Recepteerkunde. Product en bereiding van geneesmiddelen. Yvonne Bouwman-Boer Paul Le Brun Christien Oussoren Ria Tel Herman Woerdenbag

Transcriptie

1 Recepteerkunde

2 Recepteerkunde Product en bereiding van geneesmiddelen Yvonne Bouwman-Boer Paul Le Brun Christien Oussoren Ria Tel Herman Woerdenbag Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009

3 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, óf openbaar gemaakt, in enige vorm óf op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën óf opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. Houten 2009 ISBN / NUR 897 Ontwerp omslag: A-graphics design, Apeldoorn Ontwerp binnenwerk: TEFF ( Automatische opmaak: Pre Press Media Groep Vijfde, herziene druk, 2009 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie Alexanderstraat 11 Postbus GL Den Haag

4 Inhoud Voorwoord 1 Waarover gaat dit boek? 1 Geschiedenis 1 Apotheekbereiding 1 Voor wie is dit boek? 2 Wiezijndeschrijvers? 2 Hoe verhoudt het boek zich tot andere bronnen? 2 In de praktijk 2 Leeswijzer 3 Hoe is het boek opgebouwd? 3 Kaders 3 LNA-procedures 4 Voorschriften 4 Teksten in het Engels 4 Hoe kan ik gericht op zoek naar informatie? 4 DEEL I BEREIDING EN GENEESMIDDELENVOORZIENING 5 1 Apotheekbereiding in de geneesmiddelenvoorziening Geneesmiddelvoorziening in Nederland Organisatie apotheekbereiding Hoofdpunten Literatuur 18 2 Beoordeling recept Het recept Beoordeling van het recept Samenwerking tussen voorschrijver, patiënt en bereider Medicatiebewaking bij apotheekbereiding Bijzondere recepten Aanvragen voor niet-geneesmiddelen Hoofdpunten Literatuur 41 3 Gebruiksadviezen Inleiding Terminologie 43

5 VI Recepteerkunde 3.3 Etiket en bijsluiter Instructies voor het gebruik Bewaring Speciale groepen patiënten Speciale groepen geneesmiddelen Instructies aan professionele zorgverleners Hoofdpunten Literatuur 60 4 Informatiebronnen Regelgeving en richtlijnen Farmacotherapeutische plaatsbepaling Ontwerp Productie Naslagwerken Hoofdpunten 76 5 Milieu Milieu en bereiding van geneesmiddelen Milieu en gebruik van geneesmiddelen Hoofdpunten Literatuur 82 DEEL II KWALITEIT 83 6 Kwaliteitszorg Algemene kenmerken Kwaliteitsmanagementsysteem Kwaliteitszorg bij de bereiding van geneesmiddelen Het vastleggen van ontwerpkwaliteit Validatie Hoofdpunten Literatuur Personeel Taken en verantwoordelijkheden Bevoegdheid en bekwaamheid De apotheker Anderefunctiesindeapotheek Stralingsdeskundige Bereidingshandelingen buiten de apotheek Nascholing Hoofdpunten Literatuur Arbeidsomstandigheden Regelgeving Risico s Arbeidshygiënische strategie en Beleidsregel Cytostatica Ontvangst, opslag en registratie Schoonmaken Calamiteiten 140

6 Inhoud VII 8.7 Brandbare en explosiegevaarlijke stoffen Zwangerschap Hoofdpunten Literatuur Ruimten en installaties Processen als uitgangspunt voor ruimten en installaties Ontwerp Uitgangspuntendocument Functionele specificaties Gebouwgebonden installaties Detailspecificatie en bouw Hoofdpunten Literatuur Apparatuur Algemene eisen en kwalificatie Luchtbehandelingsapparatuur Apparatuur voor de bereiding van farmaceutisch water Ultrasoonbaden en verwarmingsapparatuur Maal-, meng- en dispergeerapparatuur Afvul- en verdeelapparatuur Grotere apparaten Reinigingsapparatuur (afwasmachine) Apparatuur voor gekoelde opslag Hoofdpunten Literatuur Documentatie Documentatie en het kwaliteitssysteem Procedures Bereidingsvoorschriften Onderzoeksvoorschriften Bereidingsprotocollen Logboeken Het productdossier Documentatie en automatisering Beheer van documenten Hoofdpunten Literatuur Kwaliteitseisen Kwaliteitseisen en regelgeving De Europese Farmacopee Identiteit Gemiddeld gehalte aan werkzaam bestanddeel Chemische zuiverheid Gemiddeld gewicht, volume en inhoud Gehalte- en gewichtsspreiding van doseereenheden Microbiologische zuiverheid, steriliteit en pyrogenen en endotoxinen Uiteenvaltijd, smelttijd Oplossnelheid Deeltjesgrootte 266

