Breestraat 97 Leiden

Transcriptie

1 Breestraat 97 Leiden Bouwhistorische verkenning met waardestelling Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden Wabo /

2 Breestraat 97 Leiden Bouwhistorische verkenning met waardestelling Leiden, januari 2015

3 Opdrachtgever J.H. Ultee Museumpark CB ROTTERDAM T +31 (0) E ultee@uvastgoed.nl Uitvoering Plantsoen KG LEIDEN T +31 (0) E info@bouwhistorie-leiden.nl Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever en het uitvoerend bureau.

4 Voorwoord In opdracht van J.H. Ultee te Rotterdam heeft Dröge Bureau voor Bouwhistorie een bouwhistorische verkenning met waardestelling gemaakt van het pand Breestraat 97 te Leiden. De afbeeldingen zijn afkomstig van Dröge Bureau voor Bouwhistorie te Leiden, tenzij anders vermeld. Leiden, januari 2015 Drs. J.F. Dröge bouwhistoricus BNB 3

5 1 Objectgegevens Algemeen Monumentnummer : 72 Status : Gemeentelijk monument Datum B & W besluit : Locatie Provincie : Zuid-Holland Gemeente : Leiden Buurt/wijk : Pieterswijk X-Y coördinaten : Adres Breestraat CK LEIDEN Kadaster Kadastrale gemeente : Leiden Sectie : Perceelnummer : Complexomschrijving Beschrijving Oorspronkelijk uit of omstreeks 1646 daterend hoekpand, waarvan de gevels omstreeks het eind van de negentiende eeuw zijn gepleisterd, met een winkelpui uit het begin van de twintigste eeuw. De winkelpui, die doorloopt in de zijgevel, heeft een geprofileerde hardstenen borstwering, een rijk bewerkte houten omlijsting met panelen en kapitelen, bovenlichten met lichte togen en rijke glas-in-lood vullingen en een paneeldeur met een bovenlicht. In de bovengevel bevinden zich op de eerste en tweede verdieping ongedeelde schuiframen. De kozijnen met profiellijsten zijn aan de bovenhoeken afgerond en voorzien van terracotta ornamenten in het midden van de bovendorpel. Onder de ramen van de tweede verdieping is een doorgaande geprofileerde houten waterlijst zichtbaar met eronder een getande rand in pleisterwerk. Boven de waterlijst bij de overgang van de tweede naar de derde verdieping bevinden zich stolpramen, welke reiken tot in de gootlijst. De geprofileerde architraaf is gepleisterd. De gevel wordt afgedekt door een geprofileerde houten kroonlijst, ondersteund door terracotta consoles met bladmotieven ter plaatse van de hoekpenanten. In de zijgevel is het kelderniveau zichtbaar door kleine stolpramen met profiellijsten. Op de verdiepingen van deze zijgevel bevinden zich zesruits empireramen, T-vensters en kleine vierruits ronde ramen. Het pand heeft een eenvoudige doch harmonische architectuur, kenmerkend voor de negentiende eeuw, waarbij veel gebruik wordt gemaakt van terracotta ornamenten. 4

6 Het pand vormt met zijn omgeving, bestaande uit een concentratie van monumenten, een harmonisch gegroeid geheel. Waardering Bouwwerk van belang vanwege zijn schoonheid. Ook de situatieve aspecten dragen bij aan de waarde van het pand. I 5

