als het gaat over de rechten van de patiënt en hangt nauw samen met artikel 7:450 BW betreffende de benodigde toestemming. Ten eerste omdat informatie voorwaarde is voor het kunnen uitoefenen van het zelfbeschikkingsrecht. De patiënt kan naar eigen inzicht handelen en beslissen over een behandeling, maar alleen als zij goed geïnformeerd is. Ten tweede vanwege de symbolische waarde die het recht op informatie voor de patiënt heeft. De informatie dient het kennisverschil tussen arts en patiënt te verkleinen en zodoende de communicatie tussen beiden te vergroten. 24 De patiënt is afhankelijk van de arts vanwege de zorg en de kennis die hij van de arts moet verkrijgen. 25 Artikel 7:448 lid 2 BW geeft aan welke informatie door de hulpverlener aan de patiënt verstrekt dient te worden. Als de patiënt het wil dan kan de toestemming schriftelijk vastgelegd worden in een dossier, artikel 7:451 en 7:454 BW. De patiënt heeft het recht een onderzoek of behandeling te weigeren of gegeven toestemming weer in te trekken. Bij ingrijpende behandelingen wordt om uitdrukkelijke toestemming gevraagd. In overige gevallen wordt ervan uitgegaan dat de patiënt stilzwijgend toestemt. Aan de benodigde toestemming van de patiënt voor verrichtingen ter uitvoering van de behandelingsovereenkomst, ofwel het zelfbeschikkingsrecht, wordt zwaar gewicht toegekend. 26 Er is veel jurisprudentie die het belang van het recht op informatie benadrukt, onder andere het arrest van de Hoge Raad van 23 april Dit arrest wordt besproken, omdat hieruit zo duidelijk blijkt dat de informatieplicht essentieel is voor het zelfbeschikkingsrecht. Is er onvoldoende geïnformeerd dan is aantasting van het zelfbeschikkingsrecht een gegeven. In 1995 heeft verweerster (patiënt) een noodzakelijke operatie gehad aan haar linkerheup door een orthopedisch chirurg (eiser). De operatie is geslaagd. Er is echter wel een (onvermijdelijk) beenlengteverschil ontstaan, waarover de chirurg verweerster niet vooraf heeft ingelicht. Dit beenlengteverschil is in juli 1997 ongedaan gemaakt. De vordering van verweerster strekte tot vergoeding van materiële en immateriële schade. De rechtbank heeft deze vordering afgewezen. Het Hof heeft de vordering 23 Menselijk lichaam, BOPZ criteria, < (geraadpleegd op 26 februari 2013). 24 H.J.J. Leenen, Handboek gezondheidsrecht deel 1. Rechten van mensen in de gezondheidszorg, Houten/Diegem: Bohn Stafleu van Loghum 2000, p Regieraad Kwaliteit van Zorg, Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst, Glossarium Kwaliteit van Zorg, <glossarium.regieraad.nl/wet_op_de_geneeskundige_behandelingsovereenkomst> (geraadpleegd op 14 november 2013). 26 J.K.M. Gevers, H.J.J. Leenen, J. Legemaate, Handboek gezondheidsrecht deel 1. Rechten van mensen in de gezondheidszorg,houten: Bohn Stafleu van Loghum 2007, p HR 23 april 2010, LJN BL4882, NJB 2010,

13 toegewezen. Het Hof heeft in zijn tussenarrest van 25 april overwogen dat, als komt vast te staan dat verweerster door eiser onvoldoende is geïnformeerd, aantasting van haar zelfbeschikkingsrecht is gegeven en dat de mate van aantasting dan niet meer aan de orde is en eiser aansprakelijk is voor de 'integriteitschade' die verweerster daardoor lijdt. Het bewijs dat eiser haar onvoldoende heeft ingelicht over het onvermijdelijke beenlengteverschil is naar het oordeel van het Hof vooralsnog geleverd. Eiser mag tegenbewijs leveren. Verweerster mag bewijzen dat zij, in de wetenschap van het beenlengteverschil, ook in 1995 niet zou hebben gekozen voor de operatie die zij toen heeft ondergaan, waarbij het hof als standpunt van verweerster weergaf dat zij zou hebben gekozen voor het door prof. Marti (de door de rechtbank benoemde deskundige) besproken strategieplan (operatie aan beide heupen). In zijn eindarrest heeft het hof geoordeeld dat eiser het bewijsvermoeden niet heeft ontzenuwd. Het Hof achtte verweerster geslaagd in haar bewijslevering en het hof heeft overwogen dat eiser gehouden is tot vergoeding van de door verweerster geleden schade wegens schending van haar zelfbeschikkingsrecht en integriteit, alsmede tot vergoeding van de overige materiële en immateriële schade vanwege het beenlengteverschil. Het cassatieberoep is verworpen. 