7 VIII Recepteerkunde Vreemde deeltjes Fysische parameters Hoofdpunten Literatuur Productie Kwaliteit van een bereidingsproces Indeling bereidingen Procesontwerp en -validatie Schoonmaak en schoonmaakvalidatie Kwaliteitsbeheersing productieproces Omgang met materialen Quarantainebeheer Eindcontrole en vrijgifte Hoofdpunten Literatuur Uitbesteding Processen die zich lenen voor uitbesteding Uitbesteding van de bereiding Uitbesteding van de analyse Beoordeling toeleverancier Uitbesteding onderhoud en kwalificatie van apparatuur en faciliteiten Hoofdpunten Literatuur Klachten Terminologie Regels en richtlijnen Afhandeling van een klacht Afhandeling van een afwijking Terugroepenterugroepen, zie recall Hoofdpunten Literatuur Zelfinspectie Zelfinspectie in relatie tot externe audit Waarom zelfinspectie? Uitvoering van de zelfinspectie Een praktische aanpak van de zelfinspectie Prestatie-indicatoren Hoofdpunten Literatuur Ontwerpen Ontwerpfase (Quality by design) Doel van het geneesmiddel en specificaties Toedieningsroute en biologische beschikbaarheid Ontwerp samenstelling Ontwerp bereidingswijze Kritische product- en procesparameters Bewaken product en proces Dossiervorming en assortimentsopname 323

8 Inhoud IX 17.9 Klinische evaluatie van product en behandeling Hoofdpunten Literatuur 325 DEEL III FARMACEUTISCHE TECHNOLOGIE Biofarmacie Plaats in het ontwerpproces Begrippen Biologische en farmaceutische beschikbaarheid Toedieningswegen Parenterale toediening Orale en oromucosale toediening Dermale toediening Rectale toediening Nasale toediening Oculaire toediening Pulmonale toediening Gelijkwaardigheid van preparaten Hoofdpunten Literatuur Fysische chemie Oplosbaarheid Reologie Grensvlakkenengrensvlakactievestoffen Disperse systemen Osmose Hoofdpunten Literatuur Grondstoffen Etiket, identiteit en kwaliteit Kwaliteit, stabiliteit en houdbaarheid van grondstoffen Oplosmiddelen Vulstoffen en desintegratiemiddelen Glijmiddelen Grensvlakactieve stoffen Viscositeitverhogende stoffen Conserveermiddelen Antioxidantia Complexvormers Cyclodextrines Medische gassen Hoofdpunten Literatuur Verpakkingen Eisen aan verpakkingen Verpakkingsmateriaal Verpakkingsvormen Kwaliteitscontrole 476

9 X Recepteerkunde 21.5 Hoofdpunten Literatuur Stabiliteit Fysische ontleding Chemische ontleding Microbiologische houdbaarheid Gehaltegrenzen bij bewaring Stabiliteitsonderzoek Bewaarinstructies Wat moet een patiënt weten? Hoofdpunten Literatuur Wegen,metenenmengen Wegenenvolumemeten Deeltjesverkleinen Agglomeraten uiteenhalen Mengen van vaste stoffen Het oplossen van vaste stoffen Mengen van vloeistoffen, halfvaste en gesmolten vaste stoffen Dispergeren Hoofdpunten Literatuur Sterilisatiemethoden Het afsterven van micro-organismen Sterilisatieduur Uitgangsbesmetting Sterilisatiemethoden Membraanfiltratie Steriliseren van geneesmiddelen Onderzoek op steriliteit en parametrische vrijgifte Hoofdpunten Literatuur Aseptisch werken Definities Aseptische bereidingen Aseptische handelingen Reinigen van geclassificeerde ruimtes Desinfectie van oppervlakken en materialen Werkwijze bij aseptische handelingen Aseptische handelingen met risicovolle stoffen Microbiologische controles bij aseptische handelingen Hoofdpunten Literatuur 564

