Toelichting op de archeologische maatregelenkaart

Transcriptie

1 Toelichting op de archeologische maatregelenkaart van de gemeente Horst aan de Maas Deelgebied Horst aan de Maas Deel A: Tekst Rapportnummer V585 Projectnummer V ISSN Status en versie Definitief 2.0 In opdracht van Samenstelling Gemeente Horst aan de Maas R.M. van Heeringen, R. Schrijvers Plaats en Datum Amersfoort, 6 mei 2010 Gecontroleerd door: Vestigia BV, W.A.M. Hessing d.d Gecontroleerd door: Gemeente Horst aan de Maas, D. Bolhuis d.d. Niets uit dit werk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het werk, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Vestigia BV Vestigia BV Spoorstraat MN Amersfoort telefoon fax info@vestigia.nl

2 2

3 Inhoud Samenvatting Inleiding Achtergrond Probleemstelling Doelstelling Indeling van het rapport Dankwoord Methodiek Inleiding Landschapsanalyse Het Actueel Hoogtebestand Nederland Archeologische waarnemingen en onderzoek Cultuurhistorische elementen en structuren Erosie en verstoringen Opstellen van het verwachtingsmodel Planologische vertaling Bodemopbouw, landschapsreconstructie en archeologische verwachting Inleiding Geologie Geomorfologie Bodem Archeologische verwachting Archeologische vindplaatsen en waarnemingen De kwaliteit van de informatie Resultaten van de inventarisatie (per periode) Kennislacunes en toekomst van het archeologisch onderzoek in Horst aan de Maas Cultuurhistorische elementen en structuren Resultaten bureauonderzoek naar erosie en verstoringen Veldtoets concept verwachtingskaart De verwachtingskaart voor de gemeente Horst aan de Maas Bekende archeologische waarden Verwachte archeologische waarden De maatregelenkaart voor de gemeente Horst aan de Maas Beleidsmatige kaders en uitgangspunten Voorschriftcategorieën Advies voor vervolgstappen met betrekking tot het archeologisch proces Literatuur Digitale bronnen Tabel Bijlagen (Deel B en Deel C)

4 4

5 Samenvatting De gemeente Horst aan de Maas heeft in de afgelopen tijd op incidentele basis archeologisch onderzoek bij bodemingrepen mogelijk gemaakt. In verband met de wijziging van de Monumentenwet 1988 per 1 september 2007 en de implementatie van het Europese verdrag van Malta heeft de gemeente Horst aan de Maas het voornemen in de bestemmingsplannen voor het buitengebied en de bebouwde kommen de archeologische waarden structureel te gaan meenemen in het ruimtelijke planvormingsproces. Vestigia heeft hiertoe een archeologische inventarisatie voor het gehele grondgebied van Horst aan de Maas uitgevoerd en deze aansluitend vertaald naar een archeologische verwachtingskaart en een daarop gebaseerde archeologische maatregelenkaart. Het project, van inventarisatie tot maatregelenkaart, had de volgende doelstellingen: 1. het samenbrengen van alle beschikbare informatie over de ligging en de aard van bekende archeologische vindplaatsen, opgravingsterreinen en vondstlocaties; 2. het inventariseren en analyseren van bodemkundige, geologische en geomorfologische gegevens; 3. het benoemen van de archeologische verwachting; 4. het bepalen van de mate van de erosie van het bodemarchief ten gevolge van de landbouw en de stadsen dorpsontwikkeling en andere bedrijvigheid; 5. het vertalen van deze informatie tot voorschriften voor de inpassing van deze archeologische waarden of verwachtingen in nieuwe (ontwerp)bestemmingsplannen en daarbij advies geven over het opstellen van een gemeentelijke onderzoeksagenda en over de ontwikkeling van gemeentelijk selectiebeleid; 6. het verbeteren van het beheer en de visualisering van de informatie door het vervaardigen van overzichtskaarten met daaraan gekoppelde catalogi. Het tekstgedeelte van dit rapport geeft de inhoudelijke onderbouwing voor en toelichting bij de kaartbeelden. De bijbehorende basisinformatie is afkomstig uit de literatuur en verschillende archieven en databestanden. Voor de bronnen van de historische informatie, voor zover niet in het notenapparaat opgenomen, wordt verwezen naar de literatuurlijst aan het eind van dit rapport. In de catalogi, die als bijlagen bij dit rapport zijn gevoegd, wordt een overzicht gegeven van alle archeologische vindplaatsen, onderzoeken en vondstmeldingen in de gemeente Horst aan de Maas (bijlage 1, catalogi 1 tot en met 6). Zonder een gemeentebrede benadering van de archeologische problematiek is het gevaar groot dat de aandacht wordt versnipperd over individuele plangebieden, waardoor er van een integrale afweging van het archeologische belang geen sprake kan zijn. Vanuit die optiek biedt een inventarisatie van het gehele gemeentelijke grondgebied grote voordelen. Voor het eerst beschikt de gemeente namelijk over een samenhangend beeld van de omvang en kwaliteit van de nog aanwezige archeologische waarden en verwachtingen. Het voorliggende rapport vormt hiervan de neerslag. Met de vaststelling van de archeologische verwachtingen- en maatregelenkaart door de gemeenteraad hoeft er in de toekomst niet meer voor elk afzonderlijk bouwplan een archeologisch onderzoek te worden uitgevoerd. Gebieden met een lage verwachting worden pas vanaf vierkante meter vergunningplichtig gesteld. Daarentegen moeten gebieden met een hoge verwachting al bij 500 vierkante meter aan een nadere archeologische verkenning onderworpen worden. Bij toekomstige ontwikkelingen op plaatsen met een al bekende archeologische waarde (de zogenaamde AMK-terreinen) zal verstoring van de 5

6 diepere ondergrond zoveel mogelijk moeten worden voorkomen of beperkt. Waar dit niet realiseerbaar is, zullen de consequenties voor wat betreft de aantasting van het bodemarchief in een zo vroeg mogelijk stadium inzichtelijk moeten worden gemaakt. De gemeente kan op basis daarvan verantwoorde en transparante besluiten nemen, terwijl voor allen die betrokken zijn bij de ruimtelijke inrichting van Horst aan de Maas de archeologische risico s op voorhand inzichtelijk zijn gemaakt. 6