29 Uit het voorgaande arrest blijkt dat indien patiënt onvoldoende is geïnformeerd, aantasting van het zelfbeschikkingsrecht een gegeven is. De mate van aantasting doet er dan niet toe. Bewijs kan van belang zijn om te bepalen of aan de informatieplicht is voldaan. Soms komt het zelfbeschikkingsrecht wat op de achtergrond en verschuift de aandacht van niet-inmenging naar het bieden van ondersteuning en bescherming aan de patiënt. Dit komt tot uitdrukking in artikel 7:466 BW. Soms kan er tot behandeling overgegaan worden zonder voorafgaande toestemming van de patiënt. Dit is mogelijk als de tijd om toestemming te vragen ontbreekt en onverwijlde uitvoering van de verrichting nodig is om ernstig nadeel voor de patiënt te voorkomen. Hoewel het lijkt dat het zelfbeschikkingsrecht wat op de achtergrond komt, betekent dat nog niet dat het afbreuk doet aan het recht op zelfbeschikking. Sterker nog het goed hulpverlenerschap en verantwoorde zorg kunnen bijdragen aan het versterken en herstellen van de zelfbeschikking. 30 Het zelfbeschikkingsrecht wordt (tijdelijk) beperkt door bijvoorbeeld gedwongen opname, maar door middel van goed hulpverlenerschap en goede zorg kan de persoon er weer boven op komen en weer in staat gesteld worden om naar eigen inzicht te handelen en te beslissen. In artikel 7:457 BW komt het zelfbeschikkingsrecht ofwel recht op privacy tot uiting. De hulpverlener is verplicht tot geheimhouding tegenover anderen wat betreft inlichtingen, 28 Hof Arnhem 25 april 2006, LJN BM 5194, R.O HR 23 april 2010, LJN BL4882, NJB 2010, 965, R.O A.C. Hendriks, Het recht op autonomie in samenhang met goede zorg bezien, Tijdschrift voor gezondheidsrecht I 2008, p

14 inzage of afschrift van bescheiden, tenzij de patiënt toestemming geeft. Op deze geheimhouding bestaan echter uitzonderingen die in artikel 7:458 BW genoemd worden Internationale regelgeving en jurisprudentie In de preambule van de Universele verklaring van de rechten van de Mens (UVRM) van 1948 staan de mensenrechten beschreven. De artikelen 1 t/m 5 van het UVRM gaan over menselijke waardigheid. 31 In artikel 1 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie komt tot uitdrukking dat menselijke waardigheid een gegeven is: De menselijke waardigheid is onschendbaar. Zij moet worden geëerbiedigd en beschermd. 32 Ter illustratie wordt hierna de zaak Alicja Tysiąc besproken. Het zelfbeschikkingsrecht is expliciet door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) erkend in een uitspraak van 20 maart 2007 (Alicja Tysiąc) en komt onder andere tot uitdrukking in artikel 8 van het EVRM (recht op privacy en lichamelijke integriteit). In deze zaak had een vrouw geprobeerd in Polen abortus te laten plegen, omdat haar gezondheid slecht was. Ze was zeer slechtziend. De bevalling zou haar blind kunnen maken, wat ook bevestigd is door oogartsen. Toch weigerden de artsen een certificaat voor abortus op medische gronden te ondertekenen. De strenge Poolse wet stond abortus toe, maar de doktoren weigerden aan een abortus mee te werken. Dat is begrijpelijk, want een arts die meewerkt aan een medische abortus loopt in Polen kans op vervolging en ontzetting uit het beroep. Haar vrouwelijke huisarts