UPDATE DE EEN ONTWIKKELT BESLISMODELLEN VOOR SOFTWARE AGENTS, DE ANDER WIL ZOVEEL MOGELIJK CHIPS VERKOPEN

Transcriptie

1 STW RELATIEMAGAZINE / JAARGANG 1 / OKTOBER 2013 NR#1 UPDATE Pag 14 DE EEN ONTWIKKELT BESLISMODELLEN VOOR SOFTWARE AGENTS, DE ANDER WIL ZOVEEL MOGELIJK CHIPS VERKOPEN Waar vinden ze elkaar? NIEUWE TECHNOLOGIE MOGELIJK MAKEN OM OOGSTEN TE REDDEN Pag 22 HET BESTRALEN VAN TUMOREN IS NU NOG EEN SCHOT IN HET DUISTER Klinisch-fysici krijgen zicht op de zaak. Pag 2 EÉN BACTERIE, TWEE MENSEN Hoe microscopisch werk aan bacteriën immense waterzuiveringsinstallaties vooruit helpt.

2 Update UPDATE STW RELATIEMAGAZINE / JAARGANG 1 / OKTOBER 2013 NR#1 Pag 14 DE EEN ONTWIKKELT BESLISMODELLEN VOOR SOFTWARE AGENTS, DE ANDER WIL ZOVEEL MOGELIJK CHIPS VERKOPEN Waar vinden ze elkaar? NIEUWE TECHNOLOGIE MOGELIJK MAKEN OM OOGSTEN TE REDDEN Pag 2 EÉN BACTERIE, TWEE MENSEN Pag 22 HET BESTRALEN VAN TUMOREN IS NU NOG EEN SCHOT IN HET DUISTER Hoe microscopisch werk aan bacteriën immense waterzuiveringsinstallaties vooruit helpt. Klinisch-fysici krijgen zicht op de zaak. Dit is het eerste nummer van Update, het nieuwe kwartaalmagazine van Technologiestichting STW. Al meer dan dertig jaar maakt STW nieuwe technologie mogelijk, door excellent technischwetenschappelijk onderzoek te financieren aan universiteiten en kennisinstellingen en daar in een vroeg stadium gebruikers bij te betrekken. Met Update wil STW een inkijkje bieden in hoe innovatie in de praktijk gaat. U leest welke rol het doorzettings vermogen van een onderzoeker, het marktgevoel van een ondernemer, of een toevallige gunstige samenloop van omstandigheden speelt. En welk technologisch talent Nederland herbergt. Talent dat een podium verdient. En dat is wat STW Update hen biedt. Wij horen graag wat u ervan vindt. Mail ons: redactie@stw.nl TECHNOLOGIESTICHTING STW COLOFON Postadres Redactie Postbus GA Utrecht The Netherlands Bezoekadres omslagfoto Bodemaaltjes kunnen de wortels van planten zodanig aantasten dat oogsten grotendeels verloren gaan. Met hulp van STW is een kit ontwikkeld waarmee boeren zelf hun grond kunnen testen op de aanwezigheid van aaltjes. Zie pagina 24. Van Vollenhovenlaan JP Utrecht T +31 (0) F +31 (0) E info@stw.nl Cor de Boer, Eppo Bruins, Huub Eggen, Sandra Oudejans Eindredactie en productie Sonja Knols-Jacobs, Ingenieu e Ontwerp en realisatie Room for ID s, Nieuwegein Fotografie omslag Wouter Jansen, Amsterdam Drukwerk NPN drukkers, Breda

3 2 Succesvolle samenwerking Microbioloog Mike Jetten met waterzuiveraar Jans Kruit Ontmoeting rondom smart grids 6 Weten wanneer brug bezwijkt Bruggen, viaducten en tunnels verslijten. Onderhoud is kostbaar en vaak reden voor files. Wegenbouwers en wetenschappers zoeken in een Perspectiefprogramma naar een model om levensduur en noodzakelijk onderhoud van constructies te voorspellen. 10 In de schijnwerper Marjolein Helder wint elektriciteit uit planten. Handjes dichtknijpen Bermmaaisel als voedsel 11 STW-onderzoek in de media 12 Vandaag in de berm, morgen op uw bord 14 Trefpunt: ontmoeting rondom smart grids 18 Handjes dichtknijpen 19 Moleculen als supergevoelige magneetsensor Opereren zonder snijden De lange adem van aaltjeskenners 20 In de etalage Nieuws uit STW-projecten. 22 Opereren zonder snijden 24 Schadelijke bodemaaltjes opsporen Het belang van doorzettingsvermogen en samenwerking bij het ontwikkelen van een testsysteem voor bodemaaltjes. 28 Bericht uit het veld 29 Honoreringen 30 Toegekend binnen Demonstrator