7 1 Inleiding 1.1 Achtergrond De gemeente Horst aan de Maas is gelegen op de Peelhorst in het Land van Kessel (provincie Limburg). Het grondgebied wordt in het oosten begrensd door de Maas en in het westen door het voormalige veenontginningsgebied van de Peel, tevens de grens met de provincie Noord-Brabant. Ten noorden ligt het grondgebied van de gemeenten Venray en Meerlo-Wanssum, in het zuiden de gemeente Sevenum en de stedelijke agglomeratie conglomeratie van Blerick, gemeente Venlo. Het aantal inwoners van de gemeente Horst bedraagt ongeveer De eerste bewoningssporen op het grondgebied van de gemeente stammen uit de vroege prehistorie. Kenmerkend vanaf de Middeleeuwen is vooral de kleinschaligheid van het landschap met esdorpen en heideontginningen, gescheiden door beeklopen. De structuur van het vroegmoderne landschap is bijzonder goed te zien op de Tranchotkaart ( ) op een schaal van 1: of op de Topografische en Militaire Kaart van het Koninkrijk der Nederlanden (TMK; ) op een schaal van 1: Het grondoppervlak van de gemeente bedraagt ca. 122 vierkante kilometer. Het grootste deel van het bebouwde oppervlak wordt ingenomen door de kernen Horst en Grubbenvorst; de overige bewoningskernen vormen een kleiner bebouwd deel. In het buitengebied bevinden zich verspreid liggende boerderijen en oude huisplaatsen. De belangrijkste functies van het buitengebied zijn nu agrarisch en recreatief gericht. Daarnaast legt tegenwoordig ook de vraag naar bouwlocaties voor woningen en industrieterreinen een claim op het beschikbare buitengebied. Als uitgangspunt voor het vigerend beleid van de provincie is het Provinciaal Omgevingsplan Limburg, versie 22 september 2006 (POL2006) genomen. Het POL2006 is een plan op hoofdlijnen. Het kan worden gezien als een voorloper van de provinciale structuurvisie, die op grond van de invoering van nieuwe Wet op de ruimtelijke ordening (Wro) door de Provincie Limburg opgesteld kan worden. Ook wordt kort aandacht besteed aan de recente ontwikkeling van provinciale archeologische aandachtsgebieden. 1.2 Probleemstelling In het verlengde van de vaststelling van de Wijziging van de Monumentenwet 1988 (Wet op de archeologische monumentenzorg 2007) en binnen de Handreiking Ruimtelijke Ontwikkeling van de provincie Limburg (zie ook POL2006), wil de gemeente Horst aan de Maas een begin maken met de ontwikkeling van een eigen archeologiebeleid. Als eerste stap wordt gedacht aan een archeologische maatregelenkaart. Deze kaart kan er toe bijdragen dat niet voor ieder afzonderlijk bestemmingsplan, of bestemmingsplanwijziging eerst een separaat vooronderzoek hoeft te worden uitgevoerd. Gebieden met een evident lage verwachting kunnen hiervan grotendeels worden vrijgesteld. Het kan eveneens de aanzet vormen tot de ontwikkeling van enerzijds een gemeentelijk archeologisch monumentenzorgbeleid en anderzijds een ruimtelijk en thematisch gedefinieerd lokaal of regionaal selectiebeleid. Daartoe is in dit rapport een advies opgenomen over de mogelijke vervolgstappen. Het gebied waarvoor de maatregelenkaart diende te worden ontwikkeld betreft het gehele gemeentelijke grondgebied van de gemeente Horst aan de Maas. Behalve de kaart zelf, conform de specificaties en uitvoeringseisen in de offerte-uitvraag van de gemeente, wordt in het bijbehorende rapport een toelichting gegeven op de wijze van totstandkoming van de kaart en de betrouwbaarheid en volledigheid van de gehanteerde gegevens. 7

8 1.3 Doelstelling De uitgevoerde inventarisatie had de volgende doelstellingen: 1. het samenbrengen van alle beschikbare informatie over: de ligging en de aard van de bekende archeologische vindplaatsen, opgravingsterreinen, geïnventariseerde gebieden en vondstlocaties, al of niet voorzien van voorschriften of een beschermde status; de verwachting voor nog niet onderzochte objecten of terreinen; de erosie van het bodemarchief ten gevolge van bouw- en saneringswerkzaamheden; de kwaliteit en kwetsbaarheid van de in de ondergrond aanwezige archeologische resten; 2. het analyseren van deze informatie om te komen tot: voorschriften voor de inpassing van deze archeologische waarden of verwachtingen in ruimtelijke plannen, met name in nieuwe bestemmingsplannen; inzicht in lacunes in de archeologische kennis over het gemeentelijke bodemarchief en in samenhang daarmee de advisering over het opstellen van een gemeentelijke agenda voor toekomstig archeologisch onderzoek; een advies over de ontwikkeling van gemeentelijk selectiebeleid voor archeologische vindplaatsen; detaillering van de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) die op nationaal niveau is ontwikkeld, maar op het schaalniveau van het gemeentelijke ruimtelijke beleid te weinig uitsluitsel biedt en bovendien te weinig accuraat is; verantwoord informatiebeheer en de visualisering van de beschikbare informatie door middel van kaartmateriaal; 3. het vertalen van de informatie en het advies in een gebiedsdekkende archeologische verwachtings- en maatregelenkaart. Gekozen is voor een tweedeling in het opstellen van een verwachtingskaart en een maatregelenkaart (zie kaartbijlagen 6-7). In de rapporttekst wordt de gevolgde onderzoeksmethoden en de inhoudelijke onderbouwing voor de twee kaartbeelden gegeven. Ter ondersteuning van het betoog in de tekst zijn de volgende kaartbijlagen vervaardigd en toegevoegd: kaartbijlage 1: Geomorfologische kaart van Horst aan de Maas; kaartbijlage 2: Bodemkaart van Horst aan de Maas; kaartbijlage 3: Kaart op basis van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN); kaartbijlage 4: Inventarisatie van archeologische monumenten, waarnemingen en onderzoeken met als ondergrond de IKAW, derde generatie; kaartbijlage 5: Overzicht van uitgevoerde archeologische onderzoeken en onderzoeksmeldingen. Zoals gezegd zijn deze gegevens samengebracht in: kaartbijlage 6: Archeologische waarden en verwachtingen; kaartbijlage 7: Archeologische maatregelen (de beleidskaart). De kaartbijlagen worden digitaal aangeleverd aan de gemeente Horst aan de Maas. De archeologische waarden en verwachtingen en de maatregelen zijn digitaal tot op perceelsniveau te bekijken. Hoewel informatief, is dit rapport niet bedoeld om de geschiedenis van Horst aan de Maas op basis van het verrichte archeologisch onderzoek op schrift te stellen. Dit past niet in de gekozen systematiek die moet leiden tot een archeologische maatregelenkaart ten behoeve van het nieuwe bestemmingsplan. 8