gaf wel een verklaring voor abortus af, maar de gynaecoloog in het ziekenhuis weigerde haar medewerking aan een abortus te verlenen. Het kind werd geboren. De advocaten van mevrouw Tysiąc deden een beroep op artikel 8 EVRM. Lidstaat Polen is tekortgeschoten in haar verplichtingen. Het Hof oordeelde dat er een inbreuk was gemaakt op het recht op privacy. Volgens het hof omvat het recht op privacy ook het recht op persoonlijke autonomie. Zelfbeschikking ziet volgens het Hof op belangrijke aspecten uit het privéleven van personen, meer in het bijzonder hun fysieke en sociale identiteit. Het Europees Hof eist van een lidstaat een rechtsgang mogelijk te maken, waarin getoetst kan worden of een uitzondering op artikel 8 lid 2 EVRM zwaarder weegt dan het recht op een privéleven van een burger. Polen is tekortgeschoten in de plicht een mogelijkheid van beroep op een onafhankelijk rechtsprekend orgaan in het leven te roepen voor het geval een therapeutische abortus door de gynaecoloog wordt geweigerd. Polen werd veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding, omdat de vrouw ten onrechte 31 Ministerie van Buitenlandse zaken, Menselijke waardigheid, < (geraadpleegd op 27 december 2012). 32 M. de Blois, Het Alternatief: De menselijke waardigheid, PVH 2010, nr. 1, p

15 een abortus geweigerd is 33. Er was niet voorzien in een nationale rechtsgang via de Poolse rechter. 34 Abortus is in Polen alleen toegestaan als het leven van de moeder bedreigd wordt, wanneer de foetus onherstelbare handicaps heeft opgelopen of wanneer de zwangerschap een gevolg is van verkrachting of incest. 35 Er is een gebrek aan beroepsmogelijkheden voor zwangere vrouwen in Polen. Het blijkt in de praktijk vaak onmogelijk om legaal een abortus te ondergaan, omdat artsen de mogelijkheid hebben om een beroep te doen op de gewetensclausule, waardoor zij mogen weigeren een abortus uit te voeren. Ook blijkt dat artsen vaak weigeren om hun patiënten door te verwijzen naar een collega, die wel bereid is een zwangerschap te beëindigen. Redenen die hiervoor genoemd worden zijn religieuze overwegingen en angst om aangeklaagd te worden vanwege hulp bij abortus. 36 Er vinden in Polen jaarlijks ongeveer 200 legale abortussen plaats, terwijl aan duizenden vrouwen die er volgens de wet recht op hebben, een abortus wordt geweigerd. Het Europese Hof voor de Mensenrechten sloot zich bij deze kritiek aan. Volgens het Hof is het voor artsen moeilijk te bepalen, wanneer een vrouw een beroep kan doen op de wet. Er zijn geen procedures in geval van een meningsverschil. Het is maar de vraag of Polen de wet zal aanpassen. Een van de regeringspartijen, de conservatieve Liga van Poolse Gezinnen, voert juist campagne voor een grondwetswijziging die abortus totaal moet verbieden, zelfs als er sprake is van verkrachting of incest. 37 In de voorgaande paragrafen kwamen voornamelijk de relatie tussen arts en patiënt en het zelfbeschikkingsrecht aan bod. In de volgende paragraaf staan de psychiatrische patiënt, het zelfbeschikkingsrecht en de samenleving centraal. 2.2 Bescherming van de samenleving In Nederland is sprake van deïnstitutionalisering van de gezondheidszorg, zoals in veel andere landen ook het geval is. Hoofddoel van de Nederlandse geestelijke gezondheidszorg is het vermaatschappelijken van de zorg voor psychiatrische patiënten. Dit houdt in dat patiënten niet meer afgezonderd worden van de samenleving en geïsoleerd worden opgesloten, wat vroeger wel gebeurde. Geprobeerd wordt om de patiënten binnen de 33 Redactie buitenland, Hof kritiseert Poolse abortuswet, < (geraadpleegd op 8 januari 2014). 34 E. Overbeek, In Polen is legale abortus niet mogelijk, < (geraadpleegd op 8 januari 2014). 35 EHRM 20 maart 2007, nr. 5410/03 (Case of Tysiąc v. Poland). Hudoc 36 E. Overbeek, In Polen is legale abortus niet mogelijk, < (geraadpleegd op 8 januari 2014). 37 Redactie buitenland, Hof kritiseert Poolse abortuswet, < (geraadpleegd op 8 januari 2014). 11

