Als je haar maar goed zit

Transcriptie

1 Als je haar maar goed zit Catalogus van de benen kammen in de collectie van Museum Dorestad In vroegmiddeleeuwse nederzettingen worden vrijwel altijd resten van kammen gevonden. Het lijkt er dan ook op dat de meeste mensen een kam bij zich droegen. Kammen komen veel meer voor dan andere accessoires die voor de hygiënische en persoonlijke verzorging werden gebruikt, zoals baardtangetjes of oorlepeltjes. Dat is ook het geval in Dorestad. Bovendien maakt teruggevonden bewerkingsafval duidelijk dat daar ook kammen werden geproduceerd en gerepareerd. 1 Als we de teruggevonden objecten van gewei en been met elkaar vergelijken, dan blijkt dat er betrekkelijk weinig van gewei werd gemaakt. Dat geldt echter niet voor kammen die in de vroege middeleeuwen voornamelijk uit gewei werden gezaagd. Toch gebruikte men soms ook wel bot, waarschijnlijk vanwege een tekort aan gewei. Om diezelfde reden kwamen in de volle middeleeuwen kammen van bot in zwang, waarbij de tanden langer moesten worden gemaakt omdat het materiaal minder flexibel is dan gewei. 2 Vrijwel alle verwerkte geweien waren van edelherten. In het rivierengebied kwamen naast een enkele eland vooral reeën voor, maar hun kleine geweien waren nauwelijks bruikbaar. Edelherten moeten we voornamelijk op de zandgronden van de Utrechtse Heuvelrug of de Veluwe zoeken. 3 Daarnaast is het goed denkbaar dat er ook geweien uit verder gelegen gebieden werden geïmporteerd. Kammen konden uit één stuk zijn gemaakt of uit meerdere delen samengesteld. Enkelvoudige beenkammen zijn vooral uit de volle en late middeleeuwen bekend, maar zijn ook sporadisch in Dorestad gevonden. Samengestelde kammen kwamen gedurende de gehele vroege middeleeuwen voor. 4 Ze zijn opgebouwd uit enkele naast elkaar liggende tandplaatjes die tussen twee dek- of handgreepbladen werden geklemd en met ijzeren of bronzen nageltjes vastgezet. Daarna werden de tanden ingezaagd. 5 Daarbij moest er rekening mee worden gehouden dat bot en gewei in de lengterichting sterker is dan dwars erop. Tanden werden dan ook altijd in de lengterichting van het materiaal gezaagd om te voorkomen dat ze snel afbraken. De meeste dekbladen zijn van eenvoudige ornamenten voorzien. Vaak zijn dat ingezaagde lijnen of gedraaide cirkeltjes. Er is wel verondersteld dat kammenmakers niet in opdracht werkten, maar hun kammen op voorraad maakten. In dat geval zijn de ornamenten niet speciaal als eigendomskenmerk aangebracht, ofschoon ze wel als zodanig konden dienstdoen. 6 Het is aannemelijk dat er in Dorestad kammenmakers op een permanente basis werkten. De plaats hoefde dan niet bezocht te worden door rondtrekkende kammenmakers, zoals dat vermoedelijk wel in bijvoorbeeld York gebeurde. 7 Detail van puntcirkelversieringen De scherpe hoeken van de tanden waren al door de kammenmaker afgerond. Door gebruik sleten de tanden, waarbij als gevolg van hardheidsverschillen in het materiaal eerst geribbelde en vervolgens een soort 'geparelde' tanden ontstonden die uiteindelijk zo dun werden dat ze afbraken Prummel, Early medieval Dorestad, 259. Rijkelijkhuizen, Handleiding, 43. Prummel, Early medieval Dorestad, 259. Rijkelijkhuizen, 'Dutch medieval bone and antler combs', 200. Rijkelijkhuizen, Handleiding, 44. Ashby, 'Making in good comb', 194. Boyd, 'From country to town', 79; Ashby, 'Making in good comb', 196, 200. Roes, Bone and antler objects, 6.