9 Het onderzoek ten behoeve van de kaart is uitgevoerd conform de geldende specificaties van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA). 1.4 Indeling van het rapport Het rapport is als volgt ingedeeld. Na het inleidende hoofdstuk wordt in hoofdstuk 2 de methodiek beschreven die ten grondslag ligt aan het opstellen van de verwachtingskaart. Het onderzoek omvatte de deelstudies landschapsanalyse, archeologie (en cultuurhistorie), verstoringen, verwachtingsmodel en planologische vertaling. In hoofdstuk 2 wordt per deelstudie de aanpak en het gebruikte bronnenmateriaal toegelicht. In de hoofdstukken 3 tot en met 7 worden vervolgens de onderzoeksresultaten van elk van de deelstudies gepresenteerd. In hoofdstuk 3 staan de resultaten van de landschapsanalyse centraal. De uitkomsten van de archeologische bureaustudie worden in hoofdstuk 4 per periode beschreven. Enkele cultuurhistorische elementen zijn beschreven in hoofdstuk 5, verstoringen komen aan bod in hoofdstuk 6. In hoofdstuk 7 wordt ingegaan op de veldtoets die is uitgevoerd om het concept van de verwachtingskaart in het veld te toetsen. In hoofdstuk 8 wordt de opbouw van de verwachtingskaart en de categorie-indeling van de maatregelenkaart verantwoord. In hoofdstuk 9 wordt uitgebreid per categorie ingegaan op de gebruiksvoorschriften van de maatregelenkaart. Ook zijn hier voorbeeldteksten voor de toelichting op de voorschriften in het bestemmingsplan opgenomen. Hoofdstuk 10 biedt enkele aanzetten voor de verdere ontwikkeling van het archeologische monumentenzorgbeleid in de gemeente op het gebied van selectie, behoud en bescherming van archeologische waarden, alsmede een onderzoeksprogramma. Tenslotte volgen een overzicht van de geraadpleegde en verzamelde literatuur en de bijlagen. Bijlage 1 bevat catalogi van Archis-waarnemingen en andere databestanden in tabelvorm. Bijlage 2 bestaat uit de resultaten van de veldtoets. Bijlage 3 bevat een model voor de bestemmingsplanvoorschriften en in bijlage 4 is al het kaartmateriaal ondergebracht. 1.5 Dankwoord Vestigia wil graag de onderstaande personen dank zeggen voor hun constructieve bijdrage aan het tot stand komen van dit rapport: D. Bolhuis, gemeente Horst aan de Maas; drs. J. Deeben, RACM (Amersfoort); X.C.C. van Dijk, Horst; drs. M.T.R.M. Dolmans, gemeente Venlo; drs. M. Kosian, RACM (Amersfoort); drs. R. van der Heijden (Melderslo/Leiden); dr. E. Rensink, RACM (Amersfoort); drs. J. Schatorjé, Limburgs Museum (Venlo); dr. L.B.M. Verhart, Limburgs Museum (Venlo); dr. M. Wansleeben (Leiden); en tot slot de leden van de archeologische en heemkundige verenigingen die op 2 oktober 2008 aanwezig waren voor de becommentariëring van de kaart. 9

10 10

11 2 Methodiek 2.1 Inleiding Het bureauonderzoek omvatte een fysisch-geografische en een archeologische component. De belangrijkste informatiebronnen zijn teksten en kaarten, in digitale of gedrukte vorm: artikelen in (vak)tijdschriften, rapporten (pas sinds tien jaar beschikbaar), monografieën, kaarten en - zeker niet onbelangrijk - archiefstukken uit de collecties van de gemeente Horst aan de Maas en de Rijksdienst voor het Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). Er heeft geen nieuw historisch bronnenonderzoek plaatsgevonden. De rapportage is onderverdeeld in de volgende deelonderzoeken: landschapsanalyse; archeologische waarnemingen en onderzoek; (cultuurhistorische elementen en structuren); erosie en verstoringen; opstellen van het verwachtingsmodel; planologische vertaling. Hieronder wordt een korte beschrijving gegeven van de gevolgde onderzoeksmethodiek voor de verschillende deelonderzoeken. In de hoofdstukken 3 tot en met 7 worden de resultaten van de deelonderzoeken besproken. 2.2 Landschapsanalyse De basiseenheden van de verwachtingskaart zijn afgeleid uit de bodem- en geo(morfo)logische kaarten, op belangrijke punten aangevuld met informatie uit het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Veel aandacht is besteed aan het digitaliseren en analyseren van beschikbare bodemkundige en geo(morfo)logische eenheden en het controleren van de begrenzingen ervan tijdens de veldtoets. Hiervoor is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: alle inventarisatie- en opgravingsrapporten van archeologische bedrijven die binnen Horst aan de Maas werkzaamheden hebben uitgevoerd; onderzoeksverslagen van de Archeologische Vereniging Limburg (AVL) en andere amateurverenigingen; de digitale bodemkaart 1: van Nederland, met daar waar mogelijk detailkarteringen (DLO Staringcentrum); de analoge Geologische Kaart 1: van Nederland (RGD); de terrassenkaart van de Maas; het Actueel Hoogtebestand Nederland, 5 x 5m grid; de Topografische kaart 1:25000 (Topografische Dienst); de kadastrale minuten uit circa via de website met een schaal van circa 1:1250 (Deze kaarten zijn voornamelijk gebruikt om de oude essen, maten, beeklopen, boerenerven, en andere opvallende objecten indicatief te bekijken.); digitale topografische kaarten met schaal 1: (gemeente Horst aan de Maas; niet beschikbaar). Alle relevante kaartinformatie is gedigitaliseerd binnen ArcGIS en ingezet bij de definiëring van de landschappelijke eenheden en verwachtingszones binnen het geografische informatiesysteem. Alle beschrijvende informatie is als attribuut aan de betreffende kaartlaag gekoppeld. 11

