Een speld vinden met een hooiberg: Bodemgezondheid meten aan de hand van nematoden (aaltjes)
|
|
- Joannes Brouwer
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Een speld vinden met een hooiberg: Bodemgezondheid meten aan de hand van nematoden (aaltjes) We hebben eerst de hooiberg gekarakteriseerd en daar vervolgens een speld aan toegevoegd, lacht Wageningse onderzoeker Hans Helder. We praten met hem over het nematodenproject. Helder vertelt over zijn fascinatie voor plantenparasieten, in het bijzonder de nematoden. Dat zijn aaltjes van 0,3 mm lang die ergens zich vanaf zo n 400 miljoen jaar geleden (Devoon) zo wisten aan te passen dat ze plantenparasieten werden. Renske Landeweert en Henri Hekman, respectievelijk onderzoeker en directeur van het agrarisch laboratorium BLGG AgroXpertus, zijn inmiddels aangeschoven. Wegens mooi weer zitten we in de tuin. Naast ons hangt een jong boompje scheef onder een last appels. Het lijkt mee te luisteren. Helder: In mijn onderzoek aan de Wageningen Universiteit bracht ik de nematodenfamilies samen in één database. We wisten al dat de aanwezigheid van bepaalde soorten nematoden in de grond aangaf hoe vervuild die grond was, en daarna kwam eigenlijk vanzelf het idee om de database als hooiberg te gebruiken om daarmee spelden - één of enkele nematodensoorten - te vinden. Renske Landeweert en Henri Hekman van BLGG AgroXpertus werkten dat idee uit tot een aantal nauwkeurige, snelle en relatief goedkope tests waarmee onder andere de effecten van bodemverontreiniging op het bodemleven bepaald worden. Hoe het werkt Een grondmonster wordt genomen. Uit dat grondmonster worden de nematoden gehaald (gespoeld) en zodanig behandeld dat hun DNA vrijkomt. Dit DNA wordt in de zuivere vorm in een kwantitatieve PCR machine (Q-PCR: Quantitative Polymerase Chain (ketting) Reactie) gedaan. Als startpunt worden afhankelijk van de vraagstelling familie-, geslacht-, of soort-specifieke PCR primers gebruikt. Een primer is een kort, gesynthetiseerd stukje DNA dat als specifiek startpunt dient voor de PCR reactie. Als een doelorganisme in het monster voorkomt wordt er een product gevormd (en anders niet); voor iedere groep nematoden waarin men geïnteresseerd is ontstaat er een sigmoïde lijn. De positie van de lijn (meer naar links / rechts) vertelt vervolgens hoeveel doelorganismen zich in het grondmonster bevinden. De lijnen, ieder met een eigen kleur, laten de samenstelling van de nematodengemeenschap zien. Vervolgens kan je vrij eenvoudig berekenen wat de samenstelling van de nematodengemeenschap is, en dat gegeven laat zich met
2 behulp van de Maturity Index vertalen in een waarde voor de bodemgezondheidstoestand. Maturity Index Helder: De Maturity Index stond aan de basis. Tom Bongers, ecoloog en curator van de Nematode-collectie bij Wageningen Universiteit, heeft in 1990 deze index gemaakt. Daarin kende hij aan het aantal en de samenstelling van de nematodengemeenschap in de bodem een getal toe dat stond voor grondvervuiling. Dit is een mooi systeem, maar het laat zich lastig in de praktijk gebruiken omdat slechts een handvol mensen in Nederland vrijlevende aaltjes onder de microscoop kunnen identificeren. Op deze manier bleef het letterlijk een academische index. Ik wilde dat vereenvoudigen en begon met ruime ondersteuning van STW een DNA-database voor alle Nederlandse nematoden-families te bouwen. Daarbij wist ik dat bodemvervuilingsonderzoek op dat moment nog gedaan werd door een grondmonster te nemen en goed opgeleid personeel dat langdurig te laten bestuderen door een microscoop. Een duur en tijdrovend proces. Toen ik daarover praatte met Henri Hekman van BLGG AgroXpertus, zag hij meteen brood in het idee om de database te gebruiken voor nematodendetectie. STW nam het voortouw met het octrooieren van deze database; dit maakte het enerzijds mogelijk om de data te publiceren, terwijl anderzijds het gebruik van deze data voor commerciële doeleinden beschermd werd. In vier jaar ontwikkelde BLGG AgroXpertus een aantal diagnostische toetsen die zonder veel vereiste voorkennis een snelle, nauwkeurige en efficiënte analyse van de nematoden in een grondmonsters mogelijk maakt. Dat klinkt als een succesverhaal Renske Landeweert nuanceert: Nou, dit is een prachtige meetmethode, maar we zijn een beetje het slachtoffer van ons eigen succes. Omdat we de eersten zijn die deze nieuwe meettechnieken inzetten voor onderzoek dat al een lange traditie heeft, worden de verbeterde resultaten van onze analyses soms kritisch ontvangen. We zijn dan ook veel tijd kwijt aan het informeren van onze klanten, maar ook aan het informeren van de overheid (Plantenziektekundige Dienst, ministerie van LNV) en
