initiatieven om warm van te worden

Transcriptie

1 52 initiatieven om warm van te worden Klimaatvriendelijk platteland biobrandstoffen duurzame kassen veehouderij voedsel samen werken aan klimaat openbare verlichting wonen & bouwen recreatie lokale energieopwekking

2

3 Klimaatvriendelijk Klimaatvriendelijk platteland 52 initiatieven om warm van te worden platteland De meeste mensen in Nederland, ook in het landelijk gebied, erkennen nu wel de urgentie van de aanpak van klimaatverandering. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de klimaatinitiatieven die opduiken op tientallen plaatsen in het landelijk gebied. Ondernemers, gemeenten, streekhuizen en anderen ondernemen actie om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, soms met veel succes, soms met meer hobbels op de weg dan verwacht, maar altijd met veel gedrevenheid. Vaak leveren hun maatregelen bovendien kostenbesparing op direct of op langere termijn. Zo worden ondernemers minder afhankelijkheid van de grillige gasen olieprijs, kiezen ze voor een efficiëntere bedrijfsvoering en ervaren ze het plezier van deel uit te maken van de voorhoede. Deze brochure is een collage van klimaatprojecten in het landelijk gebied, die recent zijn afgerond of zich nog in de fase van een proefballon oplaten bevinden. Of het nou gaat om innovatieve bouw van woningen of bedrijven in een dorp, of slim omgaan met energie in kassen of met veevoer op de boerderij, overal zijn mogelijkheden om de uitstoot van CO ² en andere broeikasgassen te beperken. Wij hopen dat u uit de voorbeelden inspiratie haalt om ook het platteland in uw omgeving klimaatvriendelijker te maken. Wij en velen met ons zijn benieuwd naar andere goede voorbeelden. We nodigen u uit om eigen initiatief of andere plannen en projecten die u kent, te delen met anderen via Want dat is een belangrijke rol van het Netwerk Platteland: goede voorbeelden vinden en verspreiden, en zo mensen informeren, verbinden en inspireren. Wij wensen u een rijke inspiratie en zien uit naar uw reactie! Namens het team van het Netwerk Platteland Marga de Jong, Rob Janmaat, Gijs Kuneman

4 p 4 Biobrandstoffen 1 Olifantsgras als brandstof 2 Streekhout verwarmt school in en revalidatiecentrum 3 Klimaatvriendelijk streekhout stoken in Berkelland 4 Aardappelschillen bron van energie voor glastuinbouwbedrijf 5 Proef met biobrandstof in kwetsbare Friese natuurgebieden 6 Kansenkaart biomassavergisting p 10 Veehouderij 11 Project voor melkveehouders: zien is geloven 12 Utrechtse veehouders scannen bedrijf op energiebesparing 13 Klimaat en koeien: melkveehouders in Overijssel onderzoeken mogelijkheden 14 Onderwaterdrainage beperkt veenafbraak in Hobrede 15 Praktijkcentrum De Marke produceert gezuiverd biogas 16 Energiebesparing in de Groningse melkveehouderij 17 Meetlat klimaat en veehouderij p 8 Duurzame kassen 7 Kas zonder gas in Ter Aar 8 Kas op aardwarmte in Bleiswijk p 14 9 Kas op houtgestookte warmte-krachtinstallatie in Beetgum 10 Greenport-tomatenkas in Venlo levert energie aan derden Voedsel 18 Zeeuwse zorginstellingen serveren biologische streekproducten 19 Stadslandbouw in Almere 20 Koppelbedrijven beperken transport 16 p Lokale energieopwekking 21 BoerENbuur plaatsen samen zonnepanelen 22 Woonwijk in Techum verwarmd door koeien 23 Windpark in handen van inwoners Kerkrade 24 Stortplaats in Waalwijk nu plek voor duurzame energieopwekking 25 Zeeuwse scholen huren zonnepanelen 26 Duurzaam Bedrijventerrein De Trompet in Heemskerk 22 Zonnepanelen vervangen asbestdaken in Overijssel