16 samenleving te houden in gemeenschappelijke voorzieningen, waar de patiënten samen onder begeleiding van sociaal psychiatrisch verpleegkundigen wonen. Er zijn zowel gemeenschappelijke als individuele ruimten. 38 De samenleving wordt soms afgeschrikt door incidenten waar een psychiatrische patiënt bij betrokken is. Zo was er een geval van een jongen, die pistolen thuis had, terwijl hij niet in het bezit was van een wapenvergunning en die dreigde daarmee mensen te gaan doden. 39 De moeder van de jongen durfde niet af te wachten en deed melding bij de politie. De pistolen werden door de politie in beslag genomen en de jongen werd behandeld. Er werd op tijd ingegrepen, wat mogelijk ernstige gevolgen heeft voorkomen. 40 Een incident, dat grote gevolgen heeft gehad voor de samenleving en dat mogelijk voorkomen had kunnen worden door betere controle en vroegtijdig ingrijpen betreft het schietincident in een winkelcentrum in Alphen aan de Rijn. Tristan van der Vlis, een 24 jarige man, begon om zich heen te schieten in het winkelcentrum en doodde daarbij zes mensen. Tristan was lid van een schietvereniging Dagschutters Vereniging Nieuwkoop. Hij had een vergunning voor vijf wapens. Voorafgaand aan het verlenen van de schietvergunning hadden zich al incidenten voorgedaan. In 2003 en 2005 is hij in de fout gegaan en betrokken geweest bij schietincidenten. Ook heeft hij verschillende malen gepoogd zelfmoord te plegen en hij is opgenomen geweest in een (psychiatrisch) ziekenhuis. Naar aanleiding hiervan werd in 2005 zijn aanvraag van een schietvergunning afgewezen. Gek genoeg werd hij in 2007 toch weer toegelaten tot de schietvereniging, ondanks protest van zijn ouders, de zelfmoordpogingen en de ziekenhuisopnamen. De incidenten uit 2003 en de verwijdering in 2005 uit de schietvereniging zijn bij de vergunningverlening onopgemerkt gebleven. Een psychiatrische patiënt is iemand die afwijkend, slecht aangepast of abnormaal gedrag vertoont. 41 Het is erg moeilijk om te bepalen wat afwijkend, abnormaal gedrag is en wat normaal is. Deskundigen hebben criteria ontwikkeld om te beoordelen of emoties, gedachten en gedrag afwijkend zijn. Een aantal van die criteria om te bepalen wat abnormaal/afwijkend is zijn: sociaal afwijkend en foute interpretatie van de werkelijkheid. Onder sociaal afwijkend wordt verstaan: gedrag dat afwijkt van de normen die binnen een samenleving gelden. Hierbij dient rekening gehouden te worden met de cultuur. Iedere cultuur heeft zo zijn eigen normen. Bij foute interpretatie van de realiteit kan gedacht worden aan iemand die dingen 38 M. Goldsteen, Deïnstitutionalisering tussen regel- en zorg ethiek, < (geraadpleegd op 20 juli 2012). 39 Interview met: M. van Hamersveld (Jurist). Casus bezit pistolen. Door C. van der Steen, , s-hertogenbosch. 40 Interview met: M. van Hamersveld (Jurist). Casus bezit pistolen. Door C. van der Steen, , s-hertogenbosch. 41 R. van Deth, W. Vandereycken, Psychiatrie. Van diagnose tot behandeling, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2011, p