3 onderzoeksinstellingen. Onlangs is de Nederlandse regelgeving rondom het door Europa verplichte keuringsonderzoek van grondmonsters aangescherpt. Bodemonderzoek is vanouds gesplitst in verplicht en vrijwillig onderzoek. Verplicht bodemonderzoek wordt sinds de aanscherping alleen nog door overheidslaboratoria gedaan, die bijna allemaal nog met de traditionele microscoop werken. Daar hebben we onze methode aangeboden, maar men blijkt wat huiverig om die te introduceren. Dat traject is veel langer dan we hadden gedacht, hoewel er nu langzaam een omslag te zien is. Inmiddels heeft bijvoorbeeld de EPPO (European Plant Protection Organisation) onze detectiemethoden in haar standaarden opgenomen en mogen de Plantenziektekundige Diensten in Europa onze methoden inzetten voor hun keuringsonderzoek. Bij het andere soort, vrijwillig bodemonderzoek, moet je denken aan de landbouwer die zijn grondmonsters geanalyseerd wil zien. Dat zijn wel weer onze klanten en die hebben zeker baat bij een snelle, goedkope en nauwkeurige methode. Hoe gaat BLGG AgroXpertus daarmee om? Henri Hekman: We zijn ervan overtuigd dat onze methode op termijn een uitstekend alternatief is voor microscopisch onderzoek. Het is de manier om zuiver vast te stellen wat de nematodensamenstelling van een grondmonster is. We maken ons product beschikbaar voor alle plantenziektekundige laboratoria de Franse plantenziektenkundige dienst maakt al volop gebruik van onze technologie. Uiteindelijk willen we kant-en-klare grondmonsteranalyse-kits maken die in elk laboratorium zo gebruikt kunnen worden. Q-gebouw Hoe werkt het in de praktijk? We gaan kijken bij BLGG AgroXpertus, dat voor de verwerking van de grondmonsters een compleet laboratorium runt in het Biopartnergebouw in Wageningen. Onder leiding van laboratoriumhoofd Lia Sibbel worden daar grondmonsters onderzocht via de DNA-methode of traditioneel onder de microscoop, afhankelijk van de benodigde nauwkeurigheid en het soort grondmonster. Voor de rondleiding reikt Sibbel een groene jas en blauwe overschoentjes aan. Dit is een Q-gebouw, een quarantainegebouw. Alles is hier volgens strenge protocollen vastgelegd naar de criteria die de Plantenziektekundige Dienst en de Raad van
4 Accreditatie laboratoria opleggen. Hoe streng dat is, blijkt uit de scheiding tussen het grondspoellaboratorium en het gedeelte waar de uitgespoelde nematoden verder verwerkt worden. Een rode lijn geeft aan dat je niet van het ene naar het andere vertrek kunt lopen, dus lopen we netjes om, over de gang, naar de andere kant van de rode lijn. Hier komt binnenkort een echte deur, meldt ze. Aaltjesalert In het laboratorium ruikt het sterk naar uien. Op een langgerekte tafel staan zakken met grond, waar jonge plantjes uitsteken. Sibbel knikt: Uienplanten inderdaad. We zitten in het seizoen voor de uienteelt, dit is één van onze pieken. We krijgen in vijf maanden ongeveer grondmonsters binnen. Een man in een rubber schort en laarzen staat te spoelen aan twee grote bakken. Sibbel: In dit spoellokaal worden de aaltjes uit het grondmonster gespoeld. Voor metingen onder de microscoop is dat voldoende: getrainde laboranten kijken hoeveel schadelijke aaltjes er in de grond zitten en stellen vast, indien mogelijk, om welke soorten het gaat.. Voor de DNA-methode gaan we verder. Eerst worden de aaltjes gehomogeniseerd om het DNA vrij te maken. Daarna wordt in het Q-PCRdetectiegedeelte zeer nauwkeurig vastgesteld welke en hoeveel aaltjes in de grond zitten, en op basis hiervan wordt een teeltadvies aan de klant gegeven. Ze laat een formulier zien waarop de gedetailleerde analyse en het advies staan. Bij deze klant zijn ongewenste aaltjes in de grond gevonden; hij krijgt van ons een gewasspecifiek advies, een zogenaamd aaltjesalert. Nieuwe toepassingen BLGG AgroXpertus werkt continu aan uitbreiding van de meetmethode. In eerste instantie gaat het bedrijf uit van de vraag in de markt. Er zijn inmiddels drie nieuwe toepassingen: De eerste is de detectie van het stengelaaltje (Ditylenchus dipsaci). Dat is belangrijk voor de uienteelt, want daar zijn stengelaaltjes en witrot de meest schadelijke ziekteverwekkers. Daarom is het uitermate belangrijk dat op het perceel geen stengelaaltjes voorkomen en de grond niet besmet is met witrot, want besmetting kan leiden tot uitval, opbrengstderving en afkeur van partijen door de controleurs van de keuringsdiensten. De tweede nieuwe methode is de detectie van wortelknobbbelaaltjes (oa. Meloidogyne chitwoodi and M. fallax). Dit zijn quarantaine organismen die voorkomen op de EPPO A2 lijst. De derde is de detectie van aardappelcystenaaltjes (Globodera rostochiensis en G. pallida.) Dit zijn quarantaine organismen die voorkomen op de EPPO A2 lijst. Ook zijn detectietesten voor verschillende soorten Pratylenchus en Trichodoriden in gebruik genomen. Inmiddels is bij BLGG AgroXpertus voor de detectie van ruim 15 nematodensoorten de microscoop vervangen door de nieuwe DNA techniek. Voor het bepalen van de bodemgezondheidstoestand wordt gewerkt met ruim 12 verschillende Q-PCR analyses per monster. BLGG AgroXpertus werkt hard aan het ontsluiten van haar databestanden voor individuele klanten. Het doel is interactie bereiken met de klant via internet, waarop de klant op termijn ook de gegevens van zijn eerdere analyses (zoals Hekman zegt: de geschiedenis van een perceel ) op aansprekende wijze kan inzien en raadplegen.
