Canon Sporttechnisch Kader. Sportleider. niveau 2. Uitgeverij Angerenstein

Transcriptie

1 Canon Sporttechnisch Kader Sportleider niveau 2 Uitgeverij Angerenstein

2 Colofon Titel: Sportleider; niveau 2 Isbn: Uitgever: Uitgeverij Angerenstein Postbus CB Arnhem Telefoon: Fax: Dit boek is tot stand gekomen in opdracht van de Academie voor Sportkader. De Academie voor Sportkader is een samenwerkingsverband van sportbonden en NOC*NSF, op het gebied van de deskundigheidsbevordering van technisch en arbitraal kader. We bedanken Martin Booiman, Ton van der Eerden, Frank van Fraayenhoven, Jan Minkhorst, Paul Peters, Janine Pleizier, Patrick Tummers, Nathalie Verdult, Nelly Voogt én CIOS Nederland voor hun bijdragen. uitgeverij Angerenstein 2009 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. 2 Canon Sporttechnisch Kader

3 Inleiding Canon Sporttechnisch Kader is een serie leermiddelen voor deelnemers aan opleidingen bij sportbonden. Het Canon Sporttechnisch Kader is ontwikkeld in opdracht van de Academie voor Sportkader. (De Academie voor Sportkader is een samenwerkingsverband van sportbonden en NOC*NSF op het gebied van de deskundigheidsbevordering van technisch en arbitraal kader.) Inhoud Deze serie bestaat uit vier boeken. De inhoud is tot stand gekomen i.s.m. een aantal sportbonden op basis van de Kwalificatiestructuur Sport. Niveau 3 Lesgeven; niveau 3 Trainen & Coachen; niveau 3 Organiseren en communiceren; niveau 3 Niveau 2 Sportleider; niveau 2 Dit boek bevat die thema s die de cursist gedurende zijn/haar opleiding Sportleider niveau 2 als achtergrondinformatie nodig heeft. 1 Ontwikkelingsfasen 2 Voeding en sport 3 Gezondheid 4 Hygiëne 5 Blessurepreventie 6 De lesvoorbereiding 7 De lesopbouw 8 Bewegingsvormen 9 Organisatie 10 Begeleiding 11 Wedstrijdbegeleiding 12 De evaluatie 13 Sportieve recreatieactiviteiten 14 Samenwerken 15 Communiceren 16 Gedrag, waarden en normen Inleiding Inhoud 3

4 De formule van de thema s De boeken hebben de volgende formule. Theorie met voorbeelden De thema s uit dit boek bevatten die naslag die de sportleider-in-opleiding als achtergrondinformatie nodig heeft. De theorie wordt verlevendigd met voorbeelden uit de sport. Mini-samenvattingen De theorie is opgehangen aan mini-samenvattingen. Deze zijn als powerpointpresentatie verkrijgbaar bij de uitgever. Bijvoorbeeld: Verantwoordelijken voor blessurepreventie: de sporter zelf de sportleider sportmedische begeleiding sportbond en sportorganisatie 5-5 Tips voor de praktijk Ieder thema wordt afgesloten met tips voor de praktijk: handvatten voor de sportleider in het dagelijks werk. 4 Canon Sporttechnisch Kader

5 Inhoud Thema 1 Ontwikkelingsfasen 1.1 Inleiding Ontwikkelingsaspecten De baby of zuigeling De peuter De kleuter Het schoolkind De jongere De volwassene De oudere In de sportpraktijk...31 Thema 2 Voeding en sport 2.1 Inleiding Verstandige voeding Voedingsstoffen Voeding, energie en lichaamsgewicht Voeding voor sporters In de sportpraktijk...53 Thema 3 Gezondheid 3.1 Inleiding Wat is gezondheid? Het bevorderen van de gezondheid Sport en gezondheid Positieve effecten van sport op gezondheid Negatieve effecten van sport op gezondheid In de sportpraktijk...77 Thema 4 Hygiëne 4.1 Inleiding Hygiëne van de sportomgeving Lichaamshygiëne Hygiëne van voeten en benen Hygiëne van huid en haar In de sportpraktijk...92 Thema 5 Blessurepreventie 5.1 Inleiding Sportblessures Oorzaken van sportblessures Voorkomen van blessures Warming-up en cooling-down Handelen bij sportblessures In de sportpraktijk Thema 6 De lesvoorbereiding 6.1 Inleiding Planmatig werken Het werkplan Een voorbeeld van een werkplan Didactische sleutelvragen Het didactische model van Van Gelder De beginsituatie De beginsituatiefactoren Het vaststellen van het beginniveau In de sportpraktijk Thema 7 De lesopbouw 7.1 Inleiding Het les- of trainingsplan Het begin van de les of training De lesintroductie De warming-up of de inleiding De kern van de les of training Het einde van de les of training In de sportpraktijk Bijlage: Rekkingsoefeningen Thema 8 Bewegingsvormen 8.1 Inleiding Voorwaarden bij het kiezen van bewegingsvormen Eisen aan bewegingsvormen Methodiek In de sportpraktijk Thema 9 Organisatie 9.1 Inleiding Een goede organisatie Organisatievormen Opstellingen Organisatorische vaardigheden In de sportpraktijk Bijlage: Legenda bij opstellingen Inhoud 5