10 Inhoud XI DEEL IV FORMULERING EN BEREIDING Oraal vast Plaatsbepaling Definitie Biofarmacie Ontwerp samenstelling Ontwerp bereidingswijze Capsules Verdeelde poeders Onverdeelde poeders Tabletten Tabletten en capsules met gereguleerde afgifte Hoofdpunten Literatuur Oraal vloeibaar Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Alternatieven voor orale vloeistoffen Aanpassen van vast naar vloeibaar Oraal vloeibaar voor patiënten met sondevoeding Keuze van de drankvorm Orale oplossingen, samenstelling Orale suspensies, samenstelling Oplossingen en suspensies, bereiding Emulsies, samenstelling en bereiding Solubilisaten, samenstelling en bereiding Hoofdpunten Literatuur Luchtwegen Plaatsbepaling Definities en begrippen Biofarmacie Aerosoldepositie in de luchtwegen Bijwerkingen en toxiciteit Dosis-aerosolen (Droog) poederinhalatoren Vernevelaars Soft mist inhalers Hoofdpunten Literatuur Mond en keel Plaatsbepaling Definities Biofarmacie en bijwerkingen Ontwerp (en hulpstoffen) Bereiding Verpakking en etikettering, toedieningshulpmiddelen 659

11 XII Recepteerkunde 29.7 Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Hoofdpunten Literatuur Neus Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Bijwerkingen en toxiciteit van neusdruppels en neussprays Samenstelling Bereiding Verpakking en etikettering Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Hoofdpunten Literatuur Oor Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Otoxiciteit Ontwerp Bereiding Verpakking en etikettering Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Toediening en toedieningshulpmiddelen Hoofdpunten Literatuur Oog Plaatsbepaling Definities Anatomie en fysiologie Biofarmacie Bijwerkingen en toxiciteit Ontwerp samenstelling Ontwerp bereidingswijze Kwaliteitseisen Wijze van toedienen van oogpreparaten Hoofdpunten Literatuur Rectaal en vaginaal Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Zetpillen, samenstelling Suspensiezetpillen, bereiding Vette oploszetpillen, bereiding Zetpillen met hydrofiele basis, bereiding 747

12 Inhoud XIII 33.8 Controles en kwaliteitseisen bij zetpillen Klysma s, samenstelling Klysma s, bereiding Ovules, samenstelling Vaginale spoelingen, samenstelling Vaginale spoelingen, bereiding Halfvaste toedieningsvormen, rectaal of vaginaal Hoofdpunten Literatuur Dermatica Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Bijwerkingen Ontwerp samenstelling Ontwerp bereidingswijze Samenstelling en bereidingswijze per type dermale vorm Hoofdpunten Literatuur Parenteraal Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Bijwerkingen en toxiciteit Ontwerp samenstelling injectievloeistoffen Ontwerp samenstelling infusievloeistoffen Ontwerp bereidingswijze Voor toediening gereedmaken Parenterale voeding Toediening Hoofdpunten Literatuur Spoel- en dialysevloeistoffen Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Ontwerp samenstelling Bereiding Verpakking en etikettering Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Toedieningshulpmiddelen Toediening Hoofdpunten Literatuur 863

13 XIV Recepteerkunde BIJLAGEN 865 Bijlage 1: Latijnse afkortingen en hun betekenis 867 Bijlage 2: Afkortingen 871 Bijlage 3: Verdringingsfactoren in hard vet 881 Bijlage 4: ph van boorzuur-boraxoplossingen 883 Dankbetuiging 885 Auteurs 887 Register 891