5 p p 28 Klimaatneutrale campings in Drenthe Recreatie 29 Eerste C2C recreatiepark in Grashoek in de Peel 30 Floriade 2010 in Venlo volgens Cradle to Cradle 31 Energieneutrale achtbaan in Volkel 32 Gemeente Soest: klimaatbos met bewustwordingsspel 33 Energiezuinig vakantiepark in Witmarsum 24 p 34 Coevorden: klimaatvriendelijke wijk in de maak Wonen & bouwen 35 Het Natuurlijk Huus in Raalte 36 Kenniscentrum energiezuinige scholen in noordelijke provincies 37 Kaswoningen in Culemborg 38 Zelfvoorziening op de gewoonboot 39 Brede school Maurik verwarmd met aardwarmte 40 Herstructurering inclusief nul-energiewoningen Coevorden nieuwe woningen in Zeewolde met warmte van melkveehouderij Openbare Verlichting 42 Doorgaande weg bij Deventer zuinig verlicht 43 Dynamische verlichting in het buitengebied van Apeldoorn 44 Hoofdstraat Hardenberg verlicht met zuinige en sociaal veilige lampen 45 Ledstenen als oriëntatieverlichting 46 Zuinige verlichting rond Friese natuurgebied de Grote Wielen 47 Zevenaar spaart energie door nachtelijke controles 48 Rotonde verlicht door zon en wind p 32 Samenwerken aan klimaat 49 Stichting Duurzaam Texel: kraamkamer van initiatieven 50 BrabantSolar: netwerk rond zonne-energie 51 M-profit: telers werken samen voor energiebesparing 52 Dorpsraad Hoenderloo: Hoenderloo Ontwikkelings Maatschappij

6 Biobrandstoffen Teus Henken, veehouder: Het verbouwen en verbranden van olifantsgras is een enorm goede keuze geweest. De opbrengst aan warmte is ongelooflijk en de CO 2 reductie is 98%. Dat hadden we nooit verwacht. De tijd is rijp om dit soort stappen te nemen. Ik snap de angst van anderen; het is een flinke investering en je hebt lef nodig om het doen. Maar het levert veel op: economische winst en milieuwinst, een win-winsituatie dus.

7 Biobrandstoffen 5 1 Olifantsgras als brandstof Op zijn bedrijf met ruim 1000 kalveren in Achterberg plantte Teus Henken in 2007 vijf hectare Miscanthus, ook wel bekend als olifantsgras. Het bamboe-achtige gewas verhakselt hij na de oogst en verbrandt het in een biomassakachel. Dit levert genoeg brandstof op om de melk voor zijn kalveren te verhitten tot 80 graden en zijn woonhuis te verwarmen. De teelt op zijn bedrijf was een experiment, begeleid door Wageningen Universiteit, DLV en met subsidie van de provincie en LaMi. De veehouder deed mee omdat hij zijn bedrijf CO 2 -neutraal wilde maken met alternatieve bronnen, tegen een vergelijkbare prijs als gas. Hij wilde vooral ook minder afhankelijk zijn van de marktprijs van gas. Het experiment zette inmiddels meerdere agrariërs verspreid over het land aan om olifantsgras te verbouwen. Voor hun eigen energievoorziening, maar ook als grondstof voor klimaatvriendelijk bouwmateriaal. Het gras leent zich uitstekend voor bouwmateriaal, zelfs voor bakstenen. Een groep Zeeuwse boeren sloot een contract met een bedrijf dat bouwmateriaal uit het gras maakt, en plantte 15 hectare in. Voor en nadelen Olifantsgras is minder vochtig dan snoeihout waardoor het beter brandt. De eerste aanplant is vooralsnog kostbaar (zo n 2500 euro per hectare, want het is nog niet in zaadvorm verkrijgbaar), daarna kan het 20 jaar worden geoogst. De mest van koeien van het eigen bedrijf kan erop worden uitgestrooid. Ook is het eenvoudig op te slaan na verhakseling omdat het maar weinig volume heeft. De warmteopwekking vereist de investering in een kachel, al snel zo n euro. De provincie Utrecht subsidieerde de aanschaf in het geval van ondernemer Henken. Een nadeel bij de teelt is dat het onkruid hanenpoot, veelvoorkomend op percelen waar eerder maïs stond, nog lastig te bestrijden is tussen het gras. Ook blijken ganzen de jonge plantjes graag te eten. Resultaat Vijf hectare olifantsgras vervangt jaarlijks m 3 aardgas op een duurzame manier, zo bleek uit de pilot; een besparing van 95% CO 2 -uitstoot. Het is een geschikte klimaatvriendelijke brandstof op bedrijven waar veel warmte nodig is, zoals de kalver-, varkens- en pluimveehouderij. Gebouw uit olifantsgras In Friesland staat een huis dat is gebouwd uit louter hernieuwbare bouwmaterialen, waaronder bakstenen en gevel- en dakelementen uit olifantsgras. Het is het kantoor en woonhuis van Stichting Waddenland die het gebruik van natuur- en milieuvriendelijke producten stimuleert. De bouwmaterialen zijn geproduceerd zonder uitstoot van broeikasgassen. Bovendien neemt de groei van gewassen voor het materiaal, zoals olifantsgras, CO 2 op. Dat compenseerde de energie die nodig was voor het maken van het gebouw. meer informatie: meer informatie:: WUR Animal Sciences Group, Gerrit Kasper,