6 Thema 10 Begeleiding 10.1 Inleiding Een goede les of training Begeleidingstaken Vaardigheden van de sportleider Motorische vaardigheden Cognitieve vaardigheden Sociaal-affectieve vaardigheden Hulpmiddelen Spelbegeleiding In de sportpraktijk Thema 11 Wedstrijdbegeleiding 11.1 Inleiding Wedstrijdspanning Concentratie Coachen Begeleidingsmomenten In de sportpraktijk Thema 12 De evaluatie 12.1 Inleiding Terugkijken op werkzaamheden Reflecteren Evalueren Functies van evaluatie Evaluatiemomenten Evaluatievormen Evaluatiemethoden Evaluatiemethoden voor productevaluatie Evaluatiemethoden voor procesevaluatie Testen en meten In de sportpraktijk Thema 13 Sportieve recreatieactiviteiten 13.1 Inleiding Wat zijn sportieve recreatieactiviteiten? Het activiteitenprogramma Het voorbereidings- en het dagdraaiboek Wedstrijdschema s Uitdaagsystemen Afvalsystemen Poulesystemen Roulatiesystemen Competitiesystemen In de sportpraktijk Thema 14 Samenwerken 14.1 Inleiding Wat is samenwerken? Samenwerken en cultuur Samenwerken en afspraken maken Advies vragen In de sportpraktijk Thema 15 Communiceren 15.1 Inleiding Wat is communicatie? Non-verbale communicatie Communicatieve vaardigheden Communicatiemiddelen Gesprekken voeren Gesprek met je leidinggevende Het vraaggesprek Kennismaken Mengen in een gesprek Contacten afbouwen Een betoog houden Feedback geven en ontvangen Omgaan met conflicten Soorten conflicten Oorzaak van conflicten Omgaan met klachten In de sportpraktijk Thema 16 Gedrag, waarden en normen 16.1 Inleiding Gedrag Groepen en gedrag Waarden en normen Groepscultuur Beroepscode Gedragsregels In de sportpraktijk Canon Sporttechnisch Kader

7 THEMA 1 Ontwikkelingsfasen 1.1 Inleiding Bij sport en bewegen kom je allerlei mensen tegen. Deze mensen zijn allemaal verschillend. Toch zijn er ook overeenkomsten. In dit thema bespreken we de overeenkomsten en verschillen die verband houden met de leeftijd of ontwikkeling. Rick, een voormalige wedstrijdzwemmer, geeft tegenwoordig zwemtraining aan zwemmers van 14 tot 16 jaar. Voor zijn opleiding moet hij nu stagelopen bij kleuterzwemles. Oh, met mijn zwemervaring moet dat wel lukken, zegt hij tegen zijn ouders. De eerste zwemles valt hem erg tegen. Dit is toch heel anders dan ik gewend ben, zegt hij tegen zijn ouders. Die kleuters zijn zo druk en luisteren niet zo goed. Van Ans, mijn stagebegeleider, moet ik minder uitleggen en meer voordoen. Ook moet ik mijn taalgebruik aanpassen. Als sportleider krijg je te maken met mensen van 0 tot 100 jaar. De leeftijd van mensen heeft invloed op hoe je de sportactiviteiten geeft en begeleidt. Met een groepje kinderen van 4 jaar doe je andere activiteiten dan met een groepje 12-jarigen. Het is handig om wat te weten over al deze leeftijden, maar we kunnen moeilijk over elk jaar van het leven iets vertellen. Om het gemakkelijk te maken delen we het hele leven van een mens op in een aantal stukken. Zo n stuk of deel van het leven noemen we een ontwikkelingsfase. Een ontwikkelingsfase is een deel van het leven met bepaalde kenmerken. De fase van het jonge kind loopt van 0 tot 6 jaar. Omdat een baby van 3 maanden een heel ander mensje is dan een kind van 5 jaar, verdelen we de fase van het jonge kind in drie stukken: de baby of zuigeling (0-1½ jaar), de peuter (1½-4 jaar) en de kleuter (4-6 jaar). Wanneer we in dit thema de ontwikkelingsfasen bespreken, doen we dat telkens vanuit een aantal vaste punten. Deze vaste punten zijn de ontwikkelingsaspecten. We beginnen dan ook met een paragraaf over deze ontwikkelingsaspecten. Thema 1 Ontwikkelingsfasen 7