12 2.3 Het Actueel Hoogtebestand Nederland In dit rapport is een belangrijke rol weggelegd voor het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Het AHN is een landsdekkend digitaal hoogtebestand dat de vorm van Nederland driedimensionaal beschrijft met een nauwkeurigheid van 5centimeter. Hiermee is de kennis over de aanwezigheid en de begrenzing van dekzandruggen, esdekken, beekdalen en recente afgravingen sterk toegenomen. Voor het gehele grondgebied van Horst aan de Maas is het AHN ingezet voor het begrenzen van de verwachtingszones. De hoogtegegevens van de gemeente (blad 52W, 52O, 58W en 578O) zijn ingewonnen in de periode De puntdichtheid bedraagt respectievelijk 3 tot 5 punten per 16 vierkante meter. In bosgebieden is de puntdichtheid echter beduidend lager, namelijk gemiddeld 1 meetpunt per 36 vierkante meter (de standaardafwijking (σ) bedraagt in dit type terrein ongeveer 20 centimeter). De kwaliteit van het algehele AHN wordt beïnvloed door het moment van inwinnen van de laseraltimetriedata en door het op de betreffende locatie aanwezige vegetatiedek. Ook speelt de gebruikte interpolatie- en filterprocedure van Rijkswaterstaat een belangrijke rol. De precieze invloed van al deze factoren is echter moeilijk te bepalen door de grote variatie in variabelen. Het uiteindelijke bestand bestaat uit een puntenwolk van hoogtematen gerelateerd aan het RD-stelsel. Vanuit het AHN bestand met X- en Y-coördinaten in meters en Z-waarden in meters t.o.v. NAP is een Digitaal Hoogte Model aangemaakt, dat een indicatie geeft van de gemiddelde hoogte van het maaiveld van de gemeente Horst aan de Maas per gridcel van 5 x 5 meter. In het basisbestand zijn metingen die de top van bebouwing en vegetatie weergeven niet gefilterd in situaties waar zij voorkomen in een bebouwde kom met een minimum oppervlak van 1 vierkante kilometer. 1 Dit houdt in dat deze metingen in (het centrum van) Horst nog aanwezig zijn in het basisbestand. De metingen dienen vervolgens als basis voor het geïnterpoleerde 5 bij 5 meter grid. De metingen in bosgebieden zijn slechts op uitschieters gecorrigeerd. Als gevolg daarvan kunnen plaatselijke ophogingen binnen een perceel (bijvoorbeeld ophoging ten behoeve van nieuwe bebouwing of bestrating) of gebieden met een dichte vegetatie voor een foutieve hoogte-indicatie zorgen Archeologische waarnemingen en onderzoek De archeologische component van het onderzoek heeft bestaan uit een inventarisatie van alle relevante vondstmeldingen en onderzoeksgegevens binnen het gemeentelijke grondgebied. Gebruik is gemaakt van: waarnemingen en onderzoeken zoals geregistreerd in Archis2; Archeologische Kronieken van de provincie Limburg; publicaties van de AVL en andere amateurverenigingen; rapporten van archeologische bedrijven (ADC, BAAC, RAAP, Synthegra, etc.); publicaties van onderzoeksinstellingen die binnen de gemeente actief zijn geweest, met name van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB). In algemene zin kan worden vastgesteld dat er de laatste jaren steeds meer is gepubliceerd over Horst aan de Maas. Het merendeel heeft de vorm van een korte waarnemingsbeschrijving of een basisrapportage. Er 1 Van Heerd et al Van Heerd et al

13 zijn slechts een zeer klein aantal opgravingen uitgevoerd en gepubliceerd. Alle publicaties zijn opgenomen in de literatuurlijst. Voor de archeologische perioden die in dit rapport worden genoemd worden de volgende dateringen gehanteerd: Paleolithicum tot 8800 v. Chr. Vroeg-Paleolithicum Midden-Paleolithicum Laat-Paleolithicum Mesolithicum v. Chr. Vroeg-Mesolithicum Midden-Mesolithicum Laat-Mesolithicum Neolithicum v. Chr. Vroeg-Neolithicum Midden-Neolithicum Laat-Neolithicum Bronstijd v. Chr. Vroege Bronstijd Midden-Bronstijd Late Bronstijd IJzertijd v. Chr. Vroege IJzertijd Midden-IJzertijd Late IJzertijd Romeinse tijd 12 v. Chr. 450 na Chr. Vroeg-Romeinse tijd Midden-Romeinse tijd Laat-Romeinse tijd Middeleeuwen na Chr. Vroege Middeleeuwen Late Middeleeuwen Nieuwe tijd 1500 heden Archeologische periode-indeling. Naar Louwe Kooijmans et al. 2005, fig en Archis2. tot BP BP BP BP v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr. 12 voor-70 na Chr na Chr na Chr na Chr na Chr. Alle waarnemingen zijn nagelopen. In de eerste plaats is nagegaan of de opgegeven locaties eenduidig en bruikbaar waren. Daarnaast is in het kader van de bureaustudie inhoudelijk de aard van de waarnemingen of onderzoeken geëvalueerd om te beoordelen of ze bruikbaar waren voor een inductieve benadering. Alle locatiegegevens zijn evenwel vanwege de integriteit van de Archis2- database ongewijzigd in de waardenkaart opgenomen. Er is bewust voor gekozen de datasets integraal te gebruiken en volledig ongewijzigd in de bijlagen op te nemen. De gegevens zijn opgenomen in zes tabellen: Archis2-waarnemingen (bijlage 1, catalogus 1): dit zijn puntlocaties van waarnemingen; Archis2-monumenten (bijlage 1, catalogus 2): dit zijn gewaardeerde terreinen op de Archeologische Monumentenkaart van de Provincie Limburg en de RACM; Twee datasets die door Vestigia bijeen zijn gebracht (bijlage 1, catalogus 3 en 5) betreffen vindplaatslocaties van L.B.M. Verhart/M. Wansleeben, en X.C.C. van Dijk (In de referentietabellen zijn alleen de locaties opgenomen die niet in Archis2 voorkomen.); Verder is opgenomen de vindplaatslocaties en database die behoort bij de scriptie van R. van der Heijden uit 2008 (bijlage 1, catalogus 4). 3 Een groot deel van de vindplaatsen in de database is (mede) gebaseerd op Archis-gegevens. De overlap tussen de scriptiegegevens en Archis kan zonder verdere 3 Van der Heijden