8 3 Klimaatvriendelijk streekhout stoken in Berkelland De Vereniging Agrarisch Natuurbeheer (VAN) Berkel en Slinge helpt veehouders in Berkelland om hun singels en houtopstanden te beheren. Ze vroeg zich af of het vrijkomende streekhout ingezet kon worden als duurzame energiebron. De uitstoot van CO 2 is dan neutraal en een ondernemer is minder afhankelijk van aardgas. De VAN onderzocht daarom de hele logistieke lijn van oogsten en stoken. Om met vrijkomend hout energie op te wekken is een houtgestookte CV-installatie nodig. De VAN bekeek enkele varianten van installaties en onderzocht verschillende vormen van hout als brandstof: snippers, blokken of briketten. De conclusie was dat er inderdaad winst voor het klimaat te halen is met de aanschaf van een houtgestookte Hoge Rendements-CV: er worden bijna geen fossiele brandstoffen gebruikt en hout wordt niet meer over lange afstanden naar een energiemaatschappij vervoerd. Het opwekken van warmte in plaats van stroom zorgt er bovendien voor dat de verbrandingsenergie veel efficiënter wordt gebruikt. De kosten van de kachels zijn vaak nog een bezwaar voor de aanschaf. De VAN concludeerde met de boeren dat ze wellicht een corporatie kunnen vormen van leveranciers van streekhout, zodat de aanvoer regelmatig is. meer informatie: of Petra Vervoort, Streekhout verwarmt school en revalidatiecentrum Sinds januari 2008 levert de agrarische natuurvereniging De Âlde Delte met een houtgestookte verbrandingsinstallatie duurzame energie aan een school en een revalidatiecentrum in Beetsterzwaag. De installatie van 1 MegaWatt wordt gestookt op hout afkomstig van houtwallen en houtsingels die karakteristiek zijn voor Zuidoost-Friesland. De opbrengt van de opgewekte energie komt ten goede aan de bron: het onderhoud van landschapselementen. Het is heel belangrijk, zo leert het pilotproject, om te zorgen voor voldoende aanbod van snoeihout, en om goede contractuele afspraken te maken tussen aanbod en vraag. Hobbels in het traject om de duurzame energielevering voor elkaar te krijgen, lagen er door bestuurlijke procedures (vergunningen) en het ontbreken van structurele subsidies voor de bouw van de biomassa-installatie. Het pilotproject, waarvoor ook een Europese subsidie beschikbaar was (Interreg IIIB North Sea Bio Energy), werd begeleid door DLG. meer informatie: DLG regio Noord, Dirk de Boer, Aardappelschillen bron van energie voor glastuinbouwbedrijf In het Friese Sexbierum zorgen de aardappelschillen van een patatfabriek een groot deel van de energie van een groot glastuinbedrijf. De hoogste reductie van CO 2 wordt bereikt als de schillen worden gebruikt om tegelijkertijd elektriciteit en warmte op te wekken: warmte-krachtkoppeling. De CO 2 die vrijkomt uit het biogas kan ook benut worden in de kassen van het bedrijf. Hierdoor is een grotere opbrengst aan tuinbouwproducten haalbaar. Het project in Sexbierum is gerealiseerd door Econvert. meer informatie:

9 Biobrandstoffen 7 5 Proef met biobrandstof in kwetsbare Friese natuurgebieden De provincie Friesland ziet graag dat in kwetsbare (natuur)gebieden boten, tractoren, wagens en machines duurzame brandstoffen gebruikt worden. Ze startte een speciaal proefproject om dit te stimuleren. In dat kader varen inmiddels veertien inspectieschepen van de provincie op biodiesel, en lopen de terreinwagen en machines van Staatsbosbeheer en het biologisch landbouwbedrijf Gerbranda state ook op biodiesel. Met het proefproject doet de provincie ervaring op met het gebruik van biobrandstoffen in plaats van reguliere brandstof. Bovendien vergroot het project het draagvlak hiervoor. Doel is het om gebruik op te schalen naar meerdere beheerders van natuurgebieden, agrarische bedrijven en verhuurbedrijven. Via bijeenkomsten zullen betrokken organisaties hun ervaringen en kennis uitwisselen. De provincie Friesland werkt samen met Wiersma & Zn brandstoffenhandel die de biodiesel levert. meer informatie: dhr G. Knobbe, , g.knobbe@fryslan.nl Wie meer wil weten over biobrandstoffen kan onder meer terecht op: Kansenkaart biomassavergisting Om zo veel mogelijk nuttige en openbare informatie beschikbaar te stellen aan initiatiefnemers van vergistingsinstallaties, ontwikkelt Stimuland, een onafhankelijke stichting die projecten ontwikkelt en uitvoert, een Kansenkaart biomassavergisting. Ze doet dit samen met het onafhankelijke bureau BTG (Biomass Technology Group). Deze kansenkaart geeft informatie over de beschikbaarheid van mest en ander vergistingsmateriaal. Er komt ook informatie op te staan over afzetmogelijkheden van warmte en groen gas. De provincie Overijssel gaf de opdracht om de kaart te ontwikkelen. Planning is de kaart begin 2010 via internet beschikbaar te hebben. meer informatie: Harry Roetert, , hroetert@stimuland.nl