4 Tekst Peter Baeten Fotografie Rene van der Hulst Wetenschappers en mensen uit het bedrijfsleven samen aan tafel: dat is de kern van de werkwijze van STW. Microbioloog Mike Jetten en Paques Chief Technology Officer Jans Kruit 1) vertellen hoe zij al jaren samen werken aan nieuwe manieren van waterzuivering. Over het belang van persoonlijk contact, vertrouwen, en geduld. 1) Jans Kruit is sinds kort Technical Manager bij Orgaworld. 2 STW

5 DE BELANG- RIJKSTE FACTOR IS COMMITMENT. ER MOET ONDERLING RESPECT ZIJN Samenwerking tussen universiteiten en bedrijven, daar draait het de laatste tijd om in het innovatiebeleid van de overheid. Als je Mike Jetten van de Radboud Universiteit Nijmegen en Jans Kruit van het bedrijf Paques aan één tafel zet, zie je meteen hoe dit in het ideale geval kan gaan. De heren werken al jaren succesvol samen bij de ontwikkeling van Anammox, een relatief nieuwe waterzuiveringstechnologie die via bacteriën de schadelijke stoffen ammonium en nitriet uit afvalwater haalt en omzet in stikstofgas. Jetten doet dat als hoogleraar Ecologische microbiologie in Nijmegen en Kruit als Chief Technology Officer bij Paques uit het Friese Balk. Grote voordelen van het Anammox-proces zijn het lage energieverbruik en mede daardoor de beperkte kosten. Ook komt er weinig overtollig slib vrij. Inmiddels zijn er diverse pilot-installaties en draaien er ook al commerciële installaties, in onder meer Nederland en China. Daar ging een lange weg aan vooraf. En eigenlijk beginnen we met Anammox nu weer aan een nieuw ontwikkelingstraject, zegt Jans Kruit. De markt van de waterzuivering verandert voortdurend, waardoor we Anammox moeten aanpassen aan andere wensen en procescondities; we moeten het toepassingsgebied verbreden. Belangrijk is bijvoorbeeld dat we het proces ook bij lagere temperaturen van het afvalwater goed willen laten functioneren, want daar krijgen we steeds meer mee te maken. We zitten dus eigenlijk in een nieuw traject van vijf of zes jaar aanvullend onderzoek. Voordeel is wel dat we dit inmiddels via learning on the job kunnen doen. We hebben nu immers tegelijk fundamenteel onderzoek, pilot-installaties en ook commerciële toepassingen lopen. Nog meer fundamenteel werk aan de winkel dus voor de Nijmeegse onderzoeksgroep van Mike Jetten, die voor zijn werk onder meer de Spinozapremie 2012 en onlangs een tweede ERC Advanced Grant ontving. We zijn de bacterie systematisch uit elkaar aan het halen, tot op eiwitniveau, licht Jetten toe. Hoe zit het allemaal precies in elkaar? Een van de dingen die we daarbij bekijken, is hoe we de bacterie sneller kunnen laten werken. Wat zijn snelheidsbeperkende factoren? Maar wat er straks biologisch mogelijk blijkt, hoeft in de praktijk nog niet altijd toepasbaar te zijn, zegt Kruit er nadrukkelijk bij. UPDATE 3