14 analyse niet worden aangegeven. Opgemerkt kan verder nog worden dat de scriptiegegevens op het moment van schrijven niet in Archis zijn verwerkt. Niet opgenomen zijn de catalogusnummers die niet via coördinaten zijn te plaatsen; Archis2 onderzoeksmeldingen (bijlage 1, catalogus 6): dit zijn vlakken waar archeologische inventarisaties en opgravingen zijn uitgevoerd. De uitkomsten van deze inventarisatie zijn voorgelegd aan en besproken met een groep van lokale deskundigen op 2 oktober 2008 (gemeentehuis Horst aan de Maas). Hierbij moet worden opgemerkt dat bijna alle door de deskundigen aangereikte gegevens niet digitaal beschikbaar waren (museumcollecties) en/of cultuurhistorische of historische van aard waren. Binnen de opdracht konden deze gegevens niet adequaat worden meegenomen en verwerkt. De digitale gegevensbestanden zijn verwerkt op kaartbijlagen 4 en 5 en bieden aanknopingspunten voor het analyseren van de relatie tussen nederzettingskeuze en landschappelijke elementen. 2.5 Cultuurhistorische elementen en structuren In aanvulling op de archeologische gegevens is op basis van historisch kaartmateriaal, het AHN, luchtfoto s en publicaties een eerste indruk gekregen van de ligging van historische relicten, zoals boerenerven, dijken, borgen, hoven, kasteelterreinen en (water)molens. De structuur van het vroegmoderne landschap is bijzonder goed te zien op de Tranchotkaart ( ) op een schaal van 1: of op de Topografische en Militaire Kaart van het Koninkrijk der Nederlanden (TMK; ) op een schaal van 1: Helaas kon de verwerking van deze gegevens niet binnen de huidige opdracht plaatsvinden. Tot op heden is beperkte literatuur voor handen over de historie en historische geografie van de gemeente Horst. Er is echter één belangrijke uitzondering en dat betreft het werk van historisch-geograaf Renes uit Het analoge kaartmateriaal in zijn studie is zeer goed bruikbaar om een eerste indruk van de historisch-geografische structuur van het landschap te verkrijgen. 2.6 Erosie en verstoringen Menselijke ingrepen in de bodem (verstoringen en ontgrondingen) hebben een negatieve invloed op de potentiële fysieke kwaliteit van archeologische waarden in de bodem. Bij het opstellen van de verwachtingsen maatregelenkaart is getracht gemeentelijke kaarten of datasets met bodemverstoringen op te sporen. Dit speurwerk heeft niet tot een bevredigend resultaat geleid. Dit klemt temeer daar uit het uitgevoerde verkennende archeologische onderzoek in de laatste jaren is gebleken dat veel gebieden zijn afgevlakt, vergraven of gediepploegd. Bij de veldinspectie zijn deze fenomenen op veel van de bezochte plaatsen ook waargenomen. Naast deze vormen van sluipende degradatie zijn wel zoveel mogelijk op het AHN en het topografische kaartmateriaal zichtbare verstoringen zoals grote infrastructurele werken (snelwegen, spoorlijnen, e.d.), recente bebouwing in de dorpskernen, zandafgravingen, de waterzuiveringsinstallaties, etc. op de kaart met een aparte legenda-eenheid aangegeven ( geen archeologische verwachting ). Het is onvermijdelijk dat de afbakening van de bodemverstoringen in het buitengebied enigszins globaal is. Dit betekent dat een zone die als verstoord wordt aangegeven mogelijk toch een klein deel van een archeologisch waardevolle zone kan bevatten, of andersom, dat een verstoring een groter oppervlak kan 14

15 beslaan dan de kaart aangeeft. Alleen door aanvullend onderzoek op perceelsniveau in het buitengebied kan een verfijning worden aangebracht. De gebieden die op de kaart zijn opgenomen onder de noemer geen archeologische verwachting die als zodanig op de kaart zijn opgenomen zijn in het veld gecontroleerd en/of vastgesteld aan de hand van significante afwijkingen die zijn geconstateerd op basis van de bestudering van het AHN. 2.7 Opstellen van het verwachtingsmodel Er bestaan verschillende methoden om verwachtingskaarten te vervaardigen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) heeft een algemene brochure uitgebracht over archeologische verwachtingskaarten op gemeentelijk niveau. 4 Hierin komt naar voren dat geen algemene regels worden voorgeschreven. Een belangrijk aspect vormt het onderscheid tussen deductieve en inductieve benaderingswijzen. 5 Bij een deductieve benaderingswijze worden verwachtingen primair gebaseerd op hypothesen over landschapsgebruik en gekoppeld aan ruimtelijke modellen van het vroegere landschap. Archeologische gegevens worden gebruikt om het model te toetsen. Bij een inductieve benadering worden verwachtingen primair gebaseerd op bekende archeologische gegevens en correlaties met locale omgevingsvariabelen (bijvoorbeeld bodemtype en diepte van het grondwater). In de praktijk komt een methodisch zuivere toepassing niet voor. Bij het maken van verwachtingskaarten is het van wezenlijk belang te beschikken over voldoende hoogwaardige informatiebronnen. Als kritische dragers voor de bodemparameters zijn gebruikt de digitale Bodemkaart 1: en de Grondwatertrappenkaart 1: Aanvullend zijn gebruikt de Geomorfologische Kaart 1: en het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN). Groot probleem vormt echter de omvang en de kwaliteit van het bestand van archeologische gegevens met betrekking tot de gemeente Horst aan de Maas (zie paragraaf 4), waardoor de bewoningsvoorkeur door de tijd heen voor een combinatie van bodemtype en grondwaterstand niet betrouwbaar genoeg kan worden bepaald. Om de verwachting op het aantreffen van archeologische vindplaatsen voor een bepaalde combinatie van bodemtype en grondwaterstand te bepalen is op basis van expert judgement gebruik gemaakt van de betekenisvolle relatie tussen geaggregeerde bodemkaarteenheden, geomorfologische verschijnselen in combinatie met het digitale hoogtebestand (deductieve methode). De uitkomsten zijn op hoofdlijnen vergelijkbaar met wat voor het (aangrenzende) gebied van de gemeente Venlo is voorgesteld. Dit ondanks het feit dat voor Venlo een uitgebreide bestudering van museum- en amateurcollecties heeft plaatsgevonden en meer gegevens voorhanden zijn om een inductieve benaderingswijze te volgen. Uit een samengestelde tabel (tabel 3, opgenomen achterin het rapport) blijkt dat het aantal vindplaatsen per bodemkundige eenheid ook in Venlo statistisch gezien zeer klein is. De inrichting van het Floriadeterrein/Trade Port Noord (ca. 800 hectare; grotendeels buiten het grondgebied van Horst aan de Maas) maakte het mogelijk een praktijktoets uit te voeren die de verwachtingscategorieën op hoofdlijnen heeft bevestigd. 6 In vergelijking met de landelijk beschikbare IKAW kan het volgende puntsgewijs worden opgemerkt: 7 In principe is ook de basisschaal voor de verwachtingskaart en de daarop gebaseerde maatregelenkaart van Horst aan de Maas 1: Opgemerkt moet dan ook worden dat de 4 Groenewoudt, Peeters & Zoetbrood Van Leusen et al Van Dijk 2003; 2005a; 2005b. 7 Hallewas & Peeters 2007; Deeben et al