17 ziet of stemmen hoort die er niet zijn. 42 In Nederland staat er in de wet geen specifieke omschrijving van een psychiatrische patiënt. In de praktijk wordt vaak gesproken van een psychiatrische patiënt, indien het ziektebeeld desbetreffende persoon beperkt in het sociaal/maatschappelijk functioneren. 43 Een persoon kan door zijn ziektebeeld niet werken. Bij psychiatrische patiënten is er sprake van een psychische stoornis. Een psychische stoornis is een geheel van afwijkende emoties, gedachten of gedragspatronen, die worden gekenmerkt door onder andere een storing in het functioneren en persoonlijk lijden. 44 Om vast te stellen welk soort psychische stoornis/aandoening iemand heeft bestaat er een DSM systeem (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), dat gebruikt wordt voor het classificeren van stoornissen. Op basis van het classificatiesysteem worden belangrijke beslissingen genomen. Het kan helpen om het beloop van een ziekte te voorspellen. Doordat er internationaal dezelfde criteria gehanteerd worden voor psychiatrische aandoeningen wordt communicatie en onderzoek betrouwbaarder en duidelijker. 45 Niet alleen de samenleving wordt beïnvloed door een psychiatrische patiënt, het leven van de psychiatrische patiënt wordt ook beïnvloed door de samenleving. Een psychiatrische patiënt kan bedreigd worden door mensen uit de samenleving als zij bijvoorbeeld overlast ondervinden van de patiënt. Er is sprake van verharding en individualisering van de samenleving wat het moeilijker maakt voor de psychiatrische patiënt in de samenleving. Vroeger bestond er meer betrokkenheid van bijvoorbeeld familie en andere naasten. Ook is psychiatrie soms nog steeds een taboe voor de samenleving wat het er niet gemakkelijker op maakt voor de psychiatrische patiënt. 46 Voorbeelden van psychiatrische ziekten zijn onder andere schizofrenie, verslaving en borderline. Mensen die aan dergelijke ziekten lijden, kunnen gedwongen opgenomen worden vanwege gevaar voor zichzelf (bijv. de kans op suïcide), voor anderen of hun omgeving. 47 Als psychiatrische patiënten worden opgenomen, omdat zij een gevaar voor zichzelf vormen, dan heeft de samenleving daar geen last van en komt de veiligheid van de samenleving niet in gevaar. Vaak stuit het op weerstand vanuit de samenleving als een psychiatrische patiënt terugkeert, omdat hij ook een gevaar kan vormen voor zijn omgeving zoals hiervoor in het geval van Tristan van der Vlis al is aangetoond. Ook de negatieve vooronderstellingen over de psychiatrische patiënt, maken het er niet beter op 42 J. Haffmans, E. Hoencamp, J. van Loon, Psychiatrie. Een Inleiding, Pearson Benelux B.V.: 2008, p Interview met: M. van Hamersveld (Jurist). Psychiatrische patiënt. Door C. van der Steen, , s-hertogenbosch. 44 J. Haffmans, E. Hoencamp, J. van Loon, Psychiatrie. Een Inleiding, Pearson Benelux B.V.: 2008, p J. Haffmans, E. Hoencamp, J. van Loon, Psychiatrie. Een Inleiding, Pearson Benelux B.V.: 2008, p Interview met: M. van Hamersveld (Jurist). Psychiatrische patiënt in de samenleving. Door C. van der Steen, , s-hertogenbosch. 47 Interview met: M. van Hamersveld (Jurist). Psychiatrische patiënt in de samenleving. Door C. van der Steen, , s-hertogenbosch. 13

18 en schrikt de samenleving af. De maatschappij zoekt negatieve afwijkende dingen om verschillen met de patiënt te verklaren en extra te benadrukken 48 De samenleving kan door het nemen van maatregelen tot op zekere hoogte beschermd worden tegen psychiatrische patiënten. Soms is de overheid verplicht om tot het nemen van maatregelen ter bescherming van de samenleving over te gaan, bijvoorbeeld in het belang van de openbare veiligheid, als de zelfbeschikking van burgers in het geding komt. Dit komt onder andere tot uitdrukking in artikel 8 EVRM, de vrijheid van zelfbeschikking is er, inmenging van openbaar gezag is niet toegestaan, tenzij inmenging bij wet is voorzien en noodzakelijk is in het belang van de openbare veiligheid, de bescherming van de openbare orde of goede zeden of voor de bescherming van rechten en vrijheden van anderen. 