6 Ademloze bacterie De ontwikkeling van de Annamox-technologie kent een lange geschiedenis. In de jaren tachtig werd de bacterie bij toeval ontdekt bij DSM, toen nog Gist-Brocades. Voorheen werd altijd gedacht dat zonder de aanwezigheid van zuurstof ammonia niet door bacteriën kon worden afgebroken. Deze nieuwe bacterie bleek dat wel te doen. Inmiddels is duidelijk dat de helft van het stikstofgas in de atmosfeer afkomstig is van anammox-bacteriën, zegt Jetten. Samen met andere wetenschappers bracht hij de bacterie vervolgens in de jaren negentig in kaart, waarna de route naar een echte toepassing in een stroomversnelling kwam. Tijdens een wetenschappelijk congres in Gent in 1998 ging bij Paques een lampje branden. Het bedrijf besloot te investeren in de nieuwe technologie, met alle risico s van dien. Wij willen als Paques nu eenmaal voorop lopen in innovatie. Dat is een strategische keuze die ook betekent dat je af en toe een gok moet wagen, licht Kruit toe. De investering in Anammox is daar een voorbeeld van. In 1999 hebben we een overeenkomst gesloten waarbij Paques de rechten op het Anammox-proces verwierf. Met onder meer de steun van STW hebben we de technologie in de jaren daarna marktrijp gemaakt. We hebben als Paques te maken met een stuk of vijftien verschillende technologieën op het gebied van waterzuivering, onze belangrijkste activiteit. We hebben dan ook hele goede contacten met diverse universiteiten, waaronder die van Nijmegen. De samenwerking met Paques steekt er voor ons echt boven uit, vult Jetten aan. De licentiegesprekken waren destijds wel behoorlijk pittig maar verder zijn er eigenlijk nooit problemen geweest. En dat terwijl bij de Radboud Universiteit Nijmegen tien tot vijftien mensen aan Anammox werken; bij Paques zijn dat er drie tot vier. We hebben vanuit Paques nooit tegenwerking of terughoudendheid ervaren bij wetenschappelijke publicaties van onze onderzoekers. Geduld en vertrouwen Paques waakt er bewust voor om de onderzoekers in Nijmegen voor de voeten te lopen. Kruit: Iedereen, inclusief de politiek, heeft tegenwoordig de mond vol over de noodzaak van innovatief onderzoek. Maar er wordt wel eens vergeten dat daarbij veel geduld nodig is. Het duurt gemiddeld zo n zeven jaar voordat een nieuwe waterzuiveringstechnologie rijp is Jans Kruit: WE HEBBEN TEGELIJK FUNDAMENTEEL ONDERZOEK, PILOT-INSTAL- LATIES EN COMMERCIËLE TOEPASSINGEN LOPEN 4 STW

7 Mike Jetten: WE ZIJN DE BACTERIE SYSTE- MATISCH UIT ELKAAR AAN HET HALEN, TOT OP EIWITNIVEAU voor de markt. Natuurlijk willen we allemaal snel resultaat boeken, maar uiteindelijk bepalen en beperken de beestjes de snelheid. Laat dat fundamentele onderzoek dus eerst maar rustig zijn beloop hebben. We nodigen de Anammox-onderzoekers uit Nijmegen regelmatig uit in ons lab in Balk om ze te laten vertellen over hun werk. Dat soort persoonlijke contacten is belangrijk in de samenwerking, vinden beide heren. Je spreekt elkaar misschien een keer of zes per jaar, en in sommige cruciale fases is het contact wat intensiever, zegt Jetten. De belangrijkste factor is voor mij commitment. Ik heb ook wel eens te maken gehad met bedrijven die hun afspraken niet nakomen. Dan is het natuurlijk heel snel voorbij. Er moet onderling respect zijn. Eigenlijk zou bij dit gesprek ook Mark van Loosdrecht van de Technische Universiteit Delft aanwezig moeten zijn, benadrukken Jetten en Kruit. Hij is de derde belangrijke partij in de ontwikkeling van de Anammoxtechnologie. Daarmee heb je volgens beiden een perfecte combinatie: van fundamen- teel onderzoek (Nijmegen), naar meer toepassingsgericht onderzoek (Delft) naar de echte ervaring met marktpartijen (Paques). Zonder de tussenpositie van een technische universiteit zou het proces een stuk lastiger uitvallen. Beiden zijn verder zeer positief over de bemoeienis van STW bij de ontwikkeling van de nieuwe waterzuiveringstechnologie. STW is op dit moment zelfs mijn favoriete financier, zegt Jetten. STW kenmerkt zich vooral door een duidelijk en stabiel beleid, vindt Kruit. De regels zijn duidelijk en eerlijk. En ze tonen durf. Voor ons als universitaire onderzoekers ligt de meerwaarde van de samenwerking met een bedrijf als Paques in de kruisbestuiving, besluit Jetten. Je krijgt directe terugkoppeling uit de praktijk. En in die praktijk komen altijd weer andere problemen voor dan je vanuit een laboratorium kunt voorzien. Zoek de bacterie en zet m aan het werk Perspectief From Waste to Resource Partnership STW-Paques UPDATE 5