16 begrenzingen op de kaart met de nodige terughoudendheid dienen te worden gehanteerd. Voor het gebied buiten de bebouwde kom betekent dit concreet, dat een grens zoals die op de kaart in dit rapport voorkomt, in sommige gevallen in het terrein wel 100 meter kan verschuiven. In het gebied binnen de bebouwde kom wordt de begrenzing meestal bepaald door de topografie van de (water)wegen en bebouwing. Omdat deze door hun zichtbaarheid in het veld scherper te lokaliseren zijn, is de nauwkeurigheid van de kaarten voor de bebouwde kommen groter. De afwijking bedraagt hier circa 10 tot 50 meter. Met betrekking tot het voorgaande punt is het wel zo dat door het gebruik van de AHN en het inzetten van de veldtoets (zie hoofdstuk 7) in veel gevallen de begrenzing van de bodemkundige en geomorfologische eenheden veel nauwkeuriger kon worden vastgesteld, waardoor de betrouwbaarheid is toegenomen. De verwachtingskaart en de maatregelenkaart zijn primair bedoeld om te bepalen welke maatregel in het kader van de ruimtelijke ordening van toepassing kan worden verklaard. De klassenindeling in hoge, middelhoge en lage trefkans op de IKAW, die specifiek (statistisch) berekend is voor de gecombineerde archeoregio s (Brabants zandgebied, Limburgs zandgebied) is voor de kaart van Horst aan de Maas uitsluitend bepaald op basis van de lokale verwachting. Gezien het geringe aantal sites (in statistische zin) is de keuze voor de klassenindeling per combinatie van bodemtype, grondwatertrap, geomorfologische eenheid en AHN-beeld via expert judgement tot stand gekomen. Hierbij zijn meegewogen de bekende sites en er is gekeken naar de recent beschikbaar gekomen verwachtingskaart van Venlo (zie hierna). 8 Het archeologische verwachtingsmodel heeft met name betrekking op de pre- en protohistorie en de Vroege Middeleeuwen omdat de bewoning in deze perioden sterk afhankelijk was van de landbouwkundige bewerkbaarheid van de bodem. In het verwachtingsmodel zijn locaties en zones met (laatmiddeleeuwse) cultuurhistorische waarden niet expliciet meegewogen in de kaart, omdat deze veel onafhankelijker van de bodemsamenstelling zijn. Wel is het zo dat bijna alle (clusters) van (voormalige) boerenerven binnen de zones met een hoge of gematigde verwachting lijken te vallen. Het verdient aanbeveling deze locaties in de toekomst aan een nadere ruimtelijke analyse te onderwerpen en op basis hiervan het verwachtingsbeeld bij te stellen voor de laat-middeleeuwse/historische periode. Voorts kan een verdiepingsslag plaats vinden door de functie die het object gehad heeft in de historische ontwikkelingen binnen de gemeente Horst aan de Maas nader te bestuderen (meer landschapshistorische benadering). Het verwachtingsmodel is gebaseerd op de uitkomsten van de deelinventarisaties die beschreven zijn in de hoofdstukken 3 tot en met 7. Bij het bepalen van de afbakening van de verwachtingsgebieden zijn in het GIS alle thematische kaartlagen over elkaar geprojecteerd. Vanuit de combinatie ( overlay ) van de resultaten van de archeologische inventarisatie met de landschappelijke kaarten is gezocht naar logische zoneringen voor verwachtingen. Aan de bodemkundige en geo(morfo)logische eenheden is een waardering toegekend met betrekking tot de archeologische trefkans voor vondsten en vindplaatsen uit de verschillende archeologische perioden. De onderbouwing hiervan wordt gegeven in de hoofdstukken 3 en 4. Verstoorde of archeologisch afgeschreven zones, zoals in hoofdstuk 6 beschreven, heffen een eventuele onderliggende verwachting op. Vanzelfsprekend is rekening gehouden met de huidige inrichting van het gemeentelijke grondgebied bij het opstellen van de verwachtingszones. In hoofdstuk 4 zullen de aard en ruimtelijke verspreiding van de archeologische relicten in extenso worden besproken. Voor de onderbouwing van de methodiek van het modelleren zal kort op de aldaar geschetste ontwikkelingen moeten worden vooruitgelopen, om inzicht te geven in de onzekerheden in het 8 Van Dijk

17 verwachtingsmodel. Er is namelijk sprake van een lage dichtheid aan officieel geregistreerde archeologische waarnemingen: minder dan 1 per vierkante kilometer. De vondstdichtheid is zo laag dat binnen veel landschappelijke eenheden geen archeologische waarnemingen voorkomen. Archeologisch lege zones duiden er echter niet per definitie op dat er geen archeologie in de bodem (meer) aanwezig is, maar kunnen ook het gevolg zijn van het ontbreken van bodemverstorende activiteiten of het ontbreken van passende archeologische onderzoeken in het verleden. De verwachting voor deze lege zones is daarom gebaseerd op expert judgement en op extrapolatie vanuit gebieden met een hoge(re) vondstdichtheid binnen dezelfde landschappelijke setting. De archeologische waarden- en verwachtingsgebieden in de kaartbijlage 6 zijn onderverdeeld in de volgende categorieën: wettelijk beschermd archeologisch monument en/of gebied of terrein van archeologische waarde; In eerdere onderzoeken is reeds aangetoond dat in deze zones hoge concentraties archeologische resten voorkomen, die als behoudenswaardig gekarakteriseerd kunnen worden. Het betreft de terreinen die zijn opgenomen in de Archeologische Monumentenkaart (AMK); gebied met een hoge archeologische verwachting; gebied met een gematigde archeologische verwachting; gebied met een lage archeologische verwachting; gebied met een specifieke archeologisch verwachting: beekdalen; gebied of terrein waar geen bodemarchief meer aanwezig is; bebouwde kom (gebied met een onbekende archeologische verwachting); water (geen verwachting). De inhoudelijke onderbouwing van de archeologische waardering van de verschillende landschappelijke eenheden wordt gegeven in hoofdstukken 3 en 4. De vertaling daarvan naar de verwachtingskaart in hoofdstuk 8. Verder wordt ter ondersteuning van de verwachtingskaart (bijlage 4, kaartbijlagen 6 en 7) de volgende informatie weergegeven in respectievelijk bijlage 4, kaartbijlagen 4 en 5: alle archeologische vindplaatsen uit Archis2: hierbij gaat het zowel om de gewaardeerde of beschermde vindplaatsen als om de overige niet gewaardeerde vindplaatsen en losse vondsten (waarnemingen); de terreinen waar nadere archeologische inventarisaties en/of opgravingen hebben plaats gevonden. De cultuurhistorische objecten uit de gemeentelijke monumentenlijst, uit de Objectendatabase (ODB) van de RDMZ (thans RACM) en KICH vallen buiten deze opdracht. 2.8 Planologische vertaling Op basis van de verwachtingskaart is tenslotte de maatregelenkaart geproduceerd die vooral bruikbaar is voor ruimtelijke ordeningsdoeleinden. Deze kaart vormt na acceptatie door de gemeente de archeologische beleidskaart (bijlage 4, kaartbijlage 7). De onderverdeling en begrenzingen, zoals zijn aangehouden binnen de maatregelenkaart, zijn in het geval van Horst aan de Maas op dit moment identiek aan die op de verwachtingskaart. Binnen de archeologische maatregelenkaart is de volgende onderverdeling gemaakt: Categorie 1 Wettelijk beschermd archeologisch monument; Categorie 2 Gebied of terrein van archeologische waarde; Categorie 3 Gebied met een hoge archeologische verwachting; Categorie 4 Gebied met een gematigde archeologische verwachting; 17