8 1-1 De inhoud van dit thema: 1.2 Ontwikkelingsaspecten 1.3 De baby of zuigeling 1.4 De peuter 1.5 De kleuter 1.6 Het jonge kind 1.7 Het schoolkind 1.8 De jongere 1.9 De volwassene 1.10 De oudere 1.11 In de sportpraktijk Leren fietsen hoort bij de motorische ontwikkeling 8 Canon Sporttechnisch Kader

9 1.2 Ontwikkelingsaspecten Wanneer we naar de ontwikkeling van mensen kijken, dan doen we dat vanuit drie invalshoeken: Ontwikkelingsaspecten: lichamelijk (motorisch) cognitief sociaal-affectief 1-2 Lichamelijke (motorische) ontwikkeling Bij de lichamelijke ontwikkeling kun je denken aan lichamelijke groei en rijping, motoriek en seksualiteit. Als sport- en bewegingsbegeleider krijg je vooral veel te maken met de motoriek. Hiermee bedoelen we de bewegingsvaardigheden (lopen, springen, voetballen, zwemmen) die iemand beheerst. Daarnaast zijn er de bewegingseigenschappen die iemand bezit. De bewegingseigenschappen zijn coördinatie, lenigheid, uithoudingsvermogen, kracht en snelheid (cluks). Voor de sport- en bewegingsbegeleider is dus vooral de motorische ontwikkeling interessant. Cognitieve aspecten Onder cognitieve ontwikkeling verstaan we de ontwikkeling van het denken, het waarnemen, het geheugen en de taal. Bij het cognitieve aspect horen: kennis (bijvoorbeeld materiaalkennis van een mountainbike); inzicht (bijvoorbeeld inzicht in welke spieren je traint met een bepaald fitnessapparaat); geheugen (bijvoorbeeld het onthouden van de spelregels); waarneming (bijvoorbeeld het zien wat iemand fout of goed doet bij een beweging); concentratie (bijvoorbeeld je hoofd er goed bij houden wanneer je met je kano in een stroomversnelling komt). Thema 1 Ontwikkelingsfasen 9

10 Sociaal-affectieve aspecten Zoals het woord al aangeeft kun je de sociaal-affectieve ontwikkeling splitsen in sociaal en affectief. Het gaat hier om twee aspecten die veel met elkaar te maken hebben en elkaar beïnvloeden. De sociale ontwikkeling heeft te maken met de wijze waarop we met elkaar omgaan. Bij het sociale aspect kun je denken aan: de samenwerking binnen een team; de manier waarop mensen met elkaar omgaan in het kleedlokaal; de wijze waarop de deelnemers omgaan met de sportleider. De affectieve ontwikkeling heeft te maken met je gevoelens en behoeften. Bij sport komen heel wat emoties kijken. Zo kunnen in de buitensport mensen bang worden bij bepaalde activiteiten. Maar ze kunnen ook helemaal uit hun dak gaan als iets moeilijks lukt. In de recreatie zul je regelmatig veel plezier zien bij de activiteiten. Faalangst en stress treden ook bij sport op. In sommige leeftijdsfasen komt dit meer voor dan in andere fasen. Behoeften hebben te maken met dingen waar je naar verlangt, dingen die je graag zou willen hebben. Zo kan een deelnemer behoefte hebben aan aandacht of behoefte hebben aan succes. In onderstaand schema worden de aspecten schematisch weergegeven. Lichamelijke aspecten Cognitieve aspecten Sociaal-affectief Groei en rijping Kennis Omgang met anderen Seksualiteit Inzicht Gevoelens Bewegingseigenschappen (cluks) Geheugen Behoeften Bewegingsvaardigheden Waarneming Concentratie De samenhang tussen de drie aspecten De drie ontwikkelingsaspecten hangen nauw met elkaar samen en zijn niet altijd goed van elkaar te scheiden. Lex kan niet goed voetballen (lichamelijk) en heeft daardoor last van faalangst (sociaal-affectief). Hij trekt zich terug en heeft weinig vriendjes (sociaal-affectief). Dit beïnvloedt zijn leerprestaties (cognitief) op school negatief. 10 Canon Sporttechnisch Kader