8 DE WEGENBOUW ZIT TE SPRINGEN OM MEER INZICHT IN LEVENSDUUR VAN TUNNELS, WEGEN EN BRUGGEN 6 STW

9 Tekst David Redeker, aangevuld door Sonja Knols Fotografie Shutterstock, Arno Knobbe Sinds afgelopen mei is hij open, de Tweede Coentunnel. En na de renovatie kan ook de Eerste Coentunnel er weer tientallen jaren tegenaan. Maar hoe kan een bouwer die lange levensduur eigenlijk garanderen? In een STW- Perspectiefprogramma werken onderzoekers, overheidsinstellingen en bedrijfsleven samen aan duurzame constructies. WETEN WANNEER BRUG BEZWIJKT Het is Een wegenbouwer belt naar de Technische Universiteit Delft. Hij wil meedingen in het aanbestedingstraject voor de Tweede Coentunnel en moet aantonen dat met zijn plannen de nieuwe en de oude tunnel de komende veertig jaar meegaan. Hij vraagt of de specialisten in Delft daar niet een formule voor hebben. Civiel ingenieur Eddie Koenders kan de wegenbouwer niet helpen. Maar ik kwam er toen wel achter dat de wegenbouwwereld zat te springen om meer inzicht in de levensduur en het onderhoud van tunnels, viaducten, wegen en bruggen. Nederland heeft vijftig jaar geleden veel bruggen en tunnels gebouwd en die zijn nu allemaal aan uitbreiding of vervanging toe. Aannemers moeten tegenwoordig zorgen voor een onderhoudsplan voor de hele levensduur van het bouwwerk. Als de wegenbouwer verkeerde schattingen of aannames maakt, gaat hij zo voor tientallen miljoenen euro s het schip in. Rond dezelfde tijd opent STW haar jaarlijkse ronde voor het indienen van onderzoeksvoorstellen voor de financieringsvorm Perspectief. Dit programma is bedoeld om actuele innovatieknelpunten op te lossen. Verschillende onderzoeksdisciplines moeten met elkaar samenwerken, private partijen moeten meefinancieren, en uiteindelijke gebruikers moeten vanaf het begin bij het onderzoek betrokken zijn. Perspectief past perfect bij wat Koenders voor ogen heeft. Zijn probleem is actueel, vergt een brede aanpak en kan waarschijnlijk wel op steun van het bedrijfsleven rekenen. In een mum van tijd heeft Koenders de drie technische universiteiten bij zijn plan betrokken. 25 bedrijven en instellingen zien wel brood in het project. Onder de geïnteresseerde bedrijven bevinden zich ProRail, bouwbedrijf BAM, cementfabrikant ENCI en adviesbureau SGS INTRON. De instellingen zijn vertegenwoordigd met onder andere Rijkswaterstaat en TNO. Ook de Universiteit Leiden en de Universiteit van Amsterdam sluiten aan. Aan de slag Koenders dient bij STW een aanvraag in met als titel Integral Solutions for Sustainable Construction, afgekort IS2C. In januari 2010 kan hij aan de slag. Hij richt een programmacommissie in met experts uit wetenschap, overheid en bedrijfsleven en laat onderzoekers met voorstellen komen op het gebied van Meten & Bewaken, Materialen & Constructies en Degradatiemechanismen. Elk voorstel moet minstens twee van de drie onderzoeksrichtingen bevatten. Koenders: Zo dwingen we op een natuurlijke manier de gewenste multidisciplinariteit af. Het programma heeft een budget van 7,4 miljoen euro, waarvan 1,9 miljoen wordt bijgedragen door deelnemende bedrijven en instituten. Er starten negen projecten met 23 promovendi, twee postdocs en een legertje technici. De projecten richten zich onder andere op hoe chloride uit strooizout doordringt in beschadigd beton, duurzame manieren om materialen te repareren, en het monitoren en opruimen van de alkalisilica-reactie. Die laatste is een door wegenbouwers gevreesde chemische reactie waarbij alkali uit cement reageert met silica uit zand en grind. De reactie trekt water aan waardoor het mengsel van alkali en silica opzwelt en het beton van binnenuit kapot wordt gedrukt. Dat kan leiden tot scheuren en vervormingen en daarmee tot onveilige constructies. UPDATE 7