10 Duurzame kassen 7 Kas zonder gas in Ter Aar In Ter Aar in Zuid-Holland teelt Maurice van der Hoorn vlinderorchideeën in een m² grote kas, zonder aansluiting op het aardgasnet. Het koelen en verwarmen gebeurt met koud en warm water dat in de grond is opgeslagen. Via convectoren in de kas gaat water van maximaal 50 graden naar het deel van de kas waar het 28 graden moet zijn. Water van 6 graden gaat naar de afdeling waar s zomers gekoeld moet worden. Dit systeem loopt op een elektrische warmte/koudepomp op groene stroom. Het systeem is nog relatief nieuw. De leverancier verwacht dat een besparing van 75% te halen is op energiegebruik en daarmee ook op CO 2 -uitstoot. Teler Van der Hoorn is nu al blij met 40 tot 50%, gelet op de nieuwigheid en de afstemming die nog nodig is van alle installaties. meer informatie: 8 Kas op aardwarmte in Bleiswijk 9 Kas op houtgestookte warmte-krachtinstallatie in Beetgum Houtsnippers zorgen voor de energie die paprikateler Jaap Vink uit het Friese Beetgum nodig heeft voor zijn bedrijf. Die vervangen zijn gebruik van fossiele brandstof. De warmte die vrijkomt bij de stook van de houtsnippers gebruikt hij in zijn kas. De elektriciteit gaat als groene stroom naar het elektriciteitsnet. Bij de verbranding van het hout komt CO 2 vrij, die wordt opgevangen om de paprika s beter te laten groeien. Vink bespaart elk jaar meer dan vier miljoen kubieke meter aardgas en levert per jaar acht miljoen kwh groene stroom. Dat is net zo veel stroom en gas als 2400 gezinnen samen per jaar gebruiken. De investering lag rond de 4 miljoen euro. De kweker hoopt dat bedrag in vijf jaar terug te verdienen. meer informatie: en In de vleestomaatkassen van het bedrijf A + G van den Bosch in Bleiswijk wordt gebruik gemaakt van aardwarmte in plaats van aardgas. Het principe van aardwarmte is eenvoudig: van een diepte van 1700 meter wordt water van 60 graden opgepompt. Hiervoor zijn twee pijpen de grond in geboord. Een warmtewisselaar brengt de warmte over op het verwarmingswater van de kas. Het koude water uit de warmtewisselaar gaat de retourbron in, die ook weer gebruikt kan worden om de kas te koelen. Zo bespaart het bedrijf 3 miljoen kubieke meter aardgas, gelijk aan het energieverbruik van huishoudens. Het nieuwe systeem kan nog worden gefinetuned, dan is een energiereductie van 90% mogelijk. De investering in het systeem bedroeg 5,5 miljoen euro. Afgezet tegen de besparing denkt het bedrijf de investering in 8 tot 10 jaar terug te verdienen. meer informatie: Meer weten? Wie meer wil weten over klimaatvriendelijke innovaties in kassen kan onder meer terecht op: en