11 1.3 De baby of zuigeling De babyfase loopt van 0 tot 18 maanden. In deze periode leert het kind heel erg veel, op alle drie aspecten van de ontwikkeling. Vooral bij het babyzwemmen kunnen sportleiders ook met deze hele jonge kinderen te maken krijgen. 1-3 Baby: lichamelijk: van reflexen tot zelfstandig lopen en pakken cognitief: grijpen is begrijpen ervaren, herhalen, imiteren sociaal-affectief: van allemansvriend tot eenkennigheid behoefte aan betrouwbare verzorger Lichamelijke ontwikkeling De baby heeft een wat apart lijf. Het hoofd is erg groot en zwaar. De spieren van de nek zijn nog niet heel sterk. Daarom is het belangrijk om bijvoorbeeld bij het babyzwemmen het hoofd en de nek van baby s goed te ondersteunen. De benen zijn kort. Een baby heeft veel lichaamsvet. Daardoor kan een baby met een beetje steun makkelijk drijven in het water. Motorisch gezien leert de baby het eerste anderhalf jaar van zijn leven enorm veel. Vlak na de geboorte zijn er alleen nog maar reflexen, anderhalf jaar later loopt hij zelfstandig. Reflexen zijn automatische reacties op prikkels. Een baby leert het volgende: rolt van buik naar rug (5 maanden); zit met lichte steun (6 maanden); kruipt op handen en knieën (7-8 maanden); trekt zich op aan voorwerpen (9 maanden); staat met steun (10 maanden); loopt met steun (11 maanden); staat alleen (12 maanden); loopt zelfstandig (14 maanden). Thema 1 Ontwikkelingsfasen 11

12 Door te leren kruipen vergroot de baby zijn wereld enorm. Hij is niet meer afhankelijk van voorwerpen die om hem heen liggen, maar kan gericht op zoek naar leuke dingen. Kruipen is eveneens nodig om de spieren van de benen voor te bereiden op het lopen. De verschillen zijn groot. Zo zijn er baby s die al rond hun 10e maand kunnen lopen. Ongeveer 10% van de baby s lukt dit pas rond 18 maanden. Geen paniek dus als een baby wat later is met bepaalde dingen. Cognitieve ontwikkeling De baby leert in het begin van zijn leventje veel via zijn zintuigen. Hij leert door ervaren, herhalen en imiteren. De tast (met name de mond) speelt hierin een belangrijke rol. Via de tast leert de baby dat sommige dingen zacht (knuffeltje) en andere dingen hard (blokje) zijn. Eveneens ervaart hij op deze manier het verschil tussen warm en koud en tussen glad en ruw. De taal komt al vroeg op gang. Na enkele weken maakt de baby al verschillende geluiden. Vanaf de derde maand maakt de baby al min of meer bewust geluidjes om dingen duidelijk te maken. Rond het eerste levensjaar gaat het kind zijn eerste woordjes zeggen. Sociaal-affectieve ontwikkeling Na ongeveer zes weken lacht de baby voor het eerst echt. Tot zeven maanden lacht een baby naar iedereen die aardig tegen hem doet, hij is een allemansvriend. Als je gewoon aardig en lief tegen een baby doet zal het contact bij het babyzwemmen geen probleem geven. Rond zijn eerste verjaardag kan een baby eenkennig worden. Hij wil dicht bij papa en mama zijn. Hij wordt bang om in de steek gelaten te worden door zijn ouders. Hij heeft behoefte aan een betrouwbare ouder of verzorger die er altijd voor hem is en die ingaat op zijn behoeften. Een baby praat vooral met gebaren en door het maken van allerlei geluiden (huilen, schreeuwen, lachen). Voor de sportleider is het belangrijk om na te denken over wat de baby bedoelt. 12 Canon Sporttechnisch Kader