10 WE MOETEN NU LATEN ZIEN DAT DE BOUW OOK HIGHTECH KAN ZIJN BRUG BEMONSTERD Arno Knobbe van de Universiteit Leiden analyseert binnen IS2C de datastroom afkomstig van 145 sensoren aan de Hollandse Brug tussen Almere en Amsterdam. Die sensoren dateren van een renovatie in Knobbe: Na de renovatie mochten de sensoren blijven hangen. Zo houden we de brug continu in de gaten. Meestal worden bruggen visueel geïnspecteerd. Inspecteurs varen met een boot onder de brug of leggen het verkeer stil om het wegdek te bekijken. Sensoren zouden die dure en ingrijpende inspecties overbodig kunnen maken. De huidige sensoren aan de Hollandse brug zijn vrij algemeen. Ze meten trillingen en temperatuur en ze hangen op allerlei plekken. De toekomst ligt wat mij betreft bij specifieke sensoren, zoals sensoren die corrosie in beton meten. Dan kun je bijvoorbeeld met één meting per sensor per dag volstaan in plaats van met een miljoen metingen. infrawatch.liacs.nl Project Arno Knobbe Praktijk Dat soort risico s is waar bouwers en beheerders van constructies vat op willen krijgen. Jaap Bakker, senior adviseur bij Rijkswaterstaat en lid van het programmateam: Voor Rijkswaterstaat leverde dit STWprogramma een uitgelezen mogelijkheid om kennis te vergaren over problemen waar wij in het beheer van constructies zoals viaducten mee te maken krijgen. Rijkswaterstaat is allang niet meer een organisatie waar ingenieurs werken die zelf alle kennis in huis hebben. Om ervoor te zorgen dat er vooruitgang wordt geboekt op voor ons relevante terreinen, zorgen wij dat er onderzoeksprogramma s komen. Mooie bijkomstigheid is dat iedereen een klein steentje bijdraagt. Alleen kun je zoiets niet betalen, noch het overzicht houden over alles wat er speelt. Daarnaast levert de betrokkenheid van zoveel verschillende organisaties uit de keten de garantie dat kennis niet op de plank blijft liggen. IS2C ontstond naar aanleiding van een concrete vraag uit de praktijk. Hoe staat het daar nu mee? Is er inmiddels een kant-en-klare formule om te berekenen hoelang een brug meegaat bij een bepaalde verkeersintensiteit? Koenders: Nee, die is er nog niet. En ik denk ook niet dat dat ooit zal gebeuren. Geen brug of tunnel is hetzelfde. Zelfs als je standaardtunnels zou bouwen, dan nog liggen ze op andere plaatsen met andere omstandigheden. Op het eind van IS2C willen we wel een tool opleveren die beheerders en aannemers het onderhoud van de infrastructuur laat beheersen en, belangrijker nog, voorspellen. En dat vanuit het oogpunt van duurzaamheid. Jaap Bakker van Rijkswaterstaat ziet in het opleveren van zo n tool nog wel een uitdaging. Op dit moment bestaat het programma nog uit een aantal min of meer losse projecten. Aan het einde van het traject moeten we nog een extra inspanning leveren om dit allemaal aan elkaar te knopen. Promovendi zijn bezig met hun eigen kleine onderdeel van de puzzel. En alhoewel de meeste projecten toch wel ergens een overlap hebben, is het vaak voor de individuele onderzoekers lastig om het grotere geheel te zien. Koenders is daar al over na aan het denken: Hoe we zo n tool precies gaan maken, weet ik nog 8 STW