49 Bij het nemen van maatregelen valt onder andere te denken aan de voorlopige machtiging (artikel 2 BOPZ) en de inbewaringstelling (IBS), artikel 20 Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (BOPZ). Deze maatregelen komen in hoofdstuk 2 uitgebreid aan de orde bij de procedures van gedwongen opnamen. 2.3 Conclusie Mensen beschikken over de vrijheid om op allerlei terreinen zelfstandig en op eigen verantwoordelijkheid beslissingen te nemen en daarnaar te handelen. Deze vrijheid wordt begrensd door de fundamentele beginselen alsmede rechten en vrijheden van anderen die gerespecteerd dienen te worden. Het zelfbeschikkingsrecht wordt zowel nationaal als internationaal erkend. Het is een belangrijk beginsel in het gezondheidsrecht, omdat het naar eigen inzicht handelen in de gezondheidszorg moeilijk ligt, nu de patiënt afhankelijk is van de arts. Om de patiënt te beschermen zijn er tal van patiëntenrechten. De arts heeft bovendien plichten waar hij zich aan dient te houden. Dat is geregeld in de WGBO. Het recht op informatie en toestemming staat centraal in de WGBO. Deze rechten geven uitdrukking aan het zelfbeschikkingsrecht. Als de arts tekort schiet in zijn informatieplicht of vereiste toestemming van de patiënt ontbreekt, dan is dat een aantasting van het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt. Dan heeft de patiënt veelal recht op schadevergoeding. Veiligheid is een belangrijk aspect bij de afweging of inbreuk gemaakt mag worden op het zelfbeschikkingsrecht. Dit blijkt onder andere uit artikel 8 lid 2 EVRM. Vroegtijdig ingrijpen is van essentieel belang om incidenten te voorkomen. Helaas gebeurt dit niet altijd. Dat blijkt uit het incident in Alphen aan de Rijn. Om de veiligheid te waarborgen zijn er verschillende civielrechtelijke maatregelen voorhanden, die in de Wet Bopz aan bod komen. Indien er een maatregel getroffen wordt ter bescherming van de samenleving dan staat het doel, 48 Interview met: M. van Hamersveld (Jurist). Psychiatrische patiënt in de samenleving. Door C. van der Steen, , s-hertogenbosch. 49 A.C. Hendriks, Het recht op autonomie in samenhang met goede zorg bezien, Tijdschrift voor gezondheidsrecht I 2008, p

19 vermaatschappelijking van de zorg, centraal. Dit hoofdstuk heeft globaal de belangrijkste begrippen in kaart gebracht die bij kunnen dragen aan beantwoording van de onderzoeksvraag. De rechtspositie van de patiënt en waarborgen voor de belangen van de patiënt zijn aan bod gekomen. Ook is aangegeven wanneer de samenleving beschermd kan worden. In hoofdstuk drie komt de Wet Bopz en jurisprudentie aan bod. Het begrip zelfbeschikking staat hierbij centraal. 15

20 Hoofdstuk 3: de Wet Bopz 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk zal ik de wetsartikelen van en jurisprudentie over de Wet Bopz behandelen, die gaan over gedwongen opname en zelfbeschikking. De Wet Bopz werd bij de Tweede kamer ingediend in april 1971 en is vervolgens in 1994 in werking getreden. 50 De Wet Bopz is bedoeld voor mensen met een psychische stoornis, verstandelijk gehandicapten en dementen. 51 Zoals al eerder gezegd richt dit onderzoek zich op de groep psychiatrische patiënten. Op basis van de Wet Bopz kan er gedwongen opname en behandeling plaatsvinden en kunnen vrijheidsbeperkende maatregelen opgelegd worden. Degene die onvrijwillig (gedwongen) is opgenomen heeft recht op behandeling. De nadruk zal in dit hoofdstuk liggen op de gedwongen opname vanwege de hoeveelheid literatuur die er is over gedwongen opname, behandeling en vrijheidsbeperkende maatregelen. In de Wet Bopz wordt een onderscheid gemaakt tussen vrijwillige en onvrijwillige opname. Van vrijwilligheid is sprake als betrokkene blijk geeft van instemming met de opname. Van onvrijwillige opname is sprake indien de betrokkene geen blijk geeft van de nodige bereidheid om te worden opgenomen of niet in staat is hiervan blijk te geven. 