2 detail van een dekblad met een ijzeren nageltje zaagsporen op een tand detail van een ingekerfde versiering Museum Dorestad heeft een collectie van 30 kamfragmenten en een vrijwel complete kam. Hoewel het meeste materiaal fragmentarisch is, waardoor de hoofdafmetingen onbekend blijven, zijn bij veel exemplaren toch een aantal kenmerken te onderscheiden die een typologische determinatie mogelijk maken. De meeste kammen uit Dorestad behoren tot het type lange samengestelde kam met één rij tanden. De dekplaten zijn aan de basis recht en lopen aan de bovenzijde iets rond. Bovendien zijn enkele wolkammen opgenomen. Van geen enkel exemplaar zijn vondstgegevens bekend, anders dan dat ze uit de bodem van Wijk bij Duurstede afkomstig zijn. Vermoedelijk zijn de fragmenten van samengestelde kammen van gewei, hoewel het materiaal niet is gedetermineerd. Alle maten zijn in mm. Museum Dorestad Luit van der Tuuk Mei 2016 Geraadpleegde literatuur Ashby, S.P., 'Making in good comb: Mercantile identity in 9th- to 11th-century England', Hadley, D.M. & Harkel, L. ten (reds.), Everyday Life in Viking-age Towns. Social approaches to towns in England and Ireland, c (Oxford/Oakville 2013), Boyd, R., 'From country to town: social transitions in Viking-age housing', Hadley, D.M. & Harkel, L. ten (reds.), Everyday Life in Viking-age Towns. Social approaches to towns in England and Ireland, c (Oxford/Oakville 2013), Prummel, W., Early medieval Dorestad. An archaeozoological study. Nederlandse Oudheden 11 (Amersfoort 1983). Rijkelijkhuizen, M., Handleiding voor de determinatie van harde dierlijke materialen. Bot, gewei, ivoor, hoorn, schildpad, balein en hoef (Amsterdam 2008). Rijkelijkhuizen, M., 'Dutch medieval bone and antler combs', Baron, J. & Kufel-Diakowska, B. (eds.), Written in Bones. Studies on technological and social contexts of past faunal skeletal remains (Wroclaw 2011), Roes, A., Bone and antler objects from the frisian terp-mounds (Haarlem 1963).

3

4 Inventarisnummer 2/8753 Vrijwel complete samengestelde kam. Een van de dekplaten is versierd met kruislings diagonaal en radiaal ingezaagde lijnen, die slechts over een korte lengte zijn ingezaagd (typerend voor dit exemplaar). De andere dekplaat is onversierd. Beide tandeneindplaten hebben een kleine vleugel met een enkelzijdige versiering van korte diagonale lijntjes en ieder een ophangoog, waarbij opvalt dat het grootste oog is uitgesleten. De dekplaten zijn vastgezet met ijzeren nageltjes tussen de tandenplaten. Alleen de tandeneindplaten hebben ook nog middenin een nageltje. Nagelgaten h.o.h. 18, 16, 16, 18, 15, 22, 17, 23 en 19. Totale lengte = 199; tandeneindplaat: hoogte = 38; dekplaten: grootste hoogte = 17 Inventarisnummer 3/D 8-9 Fragment van een tandenplaat met aan weerszijden een stukje dekplaat, versierd met diagonaal en radiaal ingezaagde lijnen, tamelijk slordig uitgevoerd. De combinatie is krom. Met een ijzeren nageltje en het spoor van twee gaten, h.o.h. 24 en 35. Afmetingen: lengte combinatie = 65; hoogte tandenplaat tot de tanden = 18; dikte = 3; dikte dekplaten = 5 Inventarisnummer 3/D Ca 132 Fragment van een tandenplaat met typische ronde tanden. Met een nagelgaatje Afmetingen tandenplaat: lengte = 34; hoogte tot de tanden = 32; dikte = 3

5 Inventarisnummer 4/K II 038 Fragment van een tandeneindplaat met aan weerszijden een stukje dekplaat. De tandenplaat is op beide zijden versierd met geometrische patronen langs de rand en een gestileerde dierkop op de naar boven uitstekende vleugel. Langs de rand een versiering van korte diagonale lijntjes, zoals ook op inv. nr. 2/8753 te zien is. Er is een nageltje aanwezig. De dekplaten zijn versierd met puntcirkelversieringen die in elkaar verweven zijn en zo een golvend patroon vormen. In ieder geval tot 1965 was er een fragment van een tweede dekplaat boven de huidige aanwezig, zoals te zien is in A. Roes, Vondsten uit Dorestad, nummer 219. Hiervan resteren nog twee nageltjes, h.o.h. 8. Onder de huidige dekplaat zijn de sporen met twee nagelgaatjes, h.o.h. 7, zichtbaar van een derde dekplaat. Afmetingen: lengte combinatie = 54 tandenplaat: hoogte = 76; hoogte tot de tanden = 39; dikte = 3,5 dekplaten: hoogte = 14 en 15, dikte = 3,5 Inventarisnummer 4/K II 039 Fragment van een tandenplaat met aan weerszijden een stukje dekplaat, versierd met diagonaal ingezaagde lijnen en puntcirkels. Langs de randen twee brede ingezaagde lijnen waarin de zaagsporen goed zichtbaar zijn. Met twee ijzeren nageltjes en het spoor van een derde, h.o.h. 19 en 26. Afmetingen: lengte combinatie = 65; hoogte tandenplaat tot de tanden = 28; dikte = 1,5 dikte dekplaten = 5 Inventarisnummer 4/K II 040 Fragment van een tandeneindplaat met aan een zijde een stukje dekplaat. De dekplaat is versierd met kruislings diagonaal ingezaagde lijnen (er is netjes om de nageltjes gewerkt), aan het uiteinde zijn 4 ingezaagde dwarslijnen. Met twee ijzeren nageltjes, h.o.h. 21. Een van de nagels zit tussen twee tandenplaten. Afmetingen tandenplaat: lengte = 46; hoogte tot de tanden = 14; dikte = 2,5 dikte dekplaat = 5