7 2 Bouwgeschiedenis Stedenbouwkundige ontstaansgeschiedenis Het pand is gesitueerd op de kruising van de vier oudste staddelen van Leiden met als middelpunt de Blauwe Steen. De Breestraat bestond vanouds als dijk langs de zuidelijke Rijnoever. De Pieterskerkchoorsteeg vormde de verbinding met het grafelijk gebied rond de gelijknamige kerk, het huis Lokhorst en het Gravensteen. De eerste stenen bebouwing stamt uit de dertiende eeuw. Tot ver in de negentiende eeuw was de Breestraat eerder een woon- dan een winkelstraat. Pas later ontstond een meer gemengde samenstelling. De bewoners behoorden vaak tot het patriciaat van de stad. Bouwgeschiedenis Fase 0 - Late middeleeuwen (eerste helft veertiende eeuw) Een van de vroegste schriftelijke gegevens betreft eigenaar de chirurgijn Simon Jansz. Hij is de oudste bekende bewoner van het pand zoals we dat kennen van de prent van t Hartochdom van Steynenburch uit circa 1580 (afb. 5). Het laatmiddeleeuwse pand van dat moment heeft een gekanteelde schermgevel met op de begane grond een pui met luifel en op de eerste en tweede verdieping een kruisvenster. De oudste vermelding van Simon Jansz is van Fase 1 - Tweede kwart zeventiende eeuw Na de afbraak van het middeleeuwse pand komt kort voor het midden van de zeventiende eeuw een volledig nieuw huis tot stand van vier bouwlagen en een kap. Het Schoorsteengeld van 1606 geeft aan dat het het huis, dat was opgedeeld in een voorhuis aan de Breestraat en een afzonderlijk achterhuis in de steeg, over drie, respectievelijk slechts één stookplaats beschikte. Dat Blaeu, als klakkeloze kopiist van Bast, het huis nog afbeeld in de laatmiddeleeuwse gedaante zegt niet zoveel (afb. 8 en 9). Dat bij de herbouw nog sprake is van muurstijlen en samengestelde balklagen in eiken vormt een sterke aanwijzing voor een datering in het tweede kwart van de zeventiende eeuw. Fase 2 - Achttiende en negentiende eeuw Het huis zal in de periode na het ontstaan en de grote verbouwing aan het einde van de negentiende eeuw verschillende verbouwingen hebben ondergaan. Op dit moment is daarvan weinig meer van te zien. Duidelijke onderdelen vormen de balklaag boven de voorkelder, die gezien de profilering uit de achttiende eeuw zal dateren. Boven de achterkelder bevindt zich een enkelvoudige balklaag. Deze heeft geen bijzondere afwerking of detaillering en dateert mogelijk uit de achttiende of negentiende eeuw. De opdeling in een voorhuis aan de Breestraat en een achterhuis in de Pieterskerkchoorsteeg bleef in deze periode gehandhaafd. 6

8 Het geschilderde houten plafond in de benedenruimte van de winkel dateert vermoedelijk uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Fase 3 - Derde kwart negentiende eeuw In het laatste kwart van de negentiende eeuw vond een ingrijpende verbouwing plaats. Belangrijkste onderdeel hiervan vormde de huidige voorgevel. Fase 4 - Twintigste eeuw In deze periode blijven de verbouwingen beperkt tot het interieur. Zo wordt in de kelder een moderne keuken geplaatst, terwijl op de eerste en tweede verdieping de sanitaire ruimten worden gemoderniseerd. Van de balklaag boven het souterrain kregen de balken aan weerszijden een verzwaring. Dit gebeurde tegelijk met het aanbrengen van een nieuwe vloer in de opkamer. Van het achterste balkvak op de eerste verdieping werden de kinderbinten vervangen. 7

9 3 Bouwhistorische beschrijving Inleiding De hoofdonderdelen van het gebouw worden aangeduid door de toevoegingen voor, links, achter en rechts, gerelateerd aan de hoofdtoegangszijde van het complex (Breestraat). Per kleiner onderdeel (beschrijving van wand in vertrek, enkele gevel etc.) wordt van links naar rechts beschreven, gerekend vanuit de positie staande voor of kijkend naar de wand of gevel. Stedenbouwkundige situering Het pand is gesitueerd op de zuidwesthoek van de Breestraat en de Pieterskerkchoorsteeg. Exterieur Bouwmassa Het pand heeft aan de voorzijde drie bouwlagen. In de steeg is door het aflopen van de straat naar de Langebrug sprake van vier bouwlagen. Het geheel is voorzien van een schilddak. Voorgevel De voorgevel telt twee vensterassen. De begane grond heeft een winkelpui met een hardstenen basement, welke is omgezet in de Pieterskerkchoorsteeg. De entree bevindt zich links. Aan de voorzijde en in de steeg zijn grote etalagevensters. De bovenlichten daarvan zijn voorzien van meerkleurig glas-in-lood. Ook boven de voordeur bevond zich een glas-in-loodpaneel. In de bovengevel bevinden zich op de eerste en tweede verdieping ongedeelde schuiframen. De kozijnen met gepleisterde profiellijsten zijn aan de bovenhoeken afgerond en voorzien van terracotta ornamenten in het midden van de bovendorpel. Onder de ramen van de tweede verdieping is een doorgaande geprofileerde houten waterlijst zichtbaar met eronder een getande rand in pleisterwerk. Boven de waterlijst bij de overgang van de tweede naar de derde verdieping bevinden zich stolpramen, welke reiken tot in de gootlijst. De geprofileerde architraaf is gepleisterd. De gevel wordt afgedekt door een geprofileerde houten kroonlijst, ondersteund door terracotta consoles met bladmotieven ter plaatse van de hoeklisenen. Linkerzijgevel In de gepleisterde zijgevel is het kelderniveau zichtbaar door lage vensters met geprofileerde stuclijsten. Op de verdiepingen van deze zijgevel bevinden zich zesruits empireramen, T-vensters en ter plaatse van het trappenhuis kleine vierruits ronde ramen. 8