18 Categorie 5 Gebied met een lage archeologische verwachting; Categorie 6 Gebied met een specifieke archeologische verwachting: beekdalen; Categorie 8 Bebouwde kom (onbekende verwachting); Categorie 7 Gebied of terrein waar geen bodemarchief meer aanwezig is; Categorie 9 Water (geen verwachting). De uitwerking van deze maatregelen is te vinden in hoofdstuk 9. Vervolgens zal bekeken moeten worden hoe de benodigde maatregelen het best planologisch vertaald kunnen worden in voorschriften voor bestemmingsplannen. Hiertoe is een aantal voorbeelden van bestemmingsplannen met archeologische paragrafen geëvalueerd. 9 De gemeente Horst aan de Maas kan er voor kiezen de in bijlage 3 uitgewerkte bestemmingsplanvoorschriften over te nemen in bestemmingsplannen. In hoofdstuk 10 worden enkele adviezen gegeven voor vervolgstappen en vervolgonderzoeken. 9 Zie ook Archeologie in Bestemmingsplannen

19 3 Bodemopbouw, landschapsreconstructie en archeologische verwachting 3.1 Inleiding Dit hoofdstuk behandelt de landschappelijke kenmerken vanuit een geologische, geomorfologische en bodemkundige invalshoek en biedt inzicht in de archeologische verwachting van de verschillende landschappelijke eenheden. Ter onderbouwing van de verwachtingskaart zijn eerst deelkaarten vervaardigd voor de volgende thema s: geomorfologie (bijlage 4, kaartbijlage 1); bodemtypen (bijlage 4, kaartbijlage 2) en hoogte ten opzichte van NAP op basis van het Actueel Hoogtebestand Nederland (bijlage 4, kaartbijlage 3). 3.2 Geologie Horst aan de Maas bevindt zich op de overgang van het Zuidelijke Zandgebied (met de Peelhorst in het westen) naar de Maasvallei (in de Slenk van Venlo) in het oosten (afbeelding 1 en 3). De hoogteligging loopt uiteen van ongeveer 14 meter +NAP in het noordoosten (in het Maasdal ten noorden van Broekhuizenvorst) tot bijna 34 meter +NAP in het westen (de Zwarte Plak nabij de Midden Peelweg). Afbeelding 1. Uitsnede uit de Geologische overzichtskaart van Nederland met daarop de grotere eenheden (uit de Formaties van Beegden (Be), Boxtel (Bx) en Nieuwkoop (Ni)) zoals zij in het gebied van Horst aan de Maas voorkomen 19

20 Voor een chronostratigrafische indeling wordt verwezen naar afbeelding 2. Langs de Maas zijn vanaf het Laat-Weichselien meerdere nu nog steeds herkenbare terrassen ontstaan, onder invloed van relatief grote veranderingen in het heersende klimaat. De onderverdeling van de terrassen van de Maas vanaf Grubbenvorst stroomafwaarts naar Boxmeer, is gebaseerd op lokale plaatsnamen, gelegen op het betreffende terras. 10 Afbeelding 2. Chronostratigrafie vanaf het Laat-Pleistoceen tot heden, aangevuld met de archeologische tijdtabel. 10 Huisink Dit in tegenstelling tot bijv. Berendsen et al en Kasse et al 1995, die een genummerde onderverdeling hanteren. Hoewel, zoals ook in de hoofdtekst wordt vermeld, nog steeds een en ander is op te merken over de compatibiliteit van de verschillende terras-indelingen, zowel in naamgeving als in datering, wordt hier in grote lijnen de terrasnamen-indeling uit Huisink 1997 gevolgd. 20

21 Pleniglaciaal Het oudste landschap binnen het onderzoeksgebied werd grotendeels gevormd tijdens de koudste periode van de laatste ijstijd, het Midden-Weichselien of ook wel Pleniglaciaal (zie afbeelding 1en 3). Een restant van deze oude vlechtende riviervlakte (het Rijkevoort terras ) is (mogelijk) nog aanwezig ter hoogte van de Hiepsheide Weg, ten westen van Broekhuizen. 11 Tijdens het laatste deel van het Pleniglaciaal heeft de wind hier een tot ongeveer 2 meter dik pakket dekzand op afgezet. In het gebied ten westen van de Meerlose Baan bepalen vooral deze zanden uit de Formatie van Boxtel het huidige landschap. De dikte van deze afzettingen in Horst aan de Maas loopt uiteen van plaatselijk meer dan 5 meter (in het gebied tussen Melderslo en America) tot minder dan 2 meter in de ontginningen ten westen van de Middenpeelweg en rond Griendtsveen. Tijdens kortere warmere perioden werden tussen deze dekzanden vaak leemlagen gevormd. Soms werd er veen gevormd of kon bodemvorming optreden; de Laag van Usselo uit het Allerød interstadiaal (rond 9000 voor Chr.) is hiervan een duidelijk voorbeeld. Laat-Weichselien Deze periode vormt een overgang van het koudste deel van de laatste ijstijd naar het warmere Holoceen. Enkele snel op elkaar volgende klimaatwisselingen zorgen gedurende deze periode voor grote veranderingen in het landschap. Afbeelding 3. Geologisch profiel de Peelhorst in het westen, via de Maasvallei naar Tuindorp en de Duitse grens in het oosten. De T en E geven de dekzanden uit de Formatie van Boxtel aan. De jongste rivierafzettingen zijn met R gecodeerd; de K geeft de Laat-Glaciale sedimenten aan; V zijn Maasafzettingen van voor het Laat-Glaciaal. De rivierduinen ten noordoosten van de Maas zijn met St aangeduid (Naar Stiboka 1975). De rivierafzettingen van de Maas worden tot de Formatie van Beegden gerekend (De Mulder et al. 2003). Het eerste deel van het Laat-Weichselien wordt gekenmerkt door relatief warme omstandigheden waarin zich een parkachtig landschap kan ontwikkelen. De Maas sneed zich in de oude riviervlakte in, en de afvoer concentreerde zich in een aantal geulen die een meer meanderend patroon vertoonden; de restgeulen van dit systeem zijn dan ook duidelijker zichtbaar. De restanten van dit fluviatiele landschap uit het Bølling worden in dit verband omschreven als het Vierlingsbeek terras. 12 Deze insnijding werkte ook door in de op de Maas afwaterende beken; onder meer het dal van de Groote Molenbeek kon zich hierdoor tot een wat meer uitgesproken dalvorm ontwikkelen. 11 De exacte ouderdom van de maasterrassen in dit gebied staat nog ter discussie; zie Van den Broek/Maarleveld 1963, Huisink 1997, Tebbens et al 1999, Kasse et al. 2000; Tebbens et al Huisink