14 Voorwoord Waarover gaat dit boek? Recepteerkunde gaat over productzorg en de bereiding van geneesmiddelen. Onder productzorg verstaan we het zorgen voor een goed geneesmiddel tot aan het moment van toedienen. Het is de verantwoordelijkheid van de apotheker dat het noodzakelijke geneesmiddel in de juiste vorm beschikbaar is voor de patiënt en dat het geneesmiddel van goede kwaliteit is tot het moment dat de patiënt het zichzelf toedient of krijgt toegediend. Productzorg strekt zich uit over de gehele zorgketen. Bereiding in de apotheek is een belangrijke manier om te voorzien in noodzakelijke geneesmiddelen die niet in de handel zijn. De kennis van en ervaring met apotheekbereiding vormen een zelfstandig gebied maar ondersteunen de apotheker uitstekend bij de overige onderdelen van productzorg en de farmaceutische patiëntenzorg. Geschiedenis Recepteerkunde verscheen voor het eerst in De KNMP bestond toen 150 jaar en gaf het boek als jubileumgeschenk aan al haar leden. Het had als ondertitel bereiden, keuren en afleveren van geneesmiddelen in de apotheek en was de eerste integrale Nederlandstalige beschrijving van de recepteerkunde sinds In dat jaar verscheen de negende druk van het Leerboek der recepteerkunde van Schröder en Van der Wielen. In 1999 beleefde Recepteerkunde zijn 3 e druk en kreeg het de ondertitel kleinschalige bereiding van geneesmiddelen. De huidige uitgave, de 5 e geheel herziene druk, is anders van opzet, aanzienlijk uitgebreid en legt de accenten die in 2009 belangrijk zijn: productzorg en bereiding. Apotheekbereiding Met apotheekbereiding bedoelen we het bereiden van geneesmiddelen op kleine schaal, zoals die plaatsvindt in openbare en ziekenhuisapotheken en soms ook in een industriële omgeving. In de praktijk zijn er drie typen bereidingsprocessen, die alle in dit boek aan de orde komen: Bereiden uit grondstoffen. De apotheker volgt een gestandaardiseerd voorschrift (bijvoorbeeld FNA) of hij ontwerpt zelf een preparaat en stelt een bereidingsvoorschrift op. Dit type bereiding is van oudsher de core business van de apotheek en is nog altijd een noodzakelijke aanvulling op het assortiment van de farmaceutische industrie. Het maakt bereiding op maat voor de individuele patiënt mogelijk. Het bereiden uit grondstoffen wordt meer en meer geconcentreerd in lokaal, regionaal of landelijk georganiseerde bereidingsapotheken. De eisen aan ruimten, voorzieningen en personeel en de opvattingen over kwaliteit zijn in de loop der jaren zo verscherpt, dat niet elke apotheker en elke apotheek meer in staat is daarin te investeren. Aanpassen van handelspreparaten. Dit is het wijzigen van de toedieningsvorm of het aanpassen van de dosis van een handelspreparaat zodanig dat de patiënt het zonder verdere bewerking kan innemen. Voorbeelden zijn het bereiden van capsules uit tabletten of het verwerken van een injectie tot een drank. Om dit proces goed uit te voeren moet de apotheker de samenstelling van het preparaat en de eigenschappen van de grondstoffen kennen en begrijpen. De interpretatie van deze gegevens vergt zo mogelijk nog meer farmaceutisch-chemische en farmaceutisch-technische kennis en ervaring dan die nodig is voor het bereiden uit grondstoffen. Voor toediening gereed maken. De apotheker maakt het geneesmiddel klaar voor gebruik, zodanig dat de patiënt de berekende dosis zonder verdere bewerking kan innemen. Voorbeelden