11 niet. De komende tijd wil ik gesprekken voeren met de deelnemende bedrijven en aan hen vragen wat ze verwachten. Een van die bedrijven is SGS INTRON, een onafhankelijk onderzoeks-, advies- en certificatiebedrijf op het gebied van bouwmaterialen, gebouwen en constructies. Directeur Gert van der Wegen: Wij hebben drie redenen waarom we meedraaien in het programma. Op de eerste plaats kunnen we zo nieuwe kennis opdoen. Ons bedrijf bestaat dankzij onze specifieke kennis. Voor ons dagelijks advieswerk is het belangrijk om te weten wat de nieuwe ontwikkelingen zijn. De tweede reden is vanwege de uitstraling naar onze klanten. Zo zien zij dat we openstaan voor innovaties. En tot slot kunnen we dankzij het Perspectiefprogramma nieuwe mensen ontmoeten en ons netwerk onderhouden en uitbreiden. En hoe zit het met de tool die voorspelt wanneer onderhoud nodig is? Van der Wegen: Op dit moment voeren wij veel inspecties en labonderzoeken uit naar de staat van tunnels en bruggen en naar het gedrag van nieuwe materialen. Dus als je puur vanuit een kortetermijnperspectief zou kijken, betekent zo n tool voor ons een derving van inkomsten. Maar ik vind dat je het in een groter geheel moet plaatsen. Het is toch gek dat in mijn auto tweehonderd sensoren zitten die waarschuwen als er onderhoud nodig is, terwijl er aan gebouwen en constructies amper wat gemeten wordt? Mijn visie is dat in elke belangrijke constructie sensoren moeten zitten. Voor de kosten hoeven we het niet te laten, de prijs van de meeste in massa geproduceerde sensoren ligt al rond de euro per stuk. We moeten nu laten zien dat de bouw ook hightech kan zijn. Het feit dat er nog geen kant-en-klaar tool ligt, wil overigens niet zeggen dat er nog niets is opgeleverd, benadrukt Koenders. De eerste octrooiaanvraag vanuit een IS2C-project is inmiddels ingediend, dankzij de wens van een gebruikerscommissie. Een promovendus heeft een embedded techniek ontwikkeld waarmee je de duurzaamheid van binnenuit kunt beïnvloeden, en dat al vanaf het beginstadium. Dus niet pas achteraf, als een constructie gebouwd is. Hoe kijkt programmaleider Koenders halverwege het IS2C-programma aan tegen de samenwerking? We ontwikkelen, zoals gehoopt, samen nieuwe bouwstenen die een antwoord geven op een actuele praktijkvraag en die bijdragen aan innovatie en duurzaamheid. Precies zoals bij Perspectief de bedoeling is. Ik ben er trots op dat IS2C echt een geheel is. We zijn een groep projecten met een gezamenlijk doel. We hebben interactie met elkaar en genereren kennis op een schaal die uniek is in de wereld. Het kostte wat moeite om het Perspectiefprogramma op te zetten, maar uiteindelijk bouwen we samen iets moois. Integral Solutions for Sustainable Construction VIADUCT VLIJMEN-OOST Wat moet er gebeuren met het viaduct Vlijmen-Oost? Dat was de centrale vraag van de meest recente workshop binnen het IS2C-programma. Het viaduct vertoont scheuren als gevolg van een alkali-silicareactie. We hebben het viaduct gerenoveerd, en het beton waterdicht gemaakt. Zonder water geen scheuren, legt Jaap Bakker uit. Toch bleek de constructie na enige tijd weer aangetast te worden. Tijdens de workshop stelden we de onderzoekers vragen zoals: Hoe kunnen we de brug monitoren, zonder er monsters uit te boren die de constructie verzwakken? Waar komen de nieuwe scheuren vandaan? En hoe gaan we dit verhelpen? Een nieuw project gaat zich met al deze vragen bezighouden. En daarin komen alle drie de aandachtsgebieden vanuit het programma bij elkaar, zegt Eddie Koenders tevreden. HET IS GEK DAT EEN AUTO TWEEHONDERD SENSOREN BEVAT, TERWIJL ER AAN CONSTRUCTIES AMPER WAT GEMETEN WORDT UPDATE 9

12 Tekst Nienke Beintema Fotografie Rene van der Hulst IN DE SCHIJNWERPER Jonge, ondernemende mensen werken nu aan technologie van de toekomst. STW zet deze mensen in de schijnwerper. Deze editie Marjolein Helder, die met haar bedrijf Plant-e elektriciteit wint uit planten. Ze is nog maar net gepromoveerd, en nu al is Marjolein Helder (1983) CEO van een bedrijf: Plant-e in Wageningen. Elektriciteit winnen uit planten: dat is de technologie die zij en haar collega David Strik ontwikkelen en op de markt brengen. Het klinkt futuristisch, maar het werkt prima, aldus Helder. Rond plantenwortels leven allerlei micro-organismen, die elektronen vrijmaken tijdens de afbraak van organisch materiaal. Door twee elektroden in de grond te steken, kun je die elektrische energie oogsten en gebruiken. Nu is de opbrengst nog bescheiden, maar op termijn kan een plantendak een heel gebouw van energie voorzien volgens Helder. Ik wilde eigenlijk helemaal geen wetenschapper worden, vertelt ze lachend. Ik ging in Wageningen milieutechnologie studeren omdat het een brede, praktische opleiding wis. Toen ik bijna klaar was, kreeg ik een aanbieding om als promovendus aan dit project mee te werken. Mijn vakgroep zocht iemand die deze technologie verder kon ontwikkelen, en daar moest ook een spin-offbedrijf uit voortkomen. Dat leek mij een prachtige uitdaging. Voor het onderzoek kreeg Helder EU-financiering, en samen met Strik ontving ze daarnaast een STW Valorisation Grant om het bedrijf op te starten. Een typische wetenschapper vindt Helder zichzelf niet: het werk moet voor haar een duidelijke toegepaste waarde hebben. Ze ziet zichzelf vooral als ondernemer. De eigenschappen die daarvoor nodig zijn, heeft ze wel in huis: Om te beginnen een flinke dosis opportunisme, zegt ze. En je moet eigenwijs zijn, zeker als je met een nieuwe technologie komt. Dan zeggen mensen al gauw: ben je gek? Dat wat jij wilt, kan helemaal niet. Dan moet je durven zeggen: ik ga bewijzen dat het wél kan. In november 2012 behaalde Helder haar doctorstitel. Ze doet nu zelf geen onderzoek meer, maar werkt fulltime aan de ontwikkeling van het bedrijf. Gaat deze technologie de wereld veroveren? Ja. Als ik dat niet geloofde, dan kon ik anderen er ook niet van overtuigen en dan zou het ook niet lukken. Deze technologie is zo anders dan wat er nu op de markt is, zo veel duurzamer, met zo veel toepassingen op allerlei schalen Natuurlijk zijn er nog hordes te nemen, maar zoals we er nu voor staan, denk ik: het gaat lukken. Bedrijf van Marjolein Helder Valorisation Grant JE MOET EIGENWIJS ZIJN, ZEKER ALS JE MET EEN NIEUWE TECHNOLOGIE KOMT 10 STW