5 Winnaar NGI Venture Challenge Spring 2010 In juni 2010 won BLGG AgroXpertus, samen met de Wageningen Universiteit, de NGI Venture Challenge Spring BLGG AgroXpertus gaat samen met Wageningen Universiteit een bedrijfje starten om de DNA-detectietesten voor nematoden te vermarkten. Meer informatie op Herman Wijffels Innovatieprijs 2012 In 2012 won Cleardetections de derde prijs van de Herman Wijffels innovatieprijs ijffels_innovatieprijs/ Start bedrijf in 2013 Cleardetections is nog in oprichting. Het bedrijf ontwikkelt en verkoopt diagnostische testen voor het opsporen van plantenziekten in grond, water en gewas. De diagnostische testen zijn gebaseerd op het detecteren van het DNA van plantenziekten en plant-aantasters en maken het gebruik van een microscoop (= de huidige opsporingspraktijk) overbodig. Begin 2013 wordt Cleardetections officieel geopend.
6 Het Cleardetections team
RELEVANTE ONTWIKKELINGEN
RELEVANTE ONTWIKKELINGEN pf en aaltjes ALIE HISSINK EN PIETER BRONS 1 pf-curve Steeds meer kengetallen Bodemkwaliteit Chemisch Fysisch Biologisch - Hoofdelementen N, S, P, K, Ca, Mg, Na - Sporenelementen
Nadere informatieOprukkende nematodesoorten: van identificatie naar beheersingsstrategie
Oprukkende nematodesoorten: van identificatie naar beheersingsstrategie Nicole Viaene ILVO CONTACTDAG aardappel 17 november 2016 Nematoden (aaltjes) op aardappel Aardappelcystenematoden: Globodera spp.
Nadere informatieJantineke Hofland Zijlstra, Wageningen UR Glastuinbouw
Toepassing van moleculaire technieken voor monitoring van bodemschimmels in de glastuinbouw: van droom naar werkelijkheid Jantineke Hofland Zijlstra, Wageningen UR Glastuinbouw Monitoring schimmels in
Nadere informatieNematoden in de boomkwekerij: moeten we ons zorgen maken?
Nematoden in de boomkwekerij: moeten we ons zorgen maken? Wim M. L. Wesemael Vlaams Fonds voor Landbouw en Visserij Plantenparasitaire nematoden in de boomkwekerij 07/02/2017 PERIODE: 01/04/17 tot 31/10/17
Nadere informatieDetectie/sensing. (bodemgebonden) ziekten en plagen. T. H. Been & J. N. Jukema
Detectie/sensing (bodemgebonden) ziekten en plagen T. H. Been & J. N. Jukema Precisielandbouw: herkenning en vastlegging ziekten, plagen en besmettingshaarden Precisielandbouw toepassingen NL Rechtrijden
Nadere informatie1. Brillenglazen zijn toch gewoon brillenglazen? Merk jij het verschil tussen een glas van Pearle, Hans Anders of een dure opticien? Waarom een hele hoop euro's betalen als het ook stukken goedkoper kan.
Nadere informatieProtectie Akkerbouw. Mocap 15G is de beste remedie tegen ritnaalden en aaltjes. Mocap. Technische productinformatie voor effectieve gewasbescherming
Mocap Protectie Akkerbouw Nieuwe formulering Technische productinformatie voor effectieve gewasbescherming Mocap 15G is de beste remedie tegen ritnaalden en aaltjes Aardappeltelers kennen de beschermende
Nadere informatieSchadelijke nematoden in de boomkwekerij
Schadelijke nematoden in de boomkwekerij Wim M. L. Wesemael Inleiding Nematoden Meestal draadvormige worm (aaltje; nema is Grieks voor draad) Meestal < 1mm (microscopisch klein) Veel soorten (>500000)
Nadere informatieBemonsteren op aaltjes Doe het met regelmaat!
actieplan aaltjesbeheersing Bemonsteren op aaltjes Doe het met regelmaat! Inhoudsopgave: 1. Hoe en wat bemonstering akkerbouw en industriegroenten. 2 2. Waarom grond-, aaltjes- of gewasonderzoek? 2 3.
Nadere informatieWorkshop Inunderen. Gerard Korthals, Johnny Visser en Bart Bruin Dronten
Workshop Inunderen Gerard Korthals, Johnny Visser en Bart Bruin 4-2-19 Dronten Intro: Gerard Korthals Biologie VU Amsterdam PhD Nematologie WUR Postdoc posities o.a. op NIOO PPO AGV Lelystad Centrum voor
Nadere informatieVeilig plonzen met verbeterde blauwalg detectie
Vrijdag 1 augustus 2014 Dit is een publicatie van Kennislink Veilig plonzen met verbeterde blauwalg detectie Nieuwe DNA detectiemethode voor blauwalg ontwikkeld. Tijdens warme zomerdagen kunnen we een
Nadere informatieSebastiaan ten Napel Wimjan Brasser Klaske Frietema
Sebastiaan ten Napel 06-13049002 Wimjan Brasser 06-20768559 Klaske Frietema 06-20473486 Stroken, banen en plekken...? Voorkomen en genezen Allemaal aaltjes..? Stroken banen en plekken Waar gaan we het
Nadere informatieAaltjes in de bollenteelt
Aaltjes in de bollenteelt Gera van Os Peter Vreeburg De volgende onderwerpen komen aan de orde: Aaltjesziekten in de teelt Wortellesieaaltje Stengelaaltje Vrijlevend wortelaaltje Krokusknolaaltje Wortelknobbelaaltje
Nadere informatieMeer werkplezier, meer toegevoegde waarde, meer rendement? Zorg dan voor de beste medewerkers & de juiste klanten.
Meer werkplezier, meer toegevoegde waarde, meer rendement? Zorg dan voor de beste medewerkers & de juiste klanten. De beste medewerkers & de juiste klanten vind je door het goede verhaal te vertellen.
Nadere informatieNationale richtlijn voor de validatie van detectie- en identificatiemethoden voor plantpathogenen en plaagorganismen
Nationale richtlijn voor de validatie van detectie- en identificatiemethoden voor plantpathogenen en plaagorganismen Verkorte naam: nationale validatierichtlijn voor plantpathogenen en plaagorganismen
Nadere informatiePrecies bemesten door meer meten!
Precies bemesten door meer meten! 2 Hoe help ik mijn bodem zo goed mogelijk de vernieling in Bodemaspecten fysisch, b.v.: structuur (grondbewerking, bandenspanning, bekalking) grondsoort (egalisatie, mengwoelen,
Nadere informatieMonitoring Nulsituatie Rapport Resultaten meetronde 2005-2006
Monitoring Nulsituatie Rapport Resultaten meetronde 2005-2006 H. Keidel 1, T.G. van Beers 2, J. Doornbos 3, L.P.G. Molendijk 2 1 Blgg bv Oosterbeek 2 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving 3 NAK AGRO BV juli
Nadere informatieOmzendbrief met betrekking tot de aangifte door buitenlandse operatoren van in België gelegen percelen waarop paspoortplichtige planten worden geteeld
Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen Omzendbrief met betrekking tot de aangifte door buitenlandse operatoren van in België gelegen percelen waarop paspoortplichtige planten worden
Nadere informatieEen aaltje is nooit alleen PPO AGV 23 januari 2014
Een aaltje is nooit alleen! Aaltjes en pootgoed Meetingpoint akkerbouw 23 januari 2014, Leendert Molendijk Samenstelling van bodemleven (www.digischool.nl) Aantal organismen Microflora per gram grond bacteriën
Nadere informatieLevend of dood, dat is de vraag!
Levend of dood, dat is de vraag! Theo van der Lee 1, Gerard van Leeuwen 2, Eisse de Haan 3, Johannes Helder 4, Harrie Koenraadt 5 en Peter Bonants 1 1 Plant Research International, Wageningen UR 2 nvwa,
Nadere informatieBodemgezondheid binnen bedrijfssystemen BODEM
Bodemgezondheid binnen bedrijfssystemen BODEM 8 dec. 2010 Gerard Korthals, Marjan de Boer, Leendert Molendijk, Tim Thoden, Johnny Visser et al. Indeling: Wat is bodemkwaliteit? Wie/wat is PPO en het Praktijkcentrum
Nadere informatieMeetmethoden bodemweerbaarheid Zoektocht naar betaalbare analyses voor de praktijk
Meetmethoden bodemweerbaarheid Zoektocht naar betaalbare analyses voor de praktijk Natasja Poot - Productmanager Bodemgezondheid 1 BLGG Huidige methoden Ontwikkeling nieuwe methoden BLGG Huidige methoden
Nadere informatiePersoonlijk opleiding plan
Persoonlijk opleiding plan Een opdrachtgever adviseren Hem vertellen wat jou de beste optie lijkt. Het klopt dat ik deze competenties zo had ingevuld. Ik heb hiermee ervaring doordat ik vaak op forums
Nadere informatieInterview - Imro van der Reyden
Interview - Imro van der Reyden Door Jeremy de Jager Interview met Imro van der Reyden Intro: Respondent: Imro van der Reyden Interviewer: Jeremy de Jager Locatie: Zandvoort Datum interview: 18-10-2013
Nadere informatieNieuwe technieken die oude overbodig maken?
Nieuwe technieken die oude overbodig maken? FES Fyto Symposium 22 juni 21 Dr. Piet M. Boonekamp Plant Research International Voor welke organismen Identificatie/Detectie? Diagnostiek is weten waar het
Nadere informatieDe nematodencheck Nematoden zijn onzichtbare sluipmoordenaars. Janny Peltjes Managing director HLB BV
De nematodencheck Nematoden zijn onzichtbare sluipmoordenaars Janny Peltjes Managing director HLB BV Even voorstellen Janny Peltjes Directeur HLB holding en BV Consultant akkerbouw/ bloembollen NL en Oost-Europa
Nadere informatieProject Veenkoloniale AM precies in beeld. Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.
Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland. Project 16069 Veenkoloniale AM precies in beeld. Donderdag 7 Februari 2019 ing. Egbert Schepel en ing. Machiel
Nadere informatieKrijg je via bodemanalyses inzicht in het bodemleven?
Krijg je via bodemanalyses inzicht in het bodemleven? Wie zijn ze? Wat doen ze? Insecten Ongewervelden Regenwormen Nematoden (aaltjes) Schimmels Bacteriën Bron foto s (CC0): Wikimedia commons, pixabay
Nadere informatieIk ga jullie vertellen over het Noonan syndroom en wat dat betekent voor mij! Noonan Syndroom In 1963 is dit syndroom voor het eerst door Jacqueline Noonan ontdekt. Ze hebben daarom dit Syndroom naar haar
Nadere informatieMaatregelen ter beheersing van bodempathogenen
Maatregelen ter beheersing van bodempathogenen Wat zijn niet-chemische mogelijkheden? Congres Beter Bodembeheer, 4 okober 2016, Lunteren Johnny Visser, Leendert Molendijk, Gera van Os, Gerard Korthals
Nadere informatieRIKILT Institute of Food Safety
RIKILT Institute of Food Safety In het kort Referentie instituut Metingen & Advies Onderzoek RIKILT Institute of Food Safety RIKILT Institute of Food Safety is onderdeel van de internationale kennisorganisatie
Nadere informatieCommunicatie op de werkvloer
Communicatie op de werkvloer Voor een goede communicatie op de werkvloer is het noodzakelijk dat we letterlijk dezelfde taal spreken. Een goede kennis van het vakjargon is dan ook erg belangrijk. Net zo
Nadere informatieFORENSISCH DNA-ONDERZOEK HET PRACTICUM
FORENSISCH DNA-ONDERZOEK HET PRACTICUM Melanie Rosenhart werkt bij het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). Bij het NFI werken wetenschappers die allerlei vragen proberen te beantwoorden die met strafrecht
Nadere informatieKwantitatieve PCR van potentieel toxische cyanobacteriën in oppervlaktewateren
Kwantitatieve PCR van potentieel toxische cyanobacteriën in oppervlaktewateren Edwin Kardinaal, Danielle van der Linde, Lonneke Hensen & Bart Wullings KWR Watercycle Research Institute, Nieuwegein Inhoud
Nadere informatieProefveld tulpenstengelaal (waardplanten) onderzoek. Robert Dees, Joop van Doorn
Proefveld tulpenstengelaal (waardplanten) onderzoek Robert Dees, Joop van Doorn Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, onderdeel van Wageningen UR Bloembollen, boomkwekerij & Fruit PT nr. 14592, PPO nr. 32
Nadere informatieGraszodensurvey, bron van verspreiding van schadelijke nematoden? Loes den Nijs, Nationaal Referentie Centrum
Graszodensurvey, bron van verspreiding van schadelijke nematoden? Loes den Nijs, Nationaal Referentie Centrum NVWA, sinds 2012 Integratie van: De Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) Algemene inspectie Dienst
Nadere informatieHet gen van de ziekte van Huntington, twintig jaar verder.
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Kan een nieuwe techniek het genetisch testen van de ZvH drastisch
Nadere informatieSymbiont1.0. Tool voor biologische bodemkwaliteit. Daan Kuiper
Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl Symbiont1.0 Tool voor biologische bodemkwaliteit Daan Kuiper Biologische bodem
Nadere informatieWat denk je zelf? Studiekeuze123
Wat denk je zelf? Opdrachten Studiekeuze123 Naam: Klas: Wat denk je zelf? Het maken van een studiekeuze is niet gemakkelijk. Er zijn zoveel mogelijkheden, maar welke opleiding past goed bij jou? Een opleiding
Nadere informatieIk ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent.
De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent Zo! Goedemorgen of goedemiddag, wat is t? Ik moet zo de koeien weer melken, dus... Excuus, dat ik wat stink. Ik heb het zo
Nadere informatie5-2-2016 AALTJES BEHEERSING 2016 ÉN VERDER.. Wat zijn Nematoden (aaltjes) Wat zijn Nematoden (aaltjes) Het zijn er veel!!!!
Aaltjes Wat zijn aaltjes Schadelijke voor AK Schadebeelden AALTJES BEHEERSING 2016 ÉN VERDER.. Ken de vijand! Verwarring Bemonstering Gewasrotatie Groenbemesters Maatregelen Wat zijn Nematoden (aaltjes)
Nadere informatieInhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen!
1 Wil je wel leren? Opdracht 1a Wat heb jij vanzelf geleerd? 7 Opdracht 1b Van externe naar interne motivatie 7 Opdracht 1c Wat willen jullie graag leren? 8 2 Kun je wel leren? Opdracht 2a Op wie lijk
Nadere informatieBert staat op een ladder. En trekt aan de planten die groeien in de dakgoot. Hij verstopt de luidspreker en het stopcontact achter de planten.
Helaas Wanneer besloot Bert om Lizzy te vermoorden? Vreemd. Hij herinnert zich het niet precies. Het was in ieder geval toen Lizzy dat wijf leerde kennen. Dat idiote wijf met haar rare verhalen. Bert staat
Nadere informatieWelke voorkeur heb jij?
Pedagogische vaardigheden: Welke voorkeur heb jij? Als pedagogisch medewerker maak je in de omgang met de kinderen in jouw groep gebruik van verschillende pedagogische vaardigheden. Wat zijn jouw voorkeursvaardigheden
Nadere informatieWat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk?
Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Verantwoordelijkheid. Ja, ook heel belangrijk voor school!!! Het lijkt veel op zelfstandigheid, maar toch is het net iets anders. Verantwoordelijkheid
Nadere informatiePrecisiesysteem verdelgt aardappelplanten in bietenveld
Om besmetting met Phytophthora te voorkomen Precisiesysteem verdelgt aardappelplanten in bietenveld Een winderige dag in juni 2009. Op een weggetje tussen bietenvelden bij Wageningen staan ongeveer twintig
Nadere informatieINTRO LOES THIERRY MARK
INZICHTEN INTRO In dit document staan acht inzichten die de resultaten zijn van het onderzoek dat drie studenten van de Hogeschool Utrecht hebben gedaan naar de leden van WattsNext. De inzichten zijn
Nadere informatieLEVENDE BODEM. Natasja Poot
LEVENDE BODEM Natasja Poot 1 Introductie Biologische bodemkwaliteit wordt steeds belangrijker Meer belangstelling en bewustzijn onder telers Wet- en regelgeving Minder gewasbeschermingsmiddelen toegelaten
Nadere informatieWaarom ga je schrijven? Om de directeur te overtuigen
week 17 20 april 2015 - Schrijfopdrachten niveau B, les 1 Les 1: Een overtuigende tekst schrijven Beantwoord deze vragen: Een mooie manier om te herdenken 1. Waarom is het volgens jou belangrijk om de
Nadere informatieEURO. Vanaf januari 2002 betalen we in Nederland en in veel andere Europese landen met de euro.
EURO Vanaf januari 2002 betalen we in Nederland en in veel andere Europese landen met de euro. Muntgeld Bankbiljetten EURO Hadden jullie al gezien dat er 2 briefjes zijn van 5 euro? oud briefje nieuw briefje
Nadere informatieExoten, een beleidsgeschiedenis. Ton Rotteveel
Exoten, een beleidsgeschiedenis Ton Rotteveel Exoten Wat is een exoot? Een voor ons land nieuw organisme dat hier niet op eigen kracht kon komen. Al 4000-6000 jaar geleden: akkerbouwonkruiden naar West-
Nadere informatiePireco Productie BV. Motivatie van Pireco : Wet van het minimum Er zijn geen wondermiddelen Alle groeifactoren gelijkmatig omhoog halen!!
Pireco Productie BV Ondersteunen van het natuurlijk herstellend vermogen van bodem, plant en gewas Motivatie van Pireco : Zoektocht naar natuurlijk evenwicht dat zorgt voor betere weerbaarheid tegen aantasting
Nadere informatieGemeente Delft zet teamnormsessies Arbocatalogus 2.0 breder in dan alleen voor aanpak agressie en geweld
Gemeente Delft zet teamnormsessies Arbocatalogus 2.0 breder in dan alleen voor aanpak agressie en geweld Door: Peter van Noppen / Fotografie: Kees Winkelman De gemeente Delft is een van de pilotgemeenten
Nadere informatieBehandeling op de afdeling Radiotherapie; informatie voor kinderen
Behandeling op de afdeling Radiotherapie; informatie voor kinderen Inleiding voor ouders Binnenkort komt uw kind naar de afdeling Radiotherapie van het AMC voor een behandeling. Het is belangrijk uw kind
Nadere informatielandelijk, licht EN eclectisch interieur
interieur landelijk, licht EN eclectisch TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: JAN VERLINDE De bewoners van dit huis woonden eerder al in hetzelfde park. Ze waren het erover eens dat dit het leukste en
Nadere informatieHoe gaat het in z n werk daar? Wat is er anders dan een gewone poli?
INTERVIEW d.d. 28 december 2009 Coeliakiepoli Op het interview-wenslijstje van Nynke en Zara staat Dr. Luisa Mearin. Zij is kinderarts MDL in het LUMC te Leiden en heeft als eerste met haar collega s in
Nadere informatieDe Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal!
De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Hé hoi, hallo! Ik zal me even voorstellen. Ik ben Bloem. Bloem van Plastic. Maar je mag gewoon Bloem zeggen. Wow! Wat goed dat jullie even
Nadere informatieSchadewijzer. Vrijlevende- en wortelknobbelaaltjes in de akkerbouw
Schadewijzer Vrijlevende- en wortelknobbelaaltjes in de akkerbouw Inhoudsopgave: 1. Inleiding schadedrempels... 2 2. Verschillende vormen van schade... 2 3. Factoren die van invloed zijn op schade... 3
Nadere informatieDesign Document If This Then That. HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art
Design Document If This Then That HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art Concept Iedereen ervaart wel eens stress of een drukke ruimte die ze even teveel wordt waar ze even weg van moeten gaan om tot
Nadere informatieTen slotte wens ik je veel plezier bij het lezen. Hopelijk geeft het de kennis en de inspiratie om ook zelf met je kinderen aan de slag te gaan!
inleiding Voor al mijn kinderen schrijf ik hun ontwikkelingen op in een schrift. Ik schrijf op wanneer en hoelang ze sliepen, wat ze aten, hoe ze speelden en hoe we samen de dag doorbrachten. Dat lijkt
Nadere informatieTobi en. de wilde bijen
Tobi en de wilde bijen Het is eindelijk paasvakantie en Tobi komt aan op de boerderij van zijn oom. Zijn nichtje Hanna wacht al op hem. Ze knuffelt Tobi en lacht: Kom, we gaan spelen! Lachend en pratend
Nadere informatieOnzichtbaar maar wel aanwezig! Soorten in kaart brengen met Environmental DNA
Onzichtbaar maar wel aanwezig! Soorten in kaart brengen met Environmental DNA STOWA Gentechnieken-dag Presentatie is eigendom van RAVON en SPYGEN Enkel voor eigen gebruik deelnemers. Niks uit deze presentatie
Nadere informatieB R I G A D E. De Kafkaknop uw wapen tegen bureaucratisch onbehagen
KAFKA B R I G A D E De Kafkaknop uw wapen tegen bureaucratisch onbehagen KAFKA B R I G A D E Wat is een Kafkaknop? De Kafkaknop is een middel waarmee uw medewerkers u kunnen wijzen op situaties die op
Nadere informatieBodemweerbaarheid, hoe krijgen we er grip op?