52 Onvrijwillige opname mag alleen gebeuren in uiterste gevallen. Het primaire doel van de Wet Bopz is het versterken van de rechtsbescherming van de onvrijwillig opgenomen patiënt. 53 De Wet Bopz richt zich op de interne en externe rechtspositie van de gedwongen opgenomen patiënten. Met interne rechtspositie wordt geduid op alle rechten en plichten die gelden voor patiënten die zijn opgenomen met een rechterlijke maatregel. Patiënten kunnen alleen worden behandeld door middel van een behandelplan als zij daar zelf toestemming voor hebben gegeven. De belangrijkste interne rechtspositionele waarborg voor de gedwongen opgenomen patiënt is het recht op informatie. 54 Het recht op informatie houdt in, dat aan de patiënt die gedwongen is opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis, schriftelijk de naam van de behandelend arts of psychiater wordt meegedeeld en wanneer deze te bereiken is. De externe rechtspositie bevat de procedures die de rechtspositie waarborgen 50 W. Dijkers, T.P. Widdershoven, Wet Bopz, Den Haag: Sdu uitgevers 2011, p Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Wetswijziging dwang in de zorg, < (geraadpleegd op 25 juni 2013). 52 Kamerstukken II, 1997/1998, , nr. 1, p R.B.M. Keurtjens, De wet BOPZ. De betekenis voor de beroepsbeoefenaren in de geestelijke gezondheidszorg, Doorwerth: Koninklijke Vermande 1999, p Agressie in de Zorg, veilig te werk, De wet Bopz, Interne rechtspositie, < (geraadpleegd op 20 juni 2013). 16

21 voordat een patiënt gedwongen opgenomen moet worden in een psychiatrisch ziekenhuis. Externe rechtspositie bevat ook de procedures bij het verlenen van (voorwaardelijk) verlof en (voorwaardelijk) ontslag. 55 In dit hoofdstuk komen allereerst de begrippen gedwongen opname, behandeling en behandelplan aan bod. Vervolgens worden de criteria besproken die gelden bij een gedwongen opname. Daarop volgend komen de procedures die een gedwongen opname kunnen bewerkstelligen. Aansluitend komt het begrip wils(on)bekwaamheid ter sprake. Dat is geen vereiste voor een gedwongen opname, maar wel een aspect waar rekening mee gehouden dient te worden. Ten slotte komt het begrip zelfbeschikking versus gedwongen opname aan de orde. Besproken wordt onder andere welke invloed een gedwongen opname heeft op het zelfbeschikkingsrecht, wat de rechten zijn van onvrijwillig in een psychiatrisch ziekenhuis verblijvende patiënten en de wettelijke regeling betreffende verlof en ontslag. 3.2 Gedwongen opname, behandeling en behandelplan Zoals in de inleiding al genoemd, biedt de Wet Bopz de mogelijkheid om mensen met een psychiatrische stoornis gedwongen op te nemen. De Wet Bopz bepaalt dat een persoon die een gevaar vormt op grond van een psychische aandoening, gedwongen moet worden opgenomen als het gevaar niet op een andere manier kan worden afgewend. Er zijn volgens de Wet Bopz twee vormen van gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis, de inbewaringstelling (IBS) en de rechterlijke machtiging (RM). De IBS is een spoedprocedure. Binnen een dag wordt betrokkene opgenomen. De rechter beoordeelt na de opname of aan alle voorwaarden voor een IBS is voldaan en bepaalt of de IBS wordt voortgezet. Bij een RM bekijkt de rechter vooraf of betrokkene opgenomen moet worden. Gaat het om een voorlopige machtiging, dan bepaalt de rechter aan welke voorwaarden voldaan moet worden om opname te voorkomen. 56 Degene die gedwongen is opgenomen heeft volgens de Wet Bopz recht op behandeling. 