22 Na een korte onderbreking van de klimaatverbetering tijdens het Oude Dryas, zet de trend zich verder voort tijdens het Allerød, en wordt de Maas een sterk meanderende rivier die ook duidelijke kronkelwaardruggen en oeverwallen vormt. Onder meer tussen Broekhuizen en Lottum en bij Grubbenvorst zijn hier nog mooie voorbeelden van te zien. Verder stroomafwaarts is dit Broekhuizen terras grotendeels opgeruimd door de latere erosie tijdens het Jonge Dryas en het Holoceen. Tijdens het koudere Jonge Dryas stadiaal vormde de Maas weer een brede vlakte waarin de rivier een vlechtend patroon van zich snel verplaatsende, ondiepe geulen vormde (vaak niet dieper dan 2 meter). 13 De latere opvulling van deze geulen bestaat over het algemeen uit klastisch materiaal; slechts zeer lokaal komt in de diepste delen een (deels) organische vulling voor. 14 De sterke insnijding heeft ervoor gezorgd dat de top van dit Wanssum terras 4 tot plaatselijk 8 meter lager ligt dan dat van het Broekhuizen terras. Benedenstrooms van Wanssum is er niet veel meer van dit niveau terug te vinden, daar het in het Holoceen voor een groot deel geërodeerd is geraakt. Delen die hier wel bewaard zijn gebleven hebben daarbij nog in zichtbaarheid ingeboet, door een latere afdekking met holoceen sediment. In perioden waarin de afvoer beperkt was (voornamelijk gedurende de winter) viel een groot deel van de vlakte droog en kon door verstuiving van het zand uit de vlakte duinvorming plaatsvinden op de hogere banken tussen de geulen, zoals tussen het Schuitwater en de huidige loop van de Maas, en op grotere schaal in een zone achter de oostelijke Maasoever, achter de lijn Arcen Lomm- Velden. Zeer waarschijnlijk hield de grootschalige duinvorming op, op de grens Jonge Dryas Preboreaal, door de verandering van een breedvlechtende naar een smallere en meanderende Maas, in samenhang met een sterke toename in vegetatie(dichtheid). 15 Holoceen Door hogere temperaturen en sterkere verdamping namen afvoer en met name piekafvoer sterk af. De grote vlechtende riviervlakte verloor voor een groot deel zijn actieve functie. Zeer waarschijnlijk bleven de diepste geulen in bedrijf en ontwikkelde zich van daaruit het meanderende systeem waar de huidige Maas een voortzetting van is. Door grootschalige ontbossing vanaf het Laat-Subboreaal (Late Bronstijd) nam de sedimentatie weer sterk toe. 16 Een toename in overstromingen door ontbossing en ontginning van het achterland, zorgde ervoor dat het regenwater niet meer door de vegetatie en de bodem werd vastgehouden en daardoor sneller werd afgevoerd naar de rivier. Ook in de Romeinse tijd waren er veel overstromingen, maar in de Vroege Middeleeuwen raakt het achterland weer bebost, waardoor de overstromingsfrequentie weer afnam. Vanaf de Late Middeleeuwen is de situatie weer omgekeerd: meer overstromingen en sedimentatie, maar ook veel erosie, zowel lateraal door de zich zijdelings verplaatsende meanders als door overloopgeulen. 17 Verder zijn in de gemeente Horst aan de Maas diverse dekzandruggen aanwezig, die plaatselijk onder invloed van het potstalsysteem (bemesting door een mix van met name schapenmest en plaggen) opgehoogd zijn op deze wijze zijn hier esdekken gevormd. Versnijding van het terrein door beekjes die afwatering naar de Slenk van Venlo verzorgen, heeft met name het landschap in het zuidwestelijke deel van 13 Kasse 1995; Van der Gaauw 2006; Ook de rechte terrasrand, het rechte geulenpatroon en de zeer sterke variatie in sediment op korte afstand wijzen hierop (Huisink 1997). 14 De vorming van de basis van deze afzettingen wordt geplaatst in het laatste deel van het Jonge Dryas, waardoor verondersteld wordt dat de geulen gedurende de gehele periode actief zijn geweest (Kasse et al. 1992). 15 Teunissen 1983; Kasse Bunnik Van der Gaauw

23 het onderzoeksgebied verder gevormd. Aan de randen van de beekdalen is het dekzand plaatselijk verspoeld, mede door de achterwaartse insnijding van de beekdalen. Het laatste duidelijk aanwezige landschapsvormende proces is verstuiving. Door het afplaggen van heide, met name tijdens de Middeleeuwen, kwam het dekzand plaatselijk braak te liggen. Doordat de wind vat kreeg op het zand, ontstonden plaatselijk stuifzandopeenhopingen, die gerekend worden tot het Laagpakket van Kootwijk (Formatie van Boxtel; zie volgende paragraaf) Geomorfologie De geologische ontwikkeling van het gebied, zoals die in de voorgaande paragraaf uiteen is gezet, legt de basis voor het uiterlijk van het landschap. De driedeling zoals die in grote lijnen is te maken op grond van de geologie (afbeelding 1), is ook in de verdeling van de terreinvormen - de geomorfologie - binnen de gemeente Horst aan de Maas zichtbaar (kaartbijlage 1). De volgende geomorfologische eenheden zijn gekarteerd: 19 Veenkoloniale ontginningsvlakte ; Restveenvlakte Het hooggelegen veengebied in het westen van de gemeente werd geëxploiteerd, waarbij het veen vrijwel geheel werd afgegraven. De ontgonnen delen zijn als ontginningsvlakte op de kaart opgenomen; de niet of slechts deels ontgonnen gebieden zijn als restveenvlakte gekarteerd. Beekdal (al dan niet met veen) De laagste delen van het grondgebied van Horst aan de Maas worden ingenomen door de beekdalen. Op korte afstand kunnen hier beperkte hoogteverschillen voorkomen, en ten dele vallen ook de (kleinere) dalhellingen in deze categorie (tot maximaal 0,5 meter). Waar de dalbodem vrij vlak is, kan dit het gevolg zijn van het voorkomen van veen in deze laagtes. Het reliëf in het zand wordt hierdoor deels gemaskeerd. Afbeelding 4. Geologisch profiel, direct ten zuiden van Horst, over het Sevenumse grondgebied, met Sevenum aan de oostelijke begrenzing van het profiel. Met name de aanwezigheid van meerdere dekzandruggen / landduinen in het peelgebied (centraal in het profiel) wordt hieruit duidelijk. (naar Van den Toorn, 1967). 18 De Mulder et al. 2003; Schokker Ten Cate/Maarleveld