Bodemweerbaarheid, hoe krijgen we er grip op? Gera van Os (Praktijkonderzoek Plant & Omgeving) Joeke Postma (Plant Research International) F/B biomass * Streptomyces ssrhizoc Lysobacter C/N ssstrept F
Nadere informatieMeer en beter gras van Eigen land met onze nieuwe graslandverzorgingsmachine
Nieuwsbrief nr.1 maart 2015 Technieken en wetgeving veranderen continu. Middels de nieuwsbrief gaan we proberen u een aantal keer per jaar op de hoogte te houden van de actualiteiten en nieuwe ontwikkelingen
Nadere informatieSchrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne>
Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 Inleiding Timo is een ander mens geworden door zijn grote vriend Tommy. Toch was het niet altijd zo geweest, Timo had Tommy gekregen voor
Nadere informatieVrienden kun je leren
Vrienden kun je leren Hallo! Wij zijn Reinder en Berber, en wij hebben de afgelopen maanden hard gewerkt om dit boekje te maken, speciaal voor jongeren met het syndroom van Asperger. Hieronder vind je
Nadere informatieVragen en antwoorden Oost-Aziatische boktor over de aanvullende maatregelen BOSKOOP
Geertjesweg 15 6706 EA Wageningen Postbus 9102 6700 HC Wageningen www.minlnv.nl/aziatischeboktor Vragen en antwoorden Oost-Aziatische boktor over de aanvullende maatregelen BOSKOOP Contactpersoon Het LNV-Loket
Nadere informatieHet spel dat we niet mochten spelen
Het spel dat we niet mochten spelen door Rob Heinen Na het sein wisselen op onze Sinterklaasavond, schuiven wij aan aan tafel dertien. Dat had al een waarschuwing kunnen zijn. Ik krijg, op Spel 13, de
Nadere informatieMedischwetenschappelijk. onderzoek. Algemene informatie voor de proefpersoon
Medischwetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon Inhoud Inleiding 5 Medisch-wetenschappelijk onderzoek 6 Wat is medisch-wetenschappelijk onderzoek? Wat zijn proefpersonen? Wie
Nadere informatieAcquisto 6/1+ 03-07-2006 13:10 Pagina 1
Acquisto 6/1+ 03-07-2006 13:10 Pagina 1 Acquisto 6/1+ 03-07-2006 13:11 Pagina 2 Het is een plek om jaloers op te worden. De zon spiegelt zich in het kabbelende water van een weidse plas. De oevers zijn
Nadere informatieOBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C
OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3
Nadere informatieAanvullende bestrijding van stengelaaltjes door toevoeging van formaline aan het voorweekwater en kookbad
Aanvullende bestrijding van stengelaaltjes door toevoeging van formaline aan het voorweekwater en kookbad Voortgezet diagnostisch onderzoek 2012 Peter Vreeburg, Paul van Leeuwen Praktijkonderzoek Plant
Nadere informatieWaarom ga je schrijven? Om de directeur te overtuigen
week 17 20 april 2015 - Schrijfopdrachten niveau A, les 1 Les 1: Een overtuigende tekst schrijven Beantwoord deze vragen: Een mooie manier om te herdenken 1. Waarom is het volgens jou belangrijk om de
Nadere informatieGrondontsmetting. Gera van Os, Wageningen UR
Grondontsmetting Gera van Os, Wageningen UR Vier vormen van grondontsmetting Chemische grondontsmetting Inundatie Biofumigatie Biologische grondontsmetting Chemische grondontsmetting Natte grondontsmetting
Nadere informatieNetje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!
Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring
Nadere informatieCompetence Navigator - Individueel rapport. Piet Pienter 16.03.2015. Competence Navigator - Individueel rapport Piet Pienter 16.03.2015 11:05 1.
16.03.2015 16.03.2015 11:05 1. Algemene verdeling van de indicaties Aantal deelnemers: 7, Aantal indicaties 136 / 140 In het 360 diagnose proces over jouw competenties, hebben 7 mensen, waaronder jijzelf,
Nadere informatieOpdrachtgever: Hoogheemraadschap van Delfland
Opdrachtgever: Hoogheemraadschap van Delfland Projectnr: HHD015-001 Datum: 5 juli 2017 Opdrachtgever: Hoogheemraadschap van Delfland Projectnr: HHD015-001 Rapportnr: HHD015-FFDNA-Def01 Status: Definitief
Nadere informatieTRADITIONEEL BAKKEN OP STEEN
TRADITIONEEL BAKKEN OP STEEN NL Klanten willen authentiek vloerbrood en baguettes op de stenen vloer gebakken U ziet steeds meer klanten die op zoek zijn naar de echte smaak van langzaam gerezen brood
Nadere informatieHulpmiddelen voor aanpakken ziekten en plagen
IRS Van Konijnenburgweg 24 4611 HL Bergen op Zoom The Netherlands e-mail: raaijmakers@irs.nl http://www.irs.nl Hulpmiddelen voor aanpakken Elma Raaijmakers, Bram Hanse en Peter Wilting Checklist suikerbieten
Nadere informatieWaarom Access. In de onderstaande afbeelding ziet u een begin van de lijst met cliëntgegevens van de diëtiste.
Waarom Access Voor velen is het verschijnsel van de relationele database een brug te ver. Voor het opslaan en analyseren van gegevens neemt men zijn toevlucht tot Excel. Excel heeft inderdaad een uitgebreid
Nadere informatieBusiness Lounge: uw klant aan de bestuurstafel!