13 Bits&Chips 2 juli 2013 De Twentsche courant Tubantia 8 juni 2013 STW-ONDERZOEK IN DE MEDIA Maritiem Nederland 30 juni 2013 C2W Chemisch 2 Weekblad 19 juli 2013 Zorg- en Ziekenhuiskrant 7 augustus 2013 Leidsch Dagblad 28 jun 2013 de Telegraaf 15 juni 2013 UPDATE 11

14 Fotografie Shutterstock Vandaag in de berm, morgen op uw bord De wereldbevolking groeit. Hoe gaan we al die mensen van voedsel voorzien? Met maaisel, als het aan Johan Sanders van de Wageningen Universiteit ligt. Binnen het Wetenschappelijk en toepassingsgericht onderzoeksprogramma Eiwitinnovatie, van STW en het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, ontwikkelt Sanders nieuwe, duurzame en kleinschalige technologie om bladeiwitten te winnen uit maaisel, thee- en cassavebladeren en sorghum. Als de eiwitten zijn geïsoleerd, gaan de onderzoekers de functionele eigenschappen ervan bestuderen. Tot slot willen ze de voedingswaarde testen in modelsystemen voor menselijke en dierlijke spijsvertering. Programma Eiwitinnovatie 12 STW

15 UPDATE 13

16 ALBERT MOLDERINK Tekst Sonja Knols Fotografie Wouter Jansen TREFPUNT: ONTMOETING RONDOM SMART GRIDS 9:00 MAARTEN PENNINGS Onderzoeker Albert Molderink houdt zich aan de Universiteit Twente bezig met smart grids: een technologie om het elektriciteitsnet te beheren op het moment dat het elektriciteitsaanbod grilliger wordt door bijdragen uit duurzame bronnen als wind en zon. Binnen het STW-project DREAM (Dynamic Real-time control of Energy systems in buildings) overlegt hij regelmatig met gebruiker Maarten Pennings van NXP. In de toekomst staat elk huishouden vol met slimme apparaten. De koelkast, de wasmachine en de vaatwasmachine bevatten een chip die op basis van de belasting van het elektriciteitsnet besluit wanneer het betreffende apparaat aan mag schieten. Binnen het DREAM-project werkt Albert Molderink aan algoritmes die zo n besluit moeten gaan nemen. Het Triana-model dat hij ontwikkelt, bundelt de energiebehoefte van alle apparaten binnen een verzameling van huizen, en probeert zo de energievraag zo naadloos mogelijk te laten aansluiten op het aanbod. Als wetenschappers zoeken wij naar de beste technische Maarten Pennings is een softwareman, die via Philips Research bij NXP terecht is gekomen. Wij zijn in het DREAMproject gestapt omdat we specificaties wilden verzamelen voor de chips die nodig zijn om smart grids te kunnen realiseren. Wij zijn chipfabrikanten, en wij zien er natuurlijk wel brood in als straks elk elektrisch apparaat in huis een chip gaat bevatten. Door deel te nemen in een project als DREAM, hopen we ook een beetje te kunnen sturen welke kant het opgaat. We hebben op dit moment al chips die we zo zouden kunnen inzetten. Die kunnen communiceren met een netwerk, hebben een microcontroller om signalen te kunnen decoderen en terugsturen, hebben ingebouwde security ter beveiliging tegen ongewenste indringers, en bevatten de software zodat je ze vanaf korte afstand bijvoorbeeld met je 9:00 14 STW