11 Duurzame kassen 9 Investeringen De totale investering van 9,6 miljoen wordt in tien jaar terugverdiend. Diverse subsidies ondersteunden de pilot, onder meer van SenterNovem, de Provincie Limburg, NV regio Limburg en LLTB. De school en de zorggroep betaalden de investeringen op hun terrein. De geleverde energie is gelijk aan kuub gas en beslaat 100% van hun energiebehoefte. De zorggroep bespaart zo op jaarbasis, de school ruim Greenport-tomatenkas in Venlo levert energie aan derden Tomatenteler Joep Raemakers wilde efficiënter met energie omgaan op zijn bedrijf en de tomatenproductie verhogen. Hij nam verschillende maatregelen. Zo investeerde hij in koude- en warmteopslag in een 90 meter diepe waterhoudende aardlaag. Overtollige warmte uit de kas wordt s zomers via een warmtewisselaar in het grondwater opgeslagen. In de winter wordt die warmte weer uit het water gehaald om de kas te verwarmen. Daarnaast levert een warmte-krachtkoppelingsinstallatie (wkk) warmte, elektriciteit en CO 2. Het overschot aan warmte levert hij aan een nabijgelegen zorginstelling en school. Een semi-gesloten kas zorgt tenslotte voor een efficiënte omgang met CO 2 en warmte. Het resultaat: een besparing van 4,2 miljoen ton CO 2 -uitstoot. meer informatie: Joep Raemakers, Greenportkas Venlo: We wilden graag groener produceren en energie besparen. Het is belangrijk om zo n uitdaging in delen aan te pakken. We zijn begonnen met een plan voor de energiebalans. We bleken veel warmte over te houden. Door de goede contacten met mijn buren was het lijntje met hen als afnemers zo gelegd. Zij nemen de warmte over en onze kringloop is rond.

12 Veehouderij 12 Utrechtse veehouders scannen bedrijf op energiebesparing 15 melkveehouders en intensieve veehouders in de provincie Utrecht bekeken in het najaar van 2009 de mogelijkheden om op hun bedrijf energie te besparen en duurzame energie op te wekken. Dat deden ze met behulp van een energiescan. De scan vergelijkt het energiegebruik van een bedrijf met kengetallen, en voor een advies op maat is er ook een bedrijfsbezoek. Zo wordt snel inzichtelijk hoe de energiestromen op een specifiek bedrijf lopen en waar besparingen te halen zijn. De scan maakt ook helder welke maatregelen het meest rendabel zijn. De groep van 15 veehouders vormden de voorhoede in een project van de provincie Utrecht om ruim 150 veehouderijbedrijven op een eenvoudige manier aan kennis te helpen over de besparingsmogelijkheden. Uit de pilot bleek dat gemiddeld 1.000, - per bedrijf bespaard kan worden meer informatie: 11 Melkveehouders en klimaat: zien is geloven In vier gebieden (Alblasserwaard, Krommerijnstreek, Duinboerengebied en Waterland) onderzochten groepen van telkens acht melkveehouders welke maatregelen op hun bedrijven mogelijk zijn om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. In het kader van het project Zien is geloven van CLM, keken ze in een aantal bijeenkomsten naar een reeks zowel makkelijke als meer ingewikkelde maatregelen. Voorbeelden zijn het gecontroleerd scheuren van grasland, gebruik van andere meststoffen, minder jongvee houden, het toevoegen van vetachtige producten aan het veevoer waardoor de koeien minder methaan uitstoten en gebruik maken van zonnecellen voor stalverlichting. In bijeenkomsten was steeds een externe deskundige uitgenodigd, zoals een voerleverancier, een mestdeskundige of een huisvestingsspecialist. Na aanvankelijke scepsis bij de deelnemende melkveehouders, steeg gedurende de bijeenkomsten en excursies het enthousiasme. Het heeft in elk geval hun bewustwording van de uitstoot en wat er aan te doen is, flink vergroot. Vooral op het punt van de broeikasgassen methaan en lachgas, is de kennis van ondernemers maar beperkt. Enkele van de onderzochte maatregelen zijn inmiddels genomen. De bevindingen van de groepen veehouders zijn te raadplegen via de verslagen van hun bijeenkomsten op de website van CLM, onder meer in het eindrapport Zien is geloven. meer informatie: CLM, Eric Hees en Erik van Well, Harry Roetert, Stimulans: We hebben met het hele bedrijf de film van Al Gore gezien en dan word je toch goed met je neus op de feiten gedrukt. Klimaatproblemen zijn actueel en wij zijn ermee aan de slag gegaan.

13 Veehouderij Klimaat en koeien: melkveehouders in Overijssel onderzoeken mogelijkheden Binnen het project Klimaat en koeien in Overijssel, dat werd geïnitieerd door Stimuland, zijn in 2008 veertien melkveehouders en hun bedrijfsadviseurs samen aan de slag gegaan om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. De ervaringen van de boeren en hun begeleiders zijn vastgelegd in een brochure, die te verkrijgen is bij Stimuland. SenterNovem, de provincie Overijssel en het Productschap Zuivel ondersteunden het project. Daarnaast is binnen het project een broeikasgaswijzer ontwikkeld. Hiermee kan een melkveehouder zelf snel uitrekenen wat diverse maatregelen opleveren in termen van de uitstoot van broeikasgassen en arbeid. meer informatie: of Stimuland, Harry Roetert, ,