Gaby Remmers: senior onderzoeker Blauw Research Drijfveer: organisaties helpen inzicht te krijgen in de kansen op een nog klantgerichtere dienstverlening Andre Heeling: onderzoeker Blauw Research Drijfveer:
Nadere informatieDuurzaamheidk. Denken en doen over groente Duurzaamheidkompas meting #12 Mei 2014
Duurzaamheidk mpas Denken en doen over groente Duurzaamheidkompas meting #12 Mei 2014 Inleiding Het Duurzaamheidkompas Antwoord op duurzaamheidvragen In deze tijd van milieu-, klimaat-, voedsel- en economische
Nadere informatieKwantitatieve toets voor Agrobacterium rhizogenes
Kwantitatieve toets voor Agrobacterium rhizogenes 20 juli 2012 Kwantitatieve toets voor Agrobacterium rhizogenes Opdrachtgever: Looptijd project: september 2011 maart 2012 COLOFON: Contactpersoon: Adriaan
Nadere informatieKoningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande
Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie
Nadere informatie!!!!! !!!!!!!!!!!! Uit: Glazen Speelgoed (Tennesse Williams)! (zacht) Hallo. (Ze schraapt haar keel)! Hoe voel je je nu? Beter?!
Uit: Glazen Speelgoed (Tennesse Williams) Jim Laura Jim Laura Jim wijn aan) Laura Hallo Laura (zacht) Hallo. (Ze schraapt haar keel) Hoe voel je je nu? Beter? Ja. Ja, dankje. Dit is voor jou. Een beetje
Nadere informatieGemiddeld 11% meeropbrengst in kilo s door minder aangetaste uien, dus minder tarra
November 2017 2 Inhoudsopgave Intro/Conclusies 3 Mycorrhiza 4 Test met Micosat 4 Producten, toepassing en dosering 5 Methode 6 Algemene resultaten 7 Maatsortering 8 Aangetaste uien 10 Kostencalculatie
Nadere informatieBestrijding van wortelknobbelaaltjes in de bodem
Bestrijding van wortelknobbelaaltjes in de bodem Inundatie Auteurs: Ivonne Elberse en Johnny Visser Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, onderdeel van Wageningen UR Business Unit Bloembollen, Boomkwekerij
Nadere informatieWat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.
Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me
Nadere informatieEen fundament onder de bodem. T.H. Been, C.H. Schomaker & L.P.G. Molendijk
Een fundament onder de bodem T.H. Been, C.H. Schomaker & L.P.G. Molendijk Ontwikkelingen (1) Schaalvergroting Afnemend aantal telers Nagenoeg even groot areaal Pootgoedteelt op een perceel van 30 ha wordt
Nadere informatieMijn naam is Fons. Ze noemen me een groene jongen. Weet je hoe dat komt?
Beste kinderen, Mijn naam is Fons. Ze noemen me een groene jongen. Weet je hoe dat komt? In mijn vrije tijd ben ik natuurgids. Met mijn verrekijker en vergrootglas trek ik naar allerlei plekjes om de natuur
Nadere informatieEen goed leven voor.
Een goed leven voor. Juultje Holla - Perspectief - maart 2013 Als onderdeel van het ZonMW project Zeggenschap en Inclusie Met dank aan Rob, die mij hierbij enorm geholpen heeft. Een goed leven voor. Een
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koningin Max van den Berg, opening vmbo-schooljaar, Hogeland College, Uithuizen, 20 september 2012
Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, opening vmbo-schooljaar, Hogeland College, Uithuizen, 20 september 2012 Beste leerlingen, dames en heren, Er is een filmpje op YouTube dat begint
Nadere informatieEr gebeurt niets. Ze willen niet weg.
Veel nieuw bij de DUO Laatst was ik op bezoek bij de DUO om in het nieuwe gebouw in Groningen te kijken. Naar het gebouw zelf en het Nieuwe Werken dat ze daar toepassen. Er is veel nieuw, want is er blijkt
Nadere informatieDrie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven
Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven Situatie John volgt een opleiding coaching. Hij wil dat vak dolgraag leren. Beschikt ook over de nodige bagage in het begeleiden van mensen, maar
Nadere informatieIk ben Steenkool. Nooit meer oorlog groep 7-8. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels.
De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. Hi! I am de steenkool. De cole of de stone. I am black, zwart. And I kan fire geven. Jongens, dat is wat die Europese
Nadere informatieGeschikt voor grote monsteraantallen
ELISA (mg eiwit/kg) immunologische test PCR Flowcytometrische methoden (niet het eiwit zelf maar het DNA wordt gedetecteerd, moleculairbiologische test), DNA kwantitatieve analytische methode Specifieke
Nadere informatieVoorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd.
Voorwoord In dit boek staan interviews van nieuwkomers over hun leven in Nederland. Ik geef al twintig jaar les aan nieuwkomers. Al deze mensen hebben prachtige verhalen te vertellen. Dus wie moest ik
Nadere informatieGroenbemesterkeuze bij schadelijke aaltjes in aardbei, prei, Chinese kool, peen, sla en asperge
Postbus 430 8200 AK Lelystad www.telenmettoekomst.nl Groenbemesterkeuze bij schadelijke aaltjes in aardbei, prei, Chinese kool, peen, sla en asperge Samenstelling: Hans Hoek, Gerard Korthals en Jacques
Nadere informatieWil je gelijk of wil je geluk?
ARBEIDSMEDIATION IN TWENTE Wil je gelijk of wil je geluk? Door: Hattum Hoekstra / Fotografie: Kees Winkelman In Twente maken gemeenten en andere overheden gebruik van elkaars arbeidsmediators. Door deze
Nadere informatie