17 :30 oplossing, zegt Molderink. En dat betekent dat wij soms andere keuzes maken dan het bedrijfsleven. NXP richt zich bijvoorbeeld op PowerMatcher, een systeem dat de individuele huishoudens biedingen laat doen op een virtuele elektriciteitsmarkt. Prijs is daar de sturende factor. Dat is handig voor de netwerkbeheerder, want die kan meteen een factuur uitdraaien. Maar wij kijken naar technisch andere oplossingen en toepassingen, minder prijsgestuurd. In de gebruikerscommissievergaderingen presenteren wij de voortgang van ons onderzoek. Daarna volgt een discussie met de betrokken gebruikers. Naast NXP zijn dat net- werkbeheerder RWE (Duitsland), Homa Software, Philips Lighting, Nedap en E.ON Engeland. Zij kijken op een heel andere manier naar ons onderzoek dan wij. Die discussies hebben er bijvoorbeeld toe geleid dat we een vergelijking gaan maken tussen de PowerMatcher en Triana, zodat we kunnen voorspellen welke methode wanneer en onder welke omstandigheden het beste werkt. 10:15 12:30 telefoon kunt instellen. Voor die chip heeft NXP al voor een aantal standaarden gekozen. Wij werken voor onze netwerkcommunicatie met ZigBee, een soort Bluetooth maar dan toegesneden op gebouwautomatisering. Onze microcontrollers werken voor het regelen van de energievraag met PowerMatcher, een systeem dat apparaten besluiten laat nemen op basis van prijzen. Als het energieaanbod groot is, is de prijs laag. Is er weinig aanbod, dan stijgt de prijs. Je wasmachine besluit zelf wanneer hij de prijs laag genoeg vindt om aan te kunnen springen. Wij sturen er natuurlijk op aan dat DREAM zich op diezelfde standaarden richt. UPDATE 15

18 14:00 15:00 Molderink werkt in een multidisciplinair team bestaande uit elektrotechnici, wiskundigen en informatici. Daarmee hebben we hele brede expertise in huis, van beslismodellen voor software agents tot security aspecten. 14:00 Direct naast het kantoor van Pennings is zijn lab. Daar staat onze demo: een elektrische scooter met ingebouwde onderhandelchip. De scooter besluit op basis van de elektriciteitsprijs zelf wanneer hij gaat opladen. 15:00 16 STW

19 16:00 Molderink en Pennings ontmoeten elkaar bij de gebruikerscommissievergadering, die deze keer bij Philips wordt gehouden. Promovendi presenteren de voortgang in het wetenschappelijke werk, en de gebruikers stellen vragen en geven hun visie op de richting die het onderzoek zou kunnen nemen. Molderink: Deze bijeenkomsten zijn zeer nuttig voor ons. Je wordt gedwongen elk half jaar te reflecteren op je werk, en de discussies brengen ons op nieuwe ideeën. UPDATE 17

20 Fotografie Rene van der Hulst HANDJES DICHTKNIJPEN Ja, de FES-middelen zijn weg er vloeien geen aardgasbaten meer naar wetenschappelijk onderzoek. Ja, het budget voor innovatieprogramma s is verschoven naar belastingvoordeel voor bedrijven. Ja, de helft van het NWO-budget wordt geoormerkt voor topsectoren. Ja, ik weet het. En nu moet iedereen eens stoppen met klagen. Ik vind dat de wetenschap in Nederland haar handjes mag dichtknijpen. We hebben te maken met enorme bezuinigingen op delen van de sociale zekerheid, de zorg, cultuur, en defensie. Maar de wetenschap wordt afgezien van wat kaasschaven ontzien. Toch is een waarschuwing op zijn plaats. Het is met de wetenschap net als met het milieu: hoewel het van veraf bezien en op grote schaal nog wel meevalt, op kleine schaal zie je rampen gebeuren. Zo zijn bijvoorbeeld de geesteswetenschappen in Nederland zo klein geworden dat religiestudies nauwelijks nog te financieren zijn. En in de technische wetenschappen is door de dubbele taak, wetenschapsfinanciering èn topsectoren, de ruimte voor fundamenteel technisch werk zonder directe kans op specifieke toepassing nagenoeg verdwenen. Het beste wetenschapsbeleid is altijd nog een beleid dat zoveel mogelijk ruimte laat voor maatwerk en creativiteit. Ideeën moeten van onderaf kunnen opborrelen en een kans kunnen krijgen tot bloei te komen. Dat kun je niet regisseren of voorspellen. Je kunt het wel stimuleren. En wat levert dat op? Slimme jonge mensen, die na hun studie of promotie zo het bedrijfsleven in kunnen stromen. Het bedrijfsleven dat juist om dit soort mensen staat te springen. Dat is nog eens valorisatie! Eppo Bruins directeur STW 18 STW