14 14 Onderwaterdrainage beperkt veenafbraak in Hobrede 2,5% van alle CO 2 -uitstoot in Nederland is afkomstig van veenafbraak. De afbraak van veen heeft een directe relatie met de grondwaterstand. Een hectare ontwaterd veenland produceert jaarlijks zo n 22 ton CO 2. Moerasvorming werkt precies andersom: het legt op een effectieve manier CO 2 vast. (Amerikaanse boeren verkopen de vorming van moeras als product om CO 2 -uitstoot te compenseren). Om minder veen droog te laten staan in de zomer, kan een onderwaterdrainage aangelegd worden. Dat houdt de grondwaterspiegel vlakker, en zorgt voor een koelere bodem. Bacteriën breken dan minder veen af. meer informatie: Veehouder Steenman in Hobrede deed mee aan een voorbeeldproject van Alterra en CLM. Hij rustte 13 hectare veengrond uit met onderwaterdrainage. Steenman is enthousiast over het project, ook omdat door de drainage zijn koeien eerder en langer de wei in kunnen. Het systeem vraagt wel om onderhoud en om geregeld baggeren om sloten goed op diepte te houden. De kosten zijn ook aanzienlijk: circa tot euro per hectare afhankelijk van de kavelvorm en van het type drainagepijp. Van de zijde van waterschappen bestaan nog wat twijfels over de aanpak, vanwege het gevaar dat gebiedsvreemd water in het perceel komt via de drains. Concrete aanwijzingen hiervoor ontbreken nog. 15 Praktijkcentrum De Marke produceert gezuiverd biogas Uit mest, gras, maïs en ander organisch materiaal kan een vergistingsinstallatie biogas produceren. Vaak is de kwaliteit van een groot deel van het geproduceerde gas onvoldoende. Dat is jammer, want maar een beperkt deel van de energie-inhoud van de biomassa wordt zo goed benut. Op proefboerderij De Marke in Hengelo werken TNO, Techno Event en LTO Noord aan een nieuwe techniek. Die waardeert het biogas op tot de kwaliteit van aardgas. Daarmee is maar liefst 95 tot 100% van de energetische waarde van het biogas te benutten. De nieuw, compacte gaszuiveringsinstallatie kan bij kleine en grote vergisters worden geplaatst. Ze zet mest en andere organische stoffen in anderhalve dag om in gas. Bij traditionele mestvergisters duurt dit 45 dagen. De installatie is relatief goedkoop en milieuvriendelijk: naast het hoge energierendement komt er ook vrijwel geen methaan bij vrij. Praktijkcentrum De Marke gebruikt het gezuiverde gas voor haar eigen energievoorziening. Onder meer als tractorbrandstof: daarvoor is al een van de tractoren aangepast. Die rijdt nu op groen, wat de uitstoot van CO 2 en van roetdeeltjes sterk vermindert. Wat aan biogas overblijft levert De Marke aan het gasnetwerk van energiebedrijf Liander. meer informatie: Jacqueline van Wattingen,

15 Veehouderij Meetlat klimaat en veehouderij De Klimaatlat is een gratis internetinstrument waarmee een agrariër snel een idee krijgt wat hij of zij kan doen aan de klimaatverandering en de broeikasgasuitstoot op zijn bedrijf. De klimaatlat berekent de emissies van de drie meest relevante broeikasgassen (kooldioxide, methaan en lachgas) voor de specifieke bedrijfssituatie. Het instrument is geschikt voor drie type bedrijven: melkveehouderij, open teelt en varkenshouderij. Een ondernemer vult de kengetallen van zijn bedrijf in. Het model berekent vervolgens de uitstoot en komt met adviezen voor maatregelen. De klimaatlat is ontwikkeld door CLM. meer informatie: Erik van Well Energiebesparing in de Groningse melkveehouderij Energie besparen begint met weten wat je verbruikt. Twaalf melkveebedrijven met een melkquotum van ongeveer één miljoen liter hebben daarom het energieverbruik gemeten in onderdelen als de melkstal, de melkkoelinstallatie en de verlichting in de stal. Dit deden ze in het kader van het project Energiebesparing in de melkveehouderij. De melkveebedrijven hebben verschillende melksystemen: de traditionele melkstal, de carrousel en de melkrobot. De meting liet zien dat het loont om aan de slag te gaan met energiebesparing, maar dat er nog koudwatervrees is om echt te investeren. Daarom is er een vervolgtraject waarin bij vijf van de twaalf ondernemers de meest kansrijke maatregelen worden uitgevoerd. Dat levert harde cijfers op over de daadwerkelijke energie- en kostenbesparing. De resultaten van het project worden aan andere bedrijven en partijen in de regio gepresenteerd. Daar is al veel belangstelling voor. Het project wordt uitgevoerd door Projecten LTO Noord samen met Energieconvenant Groningen, Rabobank Noordenveld West-Groningen en de gemeente Zuidhorn. meer informatie: Eddie ter Braack, Meer weten over klimaat en veehouderij?