15 2 Recepteerkunde zijn het aanmaken van een antibioticumdrank of het klaarmaken van een cytostaticuminfuus. Voor deze handelingen is het preparaat ontworpen. Anders dan bij aanpassen van handelspreparaten worden geen farmaceutische wijzigingen doorgevoerd. Het verschil met bereiden uit grondstoffen is vooral de eenvoud van de handelingen. Dit type bereiding vindt plaats in alle apotheken, zelfs in de zogenoemde niet-bereidende apotheken. Ook buiten de apotheek gebeurt het: in verzorgings- en verpleeghuizen, op ziekenhuisafdelingen en bij de patiënt thuis. De woorden bereiden en bereiding worden nog vaak gebruikt om alleen het eerste type bereidingsproces, namelijk bereiding uit grondstoffen, te beschrijven. In dit boek wordt niet telkens aangegeven of bereiden in engere zin of in bredere zin wordt bedoeld; het blijkt meestal uit de context. Voor wie is dit boek? Recepteerkunde is een leerboek voor studenten farmacie en een naslagwerk voor iedereen die betrokken is bij de bereiding en aflevering van geneesmiddelen: openbare apothekers, ziekenhuisapothekers, industrieapothekers en apothekersassistenten. Voor wie zelf bereidt uit grondstoffen of handelspreparaten aanpast, is het boek onmisbaar, maar ook zij die bereidingen van anderen afleveren of preparaten voor toediening gereed maken vinden er veel bruikbare informatie. Productkennis is ook nodig voor het verkrijgen en ter hand stellen van handelspreparaten: om het juiste product te verkrijgen en dit op de juiste manier te bewaren en te laten toepassen, is kennis nodig van de regelgeving, de samenstelling (bij voorbeeld aanwezigheid van hulpstoffen of eiwitten) en van de eigenschappen (bij voorbeeld oplosbaarheid of vertraagde afgifte). Wie zijn de schrijvers? De redacteuren van Recepteerkunde zijn apothekers uit de breedte van het vakgebied; ze werken of werkten bij het LNA, in de ziekenhuisapotheek, in de industrie, in de openbare apotheek en bij de apothekersopleidingen in Groningen en Utrecht. Yvonne Bouwman-Boer, Paul Le Brun en Christien Oussoren hielden zich vooral bezig met de inhoud; Ria Tel en Herman Woerdenbag vormden de eindredactie. De afzonderlijke hoofdstukken zijn geschreven door deskundigen uit verschillende vakgebieden en organisaties die betrokken zijn bij de bereiding van geneesmiddelen. Veel van hen zijn apotheker, in het ziekenhuis, de industrie of de openbare farmacie. Farmaceutisch-technologen en docenten voegden hun deskundigheid toe. Hun namen, functies en specifieke deskundigheid staan achter in het boek vermeld. Hoe verhoudt het boek zich tot andere bronnen? Recepteerkunde maakt deel uit van het documentatie- en informatiesysteem voor bereidingen van het LNA. Dit boek bevat wetenschap en haar toepassing, het wil de relatie leggen tussen enerzijds theorieen, modellen en resultaten van onderzoek en anderzijds het praktisch toepasbare bereidingsvoorschrift. Het leert de gebruiker om bereiding van geneesmiddelen te baseren op inzicht en overzicht en niet op een tamelijk willekeurige verzameling losse feiten zonder achtergrond. Het wil de relatie leggen tussen wat theoretisch mogelijk is en wat in de praktijk haalbaar en goed genoeg is. De ziekenhuisapotheker of de industrieapotheker die verantwoordelijk is voor productie of kwaliteitszorg, zal naast Recepteerkunde andere, meer specialistische literatuur willen raadplegen. In dit boek vindt u daarvoor voldoende verwijzingen. In de praktijk WehopenenvertrouweneropdatRecepteerkunde alle bereiders zal helpen een goed product af te leveren. Elke opmerking of aanvulling van u als gebruiker is welkom. Daarmee helpt u ons om deze uitgave voortdurend te verbeteren. Yvonne Bouwman-Boer Paul Le Brun Christien Oussoren Ria Tel Herman Woerdenbag

16 Leeswijzer Hoe is het boek opgebouwd? Recepteerkunde bestaat uit vier delen; in elk deel wordt een aspect van de productzorg behandeld. Deel I, Bereiding en geneesmiddelenvoorziening Dit deel gaat het over de plaats van de bereiding in het geheel van de geneesmiddelvoorziening en over zaken die we voor en na het bereiden moeten doen. Het behandelt organisatie en regelgeving en verder drie onderwerpen die voor iedere bereiding van belang zijn: het beoordelen van de aanvraag, het ter hand stellen aan de patiënt en het zoeken van informatie. Ook is in dit deel een hoofdstuk opgenomen over de invloed op het milieu. Deel II, Kwaliteit Dit deel behandelt de factoren die van belang zijn om een goede kwaliteit van het product te verkrijgen: personeel, arbeidsomstandigheden, ruimten en apparatuur, documentatie, productiekwaliteit, kwaliteitseisen en kwaliteitsbewaking, uitbesteden van werkzaamheden, klachtenbehandeling en toetsing. De volgorde is gebaseerd op de hoofdstukken van de GMP. Het hoofdstuk ontwerpkwaliteit vormt de verbinding met deel III. Deel III, Farmaceutische technologie De basisprincipes van de formulering vormen het onderwerp van dit deel. Dit deel gaat over materialen en methoden. In de andere delen, vooral in deel IV, wordt hiernaar verwezen. Er is een hoofdstuk over biofarmacie en de invloed daarvan op de keuze van de toedieningsvorm. Uiterst belangrijk voor alle apothekers, bereidend of niet-bereidend, zijn het hoofdstuk over fysisch-chemische eigenschappen en het hoofdstuk over stabiliteit en houdbaarheid. Verder komen in dit deel aan de orde: grondstoffen, verpakkingen, basishandelingen (wegen, meten en mengen), steriliseren en aseptisch werken. Anders dan in de vorige drukken is geen hoofdstuk over statistiek meer opgenomen; deze informatie vindt u verspreid in het boek, daar waar het relevant is. Deel IV, Formulering en bereiding Dit deel gaat over het samenstellen van een toedieningsvorm en de bereidingswijze. De hoofdstukindeling is gebaseerd op de toedieningsroute: oraal, luchtwegen, mond en keel, neus, oor, oog, rectaal en vaginaal, dermaal, parenteraal, spoel- en dialysevloeistoffen. Voor de samenstelling van een geneesmiddel moet de bereider eerst nadenken over de reden van bereiding en over alternatieven: de plaats in de therapie. Daarna ontwerpt hij de samenstelling, rekening houdend met biofarmacie, stabiliteit, gebruikersvriendelijkheid, onverenigbaarheden enzovoort. Ook de bereidingswijze moet in alle onderdelen bijdragen aan de verlangde kwaliteit. Alle hoofdstukken in dit deel hebben een opbouw die het ontwerpproces volgt. Na het laatste deel zijn nog enkele bijlagen opgenomen met informatie die veel bereiders graag bij de hand hebben. Kaders Alle informatie in Recepteerkunde is wetenswaard, maar sommige meer dan andere. De informatie in de lopende tekst is need to know en informatie geplaatst in een kader is uitbreiding, verdieping of illustratie daarvan. De kaderteksten zijn nice to know. U kunt ze overslaan, apart lezen of later raadplegen zonder de essentie van een hoofdstuk te missen.

17 4 Recepteerkunde LNA-procedures In Recepteerkunde wordt nergens verwezen naar specifieke LNA-procedures. Als de titel van een procedure verandert, zou de verwijzing immers niet meer kloppen. Als over het besproken onderwerp een LNA-procedure bestaat, geven we dit in de kantlijn aan met het teken P. Voorschriften Voorschriften in de tekst hebben altijd een Nederlandse naam, voorzover van toepassing gevolgd door de aanduiding FNA of LNA, maar zonder jaartal. Hieruit volgt dat oude, vervallen FNAvoorschriften niet meer met FNA worden aangeduid. TeksteninhetEngels Enkele veelgebruikte bronnen van Recepteerkunde zijn alleen beschikbaar in de Engelse taal. We denken onder andere aan de Europese Farmacopee. Van de richtlijn voor Good Manufacturing Practice bestaat weliswaar een Nederlandse vertaling, maar deze geeft soms een interpretatie die voor discussie vatbaar is. We hebben ervoor gekozen om bij aanhalingen uit dergelijke bronnen de originele Engelse tekst te gebruiken. Hoe kan ik gericht op zoek naar informatie? De delen van dit boek beschrijven als het ware steeds kleinere cirkels om het eigenlijke bereidingsproces. De inhoudsopgave helpt om het overzicht van de inhoud en de opbouw van het boek te krijgen. Elk hoofdstuk heeft een korte inleiding en aan het einde een paragraaf met hoofdpunten. Verder is achter in het boek een uitgebreid trefwoordenregister opgenomen om bepaalde begrippen snel terug te kunnen vinden. Op de kennisbank van de KNMP ( kennisbank.knmp.nl) zijn extra ontsluitingsmogelijkheden opgenomen die regelmatig worden geactualiseerd. Er staat een P met > als er een procedure is over het onderwerp in de buitenste kolom. Er staat een P met >> als er een procedure is over het onderwerp in de binnenste kolom.