6 Inventarisnummer 4/K II 041 Fragment van een tandeneindplaat met ophangoog en een ijzeren nageltje. Het ophangoog is in één richting uitgesleten. Zaagsporen tussen de tanden zichtbaar. Afmetingen tandenplaat: lengte = 17; hoogte tot de tanden = 24; dikte = 4 Inventarisnummer 4/K II 042 Fragment van een dekplaat, versierd met kruislings diagonaal ingezaagde lijnen. Met twee ijzeren nageltjes, h.o.h. 24. Afmetingen dekplaat: lengte = 28; hoogte = 15; dikte = 6 Inventarisnummer 4/K II Complete tandenplaat. Met een half nagelgat en de ijzersporen van een nageltje. Afmetingen tandenplaat: lengte = 18; hoogte tot de tanden = 17; dikte = 4 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een tandenplaat. Met een ijzeren nageltje en de ijzersporen van een tweede nageltje. h.o.h. 27. De laatstgenoemde zit tussen twee tandenplaten. Zaagsporen op beide vlakken zichtbaar. Afmetingen tandenplaat: lengte = 30; hoogte tot de tanden = 17; dikte = 4

7 Inventarisnummer 4/K II 044 Fragment van een dekplaat van een kamfoudraal, versierd met kruislings diagonaal en radiaal ingesneden lijnen Met een opmerkelijk klein nagelgaatje, diameter is 1,5. Afmetingen dekplaat: lengte = 99; hoogte = 14; dikte = 5,5 Inventarisnummer 4/K II 055 Vrijwel complete tandeneindplaat. Met een ophangoog en twee nagelgaten op de binnenrand boven elkaar, h.o.h. 9 (voor een dubbele dekplaat?). Puntcirkel versieringen aan weerszijden, kleine inzagingen langs de rand. Het ophangoog is in één richting uitgesleten. afmetingen tandenplaat: lengte = 33; hoogte tot de tanden = 23; dikte = 2,5 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een tandeneindplaat met een ijzeren nageltje. De inzaagdiepte van de tanden is aan beide zijden vermoedelijk langs de dekplaten met een kras gemarkeerd. Aan het uiteinde ter versiering twee 'pseudotanden' d.m.v. een ondiepe inzaging gecreëerd. Slijtagesporen, waardoor mooie 'geparelde' tanden zijn ontstaan. Afmetingen tandenplaat: lengte = 40; hoogte tot de tanden = 18; dikte = 3

8 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een tandenplaat. Afmetingen tandenplaat: lengte = 30; hoogte tot de tanden = 23; dikte = 2 Inventarisnummer 4/K II 057 Bijna complete dekplaat, versierd met een ingezaagde lijn langs beide randen, kruislings diagonaal ingezaagde lijnen; radiale lijnen, puntcirkels en overlappende puntcirkels. Met vijf ijzeren nageltjes en drie lege nagelgaatjes, h.o.h. 24, 20, 28, 27, 24 en 23. afmetingen dekplaat: lengte = 167; hoogte = 18; dikte = 7 Inventarisnummer 4/K II 058 Bijna complete dekplaat, versierd met kruislings diagonaal ingezaagde lijnen; radiale lijnen en puntcirkels, waaronder dubbele cirkels. Met vier ijzeren nageltjes en vier lege nagelgaatjes, h.o.h. 24, 26, 25, 21, 18, 22 en 17. Positie van de gaten is onregelmatig, er is duidelijk geen rekening gehouden met de versieringen. Afmetingen dekplaat: lengte = 158; hoogte = 20; dikte = 6,5