13 1.4 De peuter Vanaf ongeveer 1½ jaar is de babytijd voorbij en breekt de peuterfase aan. Peuter: lichamelijk: ontwikkeling grove motoriek cognitief: fantasie en werkelijkheid door elkaar begrijpen via zintuigen geen geweten van binnenuit woordenschat neemt enorm toe sociaal-affectief: driftig en koppig wil alles zelf doen samenspelen lukt nog niet 1-4 Lichamelijke ontwikkeling De peuter wordt een stuk zwaarder, maar nog niet zoveel langer. Het bolle buikje is dan ook kenmerkend voor een peuter. Door te leren lopen wordt de wereld voor de peuter een stuk groter. Hij gaat op ontdekkingstocht door de wereld. Gevaar ziet de peuter nog niet. Hij klimt overal op en zit overal aan. Een peuter klimt overal op Thema 1 Ontwikkelingsfasen CSK sportleider niveau 2.indb :12:07

14 Peuters zijn een stuk handiger dan baby s. De grove motoriek gaat met sprongen vooruit. Klimmen en klauteren lukt al vrij aardig, terwijl een begin wordt gemaakt met gooien en schoppen. De fijne motoriek blijft nog achter. Geven we een peuter een potlood in de hand dan blijft het meestal beperkt tot wat krassen. Tegen het einde van de peutertijd (4 jaar) lukt het de meeste peuters om binnen de lijntjes de kleuren. Ook zien we dat een peuter zindelijk wordt. Hij kan en wil zijn sluitspieren beheersen. Enkele mijlpalen van de motorische ontwikkeling van de peuter zijn: loopt achteruit; loopt de trap op; schopt een bal naar voren; loopt goed hard (rond 2 jaar); fietst op driewieler (tussen 2 en 3 jaar); hinkelt (tussen 3 en 4 jaar); vangt stuitende bal (vanaf 4 jaar). Als sportleider heb je vooral bij het recreatiewerk (camping) en in het zwembad (peuterzwemmen) veel met peuters te maken. Het is bij dit werk belangrijk om goed op de veiligheid te letten. Kleine kinderen zien geen gevaar en klimmen en klauteren overal op. Cognitieve ontwikkeling De peuter is ontzettend nieuwsgierig en wil van alles leren. Zo moet hij ook leren wat wel en niet mag. De sportleider kan hem hier bij helpen door dingen die gevaarlijk zijn te verbieden. De peuter heeft een enorme fantasie. En fantasie en werkelijkheid lopen door elkaar heen. Als je een peuter bij het slootje springen wijsmaakt dat er krokodillen in de sloot zitten, gelooft de peuter dat. Als sportleider kun je van deze fantasie gebruik maken. Het echt straffen van een peuter helpt meestal niet. Hij begrijpt nog niet waarom mama boos wordt als hij met eten gooit. Hij heeft geen schuldgevoel wanneer hij mama uit boosheid in haar arm knijpt. Hij heeft nog geen geweten, nog geen besef van goed en kwaad. De peuter leert vooral door te doen en de dingen via zijn zintuigen waar te nemen. Zo leert hij dat je met alle dingen die rond zijn, kunt rollen. Die ene kleine bal rolt steeds onder de kast. En die grote bal blijft steeds steken. Zonder de woorden groot en klein al te kennen, kan een kind toch leren dat ballen, hoewel ze allemaal rollen, ook kunnen verschillen. 14 Canon Sporttechnisch Kader

15 De ontwikkeling van taal gaat heel snel. Op driejarige leeftijd praat hij in zinnen en beantwoordt hij eenvoudige vragen. Toename van de woordenschat van de peuter Leeftijd Aantal woorden 18 mnd mnd mnd mnd mnd mnd 1540 Sociaal-affectieve ontwikkeling Rond een jaar of drie kan de peuter koppig worden. Als hij zijn zin niet krijgt, wordt hij snel boos en driftig. Hij wil dat de dingen op zijn manier gebeuren. Het is mooi weer en Kai wil graag buiten spelen. Daarvoor moet hij eerst zijn schoentjes aan. Als mama hem wil helpen met zijn veters, wordt hij boos en roept: Zelluf doen! Mama laat hem met rust en gaat weg. Als het hem niet lukt, begint Kai te brullen dat mama moet komen helpen. Zodra mama zich over zijn schoentjes buigt, gilt hij: Weg, zelluf doen! Zoals ook uit het voorbeeld van Kai blijkt, wil de peuter het liefst alles zelf doen. Zo kan bij sportactiviteiten met peuters het aan- en uitkleden nog wel eens problemen geven. Samenspelen lukt nog niet echt. De peuter speelt graag in zijn eentje. Wel speelt hij naast andere kinderen. De peuter vindt het heerlijk om nieuwe dingen te herhalen. De sportleider kan dus best een aantal keer hetzelfde spel aanbieden. Thema 1 Ontwikkelingsfasen 15