16 Voedsel 18 Zeeuwse zorginstellingen serveren biologische streekproducten Van het land op het bord. Drie zorginstellingen in Vlissingen, Goes en Hulst serveerden in 2007 hun bewoners een maand lang een biologische maaltijd. Waar mogelijk kwamen de producten uit de streek. Het begon met een proef, mede op initiatief van de Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Wegens succes is er nu een vervolgproject Korte keten van land naar klant van start gegaan. Bedoeling is maaltijden te gaan serveren met alleen biologische streekgroenten. Het inschakelen van Zeeuwse biologische telers in samenwerking met biologische webwinkel De Grote Verleiding zorgden voor een doorbraak. Zij gaan begin 2010 dagverse groenten leveren, wat een kostenbesparing oplevert. Bewoners krijgen gezonde en smaakvolle maaltijden met een verhaal en boeren kunnen rekenen op meer vraag en een eerlijke prijs. Het streven is dat de prijs van de biologische maaltijden, door het menu goed af te stemmen op de teeltkalender van de boeren, niet of nauwelijks boven de gangbare maaltijdprijs uitkomt. Voorlopig blijft het beperkt tot groenten, aardappelen en fruit. Biologisch vlees wordt nog te duur gevonden. De ZMF overlegt ook met scholen om dezelfde formule toe te passen. meer informatie: Melissa Ernst, en

17 Voedsel Koppelbedrijven beperken transport Melissa Ernst, Zeeuwse Milieufederatie: We wilden graag de smaak van vroeger terughalen en het voedsel zoveel mogelijk uit de streek betrekken. De transportlijnen zijn daardoor kort. Het is toch niet te geloven dat op één pizza ingrediënten uit vijf continenten liggen? Dat kan anders! Kringlopen van producten die heel lokaal gesloten kunnen worden, zorgen voor minder transportkosten. Dat spaart aanzienlijk energie. Zogenaamde koppelbedrijven ruilen daarom producten en diensten die helemaal op elkaar zijn afgestemd. Het is een innovatieve vorm van samenwerking. Binnen Koppelbedrijven Veluwe-IJsselvalllei werken biologische bedrijven uit verschillende sectoren samen. Akkerbouwers leveren grasklaver, graan, veldbonen en stro aan en ontvangen drijfmest terug van een veehouder. De een verzorgt de bemesting, het maaien en de oogst van het grasklaver terwijl de ander de grondbewerking en het inzaaien voor zijn rekening neemt. Ze streven ernaar 100 procent biologisch voer en mest te gebruiken en de kringlopen te sluiten. In het dorp De Valk vormt een veehouder al jaren een koppelbedrijf met Het Gelders Landschap. Op nabijgelegen percelen verbouwt Het Gelders Landschap gerst, erwten en tarwe. Daarmee voorziet ze de honderd melkkoeien van de buurman van strooisel, graan en krachtvoer. Die heeft door de samenwerking dat nauwelijks nog wat van buiten nodig. Andersom leveren de potstallen van de veehouder vaste mest aan Het Gelders Landschap. meer informatie: en 19 Stadslandbouw in Almere Voor de nieuwe uitbreidingswijk Oosterwold aan de oostkant van Almere, liggen plannen klaar om er landbouw mogelijk te maken die gericht is op directe levering van producten aan de bewoners van de stad. Almere heeft de doelstelling dat 10 procent van het voedsel voor haar inwoners uit de stadslandbouw komt. Volgens berekeningen van de stad zou dat jaarlijks vijf miljoen autokilometers uitsparen, vergelijkbaar met het energieverbruik van 4250 huishoudens. meer informatie:

18 Lokale energieopwekking Henk Hoefnagel van boerenbuur: Iedereen wil snel geld verdienen, maar we denken niet altijd aan de toekomst. Ik wil graag iets opbouwen, en met boer en buur hebben we iets wat duurzaam is. De zonnepanelen zorgen voor energie, maar ook voor contact met stadsmensen en buren. Binnenkort zetten we een energiecoöperatie op voor boeren die allemaal zonnepanelen hebben.