10 Achtergevel De achtergevel van het pand komt uit boven de gevel van het aangrenzende buurpand in de Pieterskerkchoorsteeg. De gevel is gepleisterd. Aan de binnenzijde is te zien dat het onderliggende werk van het buurpand van ouder datum is. Constructie Kelder en souterrain Beide ruimten zijn voorzien van enkelvoudige balklagen. Die in de voorruimte dateren gezien het kwartrond profiel vermoedelijk uit de achttiende eeuw. Het souterrain heeft recht geschaafde balken. In de twintigste eeuw is de balklaag verzwaard. Draagconstructie Boven de voorkelder aan de zijde van de Breestraat bevindt zich een enkelvoudige balklaag. Gezien de kwartrondprofilering dateert deze vermoedelijk uit de achttiende eeuw. Opvallend is dat er in de verdere opbouw van het huis een duidelijk onderscheid is tussen het voorste gedeelte van balkvakken en het achterste van twee balkvakken. In het voorste deel zijn de moer- en kinderbinten uitgevoerd in eikenhout, bij de laatste twee gaat het om grenenhout. Boven de begane grond en het voorste deel is sprake van eiken spreidsel, terwijl verder we verder overal grenen vloerdelen aantreffen. De balken boven de begane grond en de eerste verdieping waren oorspronkelijk ondersteund door (geprofileerde) consoles. De eerste verdieping heeft eiken muurstijlen. In het voorste gedeelte hebben de gebinten een korbeel met sleutelstuk. Bij het achterste gebint zijn de korbelen direct in de moerbalk gepend. Kapconstructie Deze bestaat uit een viertal vier dekbalkjukken met gezaagde krommers, die met blokkeels aan de muurplaten zijn verbonden. Met uitzondering van spantbenen is de kap geheel in grenenhout uitgevoerd. De onderjukken dragen A-spanten met een gespijkerde halfhoutse horizontale verbinding. De spanten zijn voor naar achteren gemerkt met gekraste merken (links met halve maantjes, rechts met korte strepen). De onderjukken dragen doorgaande flieringen, terwijl op de dwarsbalk van de A-spanten doorgaande gordingen rusten. De sporen zijn in een meer recent verleden vernieuwd, tegelijk met het aanbrengen van het thans aanwezige dakbeschot. Interieur Kelder In het souterrain bevindt zich nog een oudere schouwpartij met rechts daarvan een kast met dubbele glasdeuren. Het geheel dateert vermoedelijk uit de negentiende eeuw. Begane grond Van de aankleding van het interieur bleven slechts kleine fragmenten bewaard. De zeventiende-eeuwse indeling kan echter goed worden afgelezen aan de hand van de bouwsporen in de zijwanden en de aftekening van wanden tegen de onderkant van de balklaag. De ravelingen van verschillende stookplaatsen verraden. 9

11 Eerste verdieping De vroegere indeling is het beste af te lezen aan de hand van de sporen op de balklaag en de aftekening van de aansluiting van vroegere tussenwanden op de bouwmuren. Ook hier is de vroeger aanwezige scheidingswand tussen het huis aan de Breestraat en dat in de steeg duidelijk waarneembaar. De wanden van de thans aanwezige trap behoren deels tot de oorspronkelijke opzet. Aanvankelijk was er sprake van een voor- en een achterkamer met daartussen een zone met de spiltrap tegen de linker bouwmuur en aansluitend een bedstedenwand. Pas in de negentiende eeuw zijn de stookplaatsen in het voorste gedeelte verplaatst naar de rechter bouwmuur. Tweede verdieping Op deze bouwlaag is in het voorste gedeelte van het huis nog een deel van de negentiende-eeuwse houten scheidingswanden aanwezig. ook hier is de oorspronkelijke indeling af te lezen op de onderzijde van de balklaag. Zolder Aan de voorzijde is een klein vertrek afgescheiden. De wand bestaat uit een stijl- en regelwerk met een staande beschieting met in het midden een opgeklampte deur. Het geheel dateert uit de negentiende eeuw. 10

12 4 Cultuurhistorische waardestelling Algemeen * De door Dröge Bureau voor Bouwhistorie opgestelde waardestelling vond plaats aan de hand van de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek Zij berust uitsluitend op cultuurhistorische waarden en staat los van de bouwtechnische toestand, gebruikersbelangen, eventuele ontwerpoverwegingen en financiële aspecten. Een cultuurhistorische waardestelling is echter geen dictaat. Naarmate waarden hoger zijn, zal men wel met meer kracht van argument - mede vanuit andere overwegingen - moeten verdedigen waarom men ze wil aantasten. Omdat niet alle onderdelen van het gebouw tot in detail konden worden onderzocht, heeft de waardestelling op sommige punten een voorlopig karakter. Hoge monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van cruciaal belang zijn voor de structuur en/of betekenis van het object of gebied. Positieve monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van belang zijn voor de structuur en/of betekenis van het object of gebied. Indifferente monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van relatief weinig belang zijn voor de structuur en/of betekenis van het object of gebied. De waardering vindt plaats aan de hand van vijf aspecten: - algemene historische waarden; - stedenbouwkundige of ensemblewaarden; - architectuurhistorische waarden; - bouwhistorische waarden; - gebruikshistorische waarden. Elk van deze deelwaarden wordt getoetst aan de hand van de criteria gaafheid (authenticiteit) en zeldzaamheid. De waardestelling dient als uitgangspunt voor de waardestellingsrepresentatietekeningen. Daarin wordt aan de hand van kleuren een overzicht gegeven van de aanwezige monumentale waarden. Onderdelen met een hoge monumentale waarde zijn in blauw aangegeven, elementen met een positieve waarde in groen. Indifferent gewaardeerde elementen zijn aangegeven in geel. Met symbolen zijn interieurelementen en relaties tussen ruimten aangegeven. Een al dan niet gestippeld kruis wordt gebruikt voor het aanduiden van de waarden van de plafonds of balklagen in een ruimte (met gebruik van dezelfde kleuren). Met nadruk wordt erop * Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek. Lezen en analyseren van cultuurhistorisch erfgoed (Den Haag 2009). 11

13 gewezen dat de tekeningen niet los van de tekst van dit hoofdstuk kunnen worden gelezen of geïnterpreteerd. Als eerste volgt hierna een contextuele waardestelling waarbij het object uitsluitend is beschouwd vanuit de Leidse situatie. Aansluitend volgt een interne waardestelling met een beschouwing op het niveau van de afzonderlijke ruimten. Daar waar nodig vindt verdieping plaats tot op detailniveau. Contextuele waardestelling Algemene historische waarden. Stedenbouwkundige of ensemblewaarden Het pand heeft een belangrijke beeldondersteunende rol in de gevelwand van dit gedeelte van de Breestraat. De zijgevel in de Pieterskerkchoorsteeg laat het aflopende van de Breestraat naar de Langebrug duidelijk zien. Het object heeft hoge stedenbouwkundige waarden. Architectuurhistorische waarden Het pand is een voor Leiden belangrijk voorbeeld van een laatnegentiende-eeuwse eclectische gepleisterde gevel met de oorspronkelijke winkelpui. Bouwhistorische waarden De bouwkundige opzet met samengestelde balklagen Gebruikshistorische waarden Het pand heeft een lange gebruiksgeschiedenis als winkel-woonhuis. In de huidige opzet gaat deze terug tot de eerste helft van de zeventiende eeuw. Er is sprake van hoge gebruikshistorische waarden. Interne waardestelling Exterieur Bouwmassa De bouwmassa van het in opzet zeventiende-eeuwse huis is vrijwel gaaf bewaard gebleven. Alleen de kap kreeg in de negentiende eeuw aan de voor en achterzijde dakschilden. Er is dan ook sprake van hoge monumentwaarden Gevels De voorgevel is het voornaamste onderdeel van de ingrijpende laat negentiende-eeuwse verbouwing van het pand en is vrijwel gaaf bewaard gebleven. De linkerzijgevel en het deel van de achtergevel boven het buurpand in de steeg behoren grotendeels tot de zeventiende-eeuwse opzet van het pand. De vensters in de zijgevel kregen hun indeling in de negentiende eeuw. Er is sprake van hoge monumentwaarden. Constructie Kelder Van de enkelvoudige balklagen behoort die boven de voorkelder tot een achttiende-eeuwse verbouwing. Er sprake van positieve waarden. Bij de balklaag boven het souterrain aan de achterzijde behoort mogelijk tot 12

14 de oorspronkelijke opzet. Er is daarom vooralsnog een hoge monumentwaarde toegekend. Draagconstructie De gehele draagconstructie van de rest van het pand bestaat uit samengestelde balklagen uit de bouwtijd van het pand. Daarbij is het vrij bijzonder dat in het voorste gedeelte sprake is van eikenhout, terwijl in de achterste twee traveeën grenen is toegepast. Er is sprake van hoge monumentwaarden. Kapconstructie De kapconstructie behoort, met uitzondering van de sporen en de aan de voor- en achterzijde aangebrachte dakschilden, tot de oorspronkelijke opzet van het pand. Er is sprake van hoge monumentwaarden. Interieur Algemeen Bij de ontmanteling van het pand zijn grote delen van de oorspronkelijke indeling en aankleding verwijderd. De resterende onderdelen hebben een fragmentarisch karakter. Het is daarom moeilijk om met betrekking tot de waardering uitspraken te doen. Kelder In het souterrain aan de achterzijde hebben de schouw en de kast tegen de rechter bouwmuur een positieve waarde. Zij geven nog een beeld van de oorspronkelijke indeling en het vroegere gebruik als keuken. Begane grond Alleen de trap naar de eerste verdieping bleef bewaard. Deze bevat mogelijk restanten die nog behoren tot de zeventiende-eeuwse spiltrap, maar dateert in de huidige opzet uit de late negentiende eeuw. Er is sprake van positieve monumentwaarden. Eerste verdieping De oorspronkelijke indeling is nog aan de hand van de sporen op de balklaag af te lezen. Er bleef, behalve de trap, slechts de mantel van een negentiende-eeuws schouwtje bewaard. Dit onderdeel heeft echter gezien het algemeen voorkomen en eenvoudig karakter een indifferente monumentwaarde. Tweede verdieping Hier bleven, ook met uitzondering van de trap, slechts fragmenten van de oorspronkelijke indeling bewaard. Deze hebben een indifferente monumentwaarde. Zolder Op de zolder is aan de voorzijde een kamertje afgetimmerd. Dit dateert van de laatnegentiende-eeuwse verbouwing van het pand. Gezien het eenvoudig karakter en algemeen voorkomen is slechts sprake van indifferente monumentwaarden. 13

15 Waarderingsplattegronden van de kelder (lb), de begane grond (rb), de eerste (lo) ende de tweede verdieping (r0) 14

16 Waarderingsplattegrond van de zolder Schematische waarderingsplattegronden Legenda hoge monumentwaarde positieve monumentwaarde indifferente monumentwaarde negatieve monumentwaarde Een gekleurd kruis in een ruimte duidt op de waardering van de (zichtbare) afwerking van het plafond boven het desbetreffende vertrek. De waardering van het interieur wordt aangegeven met een gekleurde streep langs de betreffende wand. Binnen een ruimte zijn verschillende kleuren mogelijk. Bijzondere elementen worden met een gekleurde ster aangeduid. De waarderingsplattegrond mogen niet worden geïnterpreteerd zonder raadpleging van de tekst in hoofdstuk 4: Waardering. 15

17 5 Advies Het pand Breestraat 97 bezit belangrijke kwaliteiten en hoge monumentwaarden. Behoud en herstel daarvan verdient prioriteit. Op een aantal punten zou zo mogelijk nader onderzoek moeten worden gedaan: Bij de komende functieveranderingen zullen de balklagen en muren veelal uit het zicht verdwijnen. Zorgvuldige documentatie is dringend gewenst. Een dendrochronologisch onderzoek kan nader licht werpen op de ontstaansperiode van het huidige pand. In de oorspronkelijke opzet had de voorgevel een verrassende kleurstelling. Deze kon op dit moment slechts beperkt worden onderzocht. Bij de restauratie kan vanaf het steiger aanvullend onderzoek worden gedaan. Archiefonderzoek naar eigenaren en bewoners kan een duidelijker beeld verschaffen omtrent eigenaren en bewoners. Bovendien kunnen dateringen van verbouwingen en schilderbeurten in het verleden vermoedelijk worden aangescherpt. 16

18 Afb

19 Afb

20 Afb. 3. Luchtfoto van Breestraat 97 gezien vanuit het zuidoosten [Googel Maps] Afb. 4. Luchtfoto van Breestraat 97 gezien vanuit het noordwesten [Google Maps] 19

21 Afb. 5. Het gebuurte t Hartochdom van Steynenburch ca. 1580, met daarop het gedeelte van de Breestraat tussen de Mandenmakersteeg -Maarsmansteeg en Diefsteeg - Pieterskerkchoorsteeg (met uitsnede). Breestraat 97 is het laatste huis van rechter gevelrij [Leiden, Universiteit Leiden, Collectie Bodel Nijenhuis, p N25] 20

22 Afb. 6. Chaerte van de Bredestraet beginnende van de Diefsteech, streckende totte Blauwe Steen

23 Afb. 7. Chaerte van de Bredestraet beginnende van de Blauwe Steen streckende tot an die statsturfschuier

24 Afb. 8. Breestraat 97 op de kaart van Pieter Bast, 1600 [Leiden, ELO, Beeldbank, PV 329.1a] Afb. 9. Breestraat 97 op de kaart van Johan Blaeu, 1645 [Leiden, ELO, Beeldbank, P351.1] 23

25 Afb. 10. De kadastrale minuut met Breestraat 97 in Het pand is dan nog opgedeeld in twee percelen met de nummers 387 en 388 [watwaswaar.nl] 24

26 Afb. 11. Breestraat 97 op de kaart van Van Campen, 1850 [Leiden, ELO, Beeldbank, PV432.1] Afb. 12. Breestraat 97 op de kaart van H.L.A. van Campen, De opdeling blijkt hier niet te zijn aangegeven [Leiden, ELO, Beeldbank, PV477.7] 25

27 Afb. 13. De Maarsmansteeg gezien in de richting van de Pieterskerk. Het pand Breestraat 97 (omkaderd) is maar gedeeltelijk te zien. De in licht pleisterwerk zichtbare gevel van Breestraat 99 maakt duidelijk dat Breestraat 97 op dat moment in een vrij donkere tint was geschilderd [Leiden, ELO, Beeldbank, GN003206] 26

28 Afb. 14. De voorgevel vanaf de overzijde van de Breestraat. Op de voorgrond de Blauwe Steen Afb. 15. D entreedeur van de winkel Afb. 16. Detail van de winkelpui 27

29 Afb. 17. Het benedendeel van de zijgevel met de vensters van de achterkelder Afb. 18. De entree van de bovenwoning in de steeg Afb. 19. Het bovendeel van de zijgevel 28