57 Uit artikel 36 lid 1 en 2 Wet Bopz volgt dat na de dwangopneming zo spoedig mogelijk een voor de behandeling verantwoordelijke persoon aangewezen wordt. Dit is doorgaans een arts of psychiater. 58 De artikelen 36 t/m 38b Wet Bopz gaan over behandeling met instemming. Artikel 38c Wet Bopz gaat over dwangbehandeling. Uitgangspunt is dat de 55 R.B.M. Keurtjens, De wet BOPZ. De betekenis voor de beroepsbeoefenaren in de geestelijke gezondheidszorg, Doorwerth: Koninklijke Vermande 1999, p Brijder Verslavingszorg, Gedwongen opname bij Brijder, < (geraadpleegd op 23 december 2013). 57 D.P Engberts, L.E. Kalkman-Bogerd, Gezondheidsrecht, Houten:Bohn Stafleu van Loghum 2009, p D.P. Engberts, L.E. Kalkman-Bogerd, Gezondheidsrecht, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2009, p W. Dijkers, T.P. Widdershoven, Wet Bopz, Den Haag: Sdu uitgevers 2011, p

22 patiënt instemt met de behandeling. 59 Als de patiënt niet in staat is om een beslissing te nemen over de behandeling, dan gebeurt dit door een vertegenwoordiger. In artikel 38a lid 4 Wet Bopz staat beschreven wie als vertegenwoordiger kunnen optreden. De arts is degene die bepaalt of de patiënt wilsbekwaam is. Het hebben van een geestelijke stoornis betekent niet automatisch dat iemand wilsonbekwaam is. De wilsbekwaamheid moet iedere keer afzonderlijk per behandelbeslissing bepaald worden. Indien een behandeling wordt toegepast met instemming van de vertegenwoordiger en zonder verzet van de patiënt dan is er geen sprake van dwangbehandeling, maar van behandeling met instemming. 60 Van dwangbehandeling is sprake als er behandeling plaats vindt zonder toestemming van de patiënt of vertegenwoordiger of als er sprake is van verzet. 61 Bij dwangbehandeling doet het er niet toe of de patiënt wilsonbekwaam is. Dwangbehandeling is mogelijk als de behandeling volstrekt noodzakelijk is om gevaar voor de patiënt of anderen in de inrichting tegen te houden/gaan en als het aannemelijk is dat zonder de behandeling het gevaar niet binnen een redelijke termijn ongedaan gemaakt kan worden. Met de behandeling wordt getracht de patiënt binnen een redelijke termijn uit het ziekenhuis te ontslaan. 62 De dwangbehandeling mag maximaal drie maanden duren. Als na zes maanden blijkt dat dwangbehandeling opnieuw nodig is of voortzetting van de dwangbehandeling nodig geacht wordt dan is dit toegestaan als de geneesheer-directeur dit heeft bepaald middels een schriftelijke beslissing. De geneesheer-directeur informeert de Inspecteur voor de Gezondheidszorg bij het starten van de behandeling. Na afloop van de dwangbehandeling wordt onderzoek gedaan door de inspecteur voor de Gezondheidszorg om te kijken of de beslissing tot dwangbehandeling zorgvuldig is genomen en uitgevoerd. 63 Wat betreft de behandeling wordt er een behandelplan opgesteld door de behandelaar in overleg met de patiënt. Als de patiënt inzake zijn behandeling wilsonbekwaam is, dan wordt over het behandelplan overlegd met een plaatsvervanger of vertegenwoordiger. Het behandelplan is gericht op het wegnemen van het gevaar dat de stoornis veroorzaakt, zodat de patiënt niet langer in het ziekenhuis hoeft te blijven D.P. Engberts, L.E. Kalkman-Bogerd, Gezondheidsrecht, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2009, p D.P. Engberts, L.E. Kalkman-Bogerd, Gezondheidsrecht, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2009, p D.P. Engberts, L.E. Kalkman-Bogerd, Gezondheidsrecht, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2009, p D.P. Engberts, L.E. Kalkman-Bogerd, Gezondheidsrecht, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2009, p D.P. Engberts, L.E. Kalkman-Bogerd, Gezondheidsrecht, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2009, p W. Dijkers, T.P. Widdershoven, Wet Bopz, Den Haag: Sdu uitgevers 2011, p