9 Inventarisnummer 4/K II 060 Fragment van een tandenplaat met aan weerszijden een stukje dekplaat, onversierd. De combinatie is enigszins gekromd. Met drie ijzeren nageltjes en de sporen van twee andere, h.o.h. 14, 15, 17 en 12. Afmetingen: lengte combinatie = 62; hoogte tandenplaat tot de tanden = 13; dikte = 2 dikte dekplaten = 4 Inventarisnummer 4/K II 066 Fragment van een dekplaat, versierd met ingezaagde dwarslijnen. Met de resten van vier ijzeren nageltjes, h.o.h. 27, 32 en 24. De nageltjes hebben een gebruikelijke diameter van 2,5 tot 3, maar hadden een ongewoon grote kop met een diameter van 7 Afmetingen dekplaat: lengte = 96; hoogte = 15; dikte =3 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een dekplaat, versierd met ingezaagde dwarslijnen. Met twee ijzeren nageltjes, h.o.h. 16. Afmetingen dekplaat: lengte = 41; hoogte = 17; dikte = 6

10 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een dekplaat, versierd met kruislings diagonaal ingesneden(?) lijnen, afgewisseld door ingesneden(?) dwarslijnen Met twee nagelgaatjes, h.o.h. 22. Afmetingen dekplaat: lengte = 27; hoogte = 13; dikte = 3,5 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een dekplaat, versierd met kruislings diagonaal ingezaagde lijnen, er is nog net een puntcirkel-versiering te zien. Met twee ijzeren nageltjes, h.o.h. 13. Afmetingen dekplaat: lengte = 24; hoogte = 20; dikte = 7 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een dekplaat, versierd met ingesneden dwarslijnen. Met twee ijzeren nageltjes, h.o.h. 22. Afmetingen dekplaat: lengte = 48; hoogte = 18; dikte = 3,5 Inventarisnummer 4/K II 068 Fragment van een dekplaat van een kamfoudraal, versierd met kruislings diagonaal ingezaagde lijnen Met een nagelgaatje. Afmetingen dekplaat: lengte = 113; hoogte = 9; dikte = 3

11 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een dekplaat, onversierd. Met twee ijzeren nageltjes en een nagelgat, h.o.h. 27 en 32. Afmetingen dekplaat: lengte = 75; hoogte = 16; dikte = 3,5 Inventarisnummer 4/K II 070 Fragment van een tandenplaat met aan weerszijden een stukje dekplaat. Een dekplaat is versierd met een diagonale insnijding, de andere door kruislings diagonaal ingesneden lijnen, afgewisseld door 4 ingesneden dwarslijnen Met twee ijzeren nageltjes, h.o.h. 16. Een van de nagels zit tussen twee tandenplaten. Zaagsporen van de ingezaagde tanden duidelijk herkenbaar. Afmetingen tandenplaat: lengte = 47; hoogte tot de tanden = 16; dikte = 3 dikte dekplaten = 3 Inventarisnummer 4/K II 071 Fragment van een tandenplaat met aan weerszijden een stukje dekplaat, onversierd. Met twee ijzeren nageltjes, h.o.h. 10. Afmetingen tandenplaat: lengte = 30; hoogte tot de tanden = 11; dikte = 3 dikte dekplaten = 3 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een tandenplaat. Slijtagesporen, waardoor enigszins 'geparelde' tanden zijn ontstaan. afmetingen tandenplaat: lengte = 33; dikte = 3

12 Inventarisnummer 4/K II Fragment van een tandenplaat. Met een ijzeren nageltje en de ijzersporen van een tweede nageltje. h.o.h. 15. Afmetingen tandenplaat: lengte = 16; hoogte tot de tanden = 16; dikte = 3,5 Inventarisnummer 1/300 Handgreep van een kam, onversierd. Materiaal: bot (metatarsus rund). Met een geboord gat diameter 6. Zaagsporen op beide zijden zichtbaar. Afmetingen: lengte = 74, breedte = 42, dikte = 15, dikte aan de basis van de tanden = 6 tot 8 Inventarisnummer 1/E024 Complete weefkam van een stuk gewei met ingezaagde tanden. lengte = 112; grootste breedte = 26; grootste hoogte = 14 Inventarisnummer 1/E028 Fragment van een tandenplaat met aan weerszijden een stukje dekplaat, versierd met puntcirkels in een s-patroon. Langs de randen twee ingezaagde lijnen. Met drie ijzeren nageltjes, h.o.h. 27 en 30. Afmetingen: lengte combinatie = 69; hoogte tandenplaat tot de tanden = 23; dikte = 2 dikte dekplaten = 4 Inventarisnummer 1/E029 Fragment van een dekplaat, versierd met diagonaal en radiaal ingezaagde lijnen. Met een nagelgat. afmetingen dekplaat: lengte = 32; hoogte = 18; dikte = 3

13 Inventarisnummer 1/300 Fragment van een wolkam Afmetingen: lengte = 77; hoogte = 43 (aan de basis); dikte = 16 (aan de basis) Bijlagen: doorsnedetekeningen (de tanden zijn steeds naar beneden gericht)

14

15

16

17