30 Afb. 20. De kelder aan de voorzijde gezien naar de voorgevel Afb. 21. De binnenzijde van de entree in de Pieterskerkchoorsteeg aan de voet van de trap tegen de linker bouwmuur Afb. 22. De schouw en de wandkast in het souterrain. De balklaag is in de twintigste eeuw opgedekt bij het aanbrengen van een nieuwe vloer in de opkamer 29

31 Afb. 23. De linker bouwmuur gezien naar de voorgevel. Links de dichtgezette doorgang naar Breestraat 95, Deze bestond tussen 1902 en De balklaag is uitgevoerd in eiken; op de kinderbinten ligt spreidsel Afb. 24. De hoek linksvoor op de begane grond. Bovenaan bevindt zich vermoedelijk een oudere puibalk. Rechts het trappenhuis Afb. 25. Het plafond in de winkel met op de achtergrond het glas-in-lood van de winkelpui aan de Breestraat 30

32 Afb. 26. De opkamer gezien naar de achtergevel. Tussen de twee vensters bevindt zich een muurstijl Afb. 27. De balklaag ter plaatse van een vroegere doorgang naar het buurpand Afb. 28. De balklaag ter plaatse van het trappenhuis. Tussen de kinderbinten de sporen van de vroegere spiltrap 31

33 Afb. 29. Het trappenhuis op de eerste verdieping Afb.30. De voorkamer gezien naar de voorgevel. Duidelijk is te zien dat de nieuwe voorgevel is omgezet in de steeg Afb. 31. Oplegging van een van de moeerbalken. De sporen in het metselwerk en op de onderkant van de balk maken duidelijk dat er oorspronkelijk consoles aanwezig waren 32

34 Afb. 32. De raveling van een grote stookplaats op de eerste verdieping (oorspronkelijk tegen de scheidingswand met het achterhuis) Afb. 33. De sporen op de onderkant van de balklaag van de bedstedenwand in het balkvak naast het trappenhuis op de eerste verdieping Afb. 34. Het ontmantelde laatnegentiende-eeuwse schouwtje in de vroegere tussenkamer op de eerste verdieping 33

35 Afb. 35. Moerbalk en muurstijl in de voorkamer op de tweede verdieping Afb. 36. Het trappenhuis op de tweede verdieping Afb. 37. Moerbalk ondersteund door muurstijl, korbeel en sleutelstuk op de tweede verdieping 34

36 Afb. 38. Afb. 39. Afb

37 Afb. 41. De ondersteuning van de moerbalk in het trapgat naar de zolder Afb. 42. Overzicht van de kap gezien naar de achtergevel Afb. 43. Het achterste A-spant met de gordingen 36

38 Afb. 44. Overzicht van de zolder gezien naar voren Afb. 45. Overzicht van de zolder met het trapgat Afb. 46. De vernieuwde kap in het voorste gedeelte. Het muuranker behoort bij buurpand Breestraat 95. Het metselwerk is hier oorspronkelijk en behoort tot de gemene muur et het buurpand 37

39 Voorlopige resultaten kleuronderzoek Van het pand beleef maar een enkele foto bewaard en deze is ook nog eens van forse afstand genomen. Wel maakt deze duidelijk dat de bovengevel toen nog donker was geschilderd, terwijl de pui al donkergroen was (afb. 13) Het kleuronderzoek bleef vooralsnog beperkt tot de winkelpui en de zijgevel in de steeg. De pui heeft als onderste laag een duidelijke lichte eikenhoutimitatie. Deze komt op meerder plaatsen tevoorschijn. Daarover komt een aantal groene lagen, Het wit geschilderde basement van de pui was oorspronkelijk uitgevoerd in ongeschilderde hardsteen De zijgevel laat een pakket zien van verschillende lichte lagen (van wit, grijswit, beige tot bij okergeel). De onderste laag is duidelijk veel donkerder, maar daarvan kan nu niet worden gezegd of dit dezelfde is als de voorgevel Als laatste afbeelding is een suggestie bijgevoegd hoe de gevel er bij herstel van de oorspronkelijke kleurstelling uit gaat zien. Dit slechts bij benadering Pas na plaatsing van een steiger kan nader onderzoek worden gedaan naar de afwerking van de pleisterlaag, de kozijnen, het raamhout en de lijsten en terracotta-elementen 38

40 39

41 40