19 Lokale energieopwekking BoerENbuur plaatsen samen zonnepanelen Het concept is simpel: een burger koopt voor 250 euro een aandeel in zonnepanelen die een boer op zijn bedrijf plaatst. In ruil krijgt de burger waardebonnen ter waarde van 300 euro, per 50 euro jaarlijks te besteden aan producten of diensten van de boer. Ondertussen levert de boer de energie van de zonnepanelen aan Greenchoice. Zo steunen burgers boeren om klimaatneutraal te worden. Het idee kwam van Henk Hoefnagel in Beneden-Leeuwen. Hij plaatste begin 2008 panelen op het dak van zijn bedrijf. Inmiddels doen vijftien andere boeren ook mee met dit project van boerenbuur, een initiatief van Stichting Triple I-S in samenwerking met Greenchoice en Goede Waar&Co. Bij burgers bestaat nog wat koudwatervrees om mee te doen, maar de belangstelling groeit. meer informatie: Henk Kloen, , Anne Stijkel, , boerenbuur.nl en clm.nl Het lokaal opwekken van duurzame energie heeft meer voordelen dan alleen minder CO 2 -uitstoot: I leveringszekerheid: het Nederlandse aardgas is op rond Als we niets doen worden we afhankelijk van energiebronnen van andere continenten I stabielere prijs: de olieprijs is hoog, instabiel en zal nog oplopen. De prijs van lokale duurzame is meer stabiel omdat de investeringskosten bekend zijn I efficiency: er zijn bij lokaal gebruik van de energie veel minder transportverliezen (een moderne kolencentrale met een elektrisch rendement van 45% verliest 55% warmte). I het stimuleert lokale werkgelegenheid I een stabieler energienet: elektriciteit laat zich moeilijk opslaan; opgewekte stroom moet direct afgenomen worden. Een fijnmazig netwerk van lokale centrales stabiliseert het net en de continuïteit van de energielevering. meer informatie:

20 24 Stortplaats Waalwijk nu plek voor duurzame energieopwekking 22 Woonwijk in Techum verwarmd door koeien 200 melkkoeien op het praktijkcentrum Nij Bosma Zathe in Friesland verwarmen de woningen in Techum, een nieuwe woonwijk van de gemeente Leeuwarden. Het praktijkcentrum produceert biogas met een mestvergistingsinstallatie. Een installatie voor warmte-krachtkoppeling (wkk) zet het gas om in elektriciteit, dat aan het net wordt geleverd. Bij het proces van mestvergisten met een installatie komt ook restwarmte vrij. Die blijft meestal onbenut. Hier niet: een deel van het gas wordt sinds de zomer van 2009 via 5 kilometer pijpleiding getransporteerd naar Techum. Daar staat een tweede wkk. De warmte die daar vrijkomt wordt gebruikt voor het verwarmen van de woningen. meer informatie: Gelein Biewenga, Het terrein van een voormalige stortplaats in Waalwijk, die sloot in 1987, was ongeschikt voor land- en tuinbouw of woningbouw. De gemeente wekt er nu op grote schaal duurzame energie op met het Ecopark Waalwijk. Zo gaf ze een positieve bestemming aan een stuk grond met een negatief imago. Het Ecopark voorziet in drie verschillende vormen van duurzame energie. Het oude afval van de voormalige stortplaats wordt omgezet in biogas. Daarnaast is er een zonnecentrale met 4200 zonnepanelen. Ook zorgen vijf windturbines, elk goed voor 1,5 MW, sinds 2005 voor opwekking van duurzame energie. In totaal levert het Ecopark 8,5 MegaWatt, genoeg om huishoudens van duurzame stroom te voorzien. Het Ecopark is ontstaan uit de samenwerking van Eneco, de gemeente Waalwijk, Artin en Shell Solar. meer informatie: 23 Windpark in handen van inwoners Kerkrade De gemeente Kerkrade wilde graag haar inwoners actief betrekken bij het klimaatbeleid. Ze richtte samen met hen de Maatschap ter Exploitatie van Windpark de Locht op, die twee windmolens exploiteert. De windmolens hebben een gezamenlijke energieopbrengst van 2,5 MegaWatt, voldoende voor het jaarlijkse energiegebruik van 3000 huishoudens. 160 participanten, zowel particulier en bedrijven, kochten een aandeel van circa 2600 euro in de maatschap. De rest van de investeringskosten, een kleine 6 miljoen euro, is gefinancierd door het Triodos Groenfonds. De elektriciteit die de molens opwekken wordt via het net door Greenchoice geleverd. In Burgervlotbrug in Noord Holland is een zelfde aanpak gevolgd, maar dan met obligaties. De belangstelling van bewoners en bedrijven om te participeren is groot. Sinds september 2008 leveren acht molens in totaal 8,5 MegaWatt aan duurzame energie op. meer informatie: