De Zandmaas - landschapsontwikkeling en onderzoeksmethoden

Transcriptie

1 39 Piet van der Gaauw De Zandmaas - landschapsontwikkeling en onderzoeksmethoden Landschapsontwikkeling in het Maasdal Het is tijdens het onderzoek van de afgelopen jaren duidelijk geworden dat het huidige Maasdal is opgebouwd uit meerdere landschappen van verschillende ouderdom. Om de bewoningsgeschiedenis van het Limburgse Maasdal te kunnen begrijpen is een reconstructie van de landschappelijke ontwikkeling essentieel. De mogelijkheden voor nederzettingen, landbouw, scheepvaart etc. worden immers grotendeels bepaald door de fysieke omgeving. De aan- of afwezigheid van archeologische resten kan worden verklaard door de landschappelijke ontwikkeling van het rivierdal te onderzoeken. Figuur 1. Overzicht van de Zandmaas en de onderzoekslocaties In deze bijdrage wordt eerst de vorming van landschap van het Limburgse Maasdal in het algemeen besproken. Vervolgens komen de plangebieden Lomm, Well-Aijen en Lateraalkanaal-West in het Zandmaasproject (fig. 1) aan de orde, waarbij zal worden geprobeerd de link te leggen tussen de landschappelijke ontwikkeling en de archeologie. Het gaat hierbij vooral om het bepalen van de

2 40 mogelijkheden voor de bewoning en het gebruik van het landschap in de diverse perioden. Tot slot worden enkele conclusies genoemd, die na afloop van het inventariserend onderzoek getrokken kunnen worden. Het Limburgse Maasdal wordt gekenmerkt door een vrij smalle holocene riviervlakte die geflankeerd wordt door een groot aantal pleistocene rivierterrassen. Gezien over de lange termijn is de landschappelijke ontwikkeling van het Maasdal vooral bepaald door twee factoren: tektonische bewegingen van de aardkorst en klimaatveranderingen in het Pleistoceen, de periode van de ijstijden. Figuur 2.Tektonische eenheden in het Limburgse Maasdal De tektoniek komt tot uiting door een aantal breuken in de ondergrond (fig. 2) De belangrijkste tektonische eenheden zijn het dalingsgebied, de Centrale Slenk en het opheffingsgebied, de Peelhorst. De beweging tussen de verschillende blokken verloopt heel langzaam, maar omdat dit proces zich gedurende vele miljoenen jaren heeft afgespeeld, is het landschap van het Limburgse Maasdal toch wel in grote lijnen door deze tektonische bewegingen bepaald. Globaal gezien kunnen in het Limburgse Maasdal op basis van deze tektonische eenheden vier trajecten worden onderscheiden met ieder een eigen landschappelijke ontwikkeling. In het zuiden het opheffingsgebied het Limburgs Blok, vervolgens de Centrale Slenk, dan de Peelhorst en in het noorden de Venlo Slenk, die overigens geen echt dalingsgebied kan worden genoemd. Behalve tektoniek hebben klimaatveranderingen veel invloed gehad op het landschap van het Maasdal. Aan het begin van elke ijstijd sneed de Maas zich in en bouwde vervolgens weer een brede riviervlakte op van zand en grind (fig. 3). Vanwege het ruige klimaat en het ontbreken van vegetatie was er tijdens de ijstijden een grote aanvoer van sediment. De Maas was een verwilderde of

3 41 vlechtende rivier met een zeer brede riviervlakte met veel verschillende geulen tussen zand- en grindbanken. Ook tijdens de overgang van een ijstijd naar een warmere periode sneed de rivier zich in. De Maas was in die warme perioden een meanderende rivier die zich door een vrij smalle riviervlakte slingerde. Figuur 3. Klimaatveranderingen in het Pleistoceen Door de vele insnijdingen van de rivier is een karakteristiek terrassenlandschap ontstaan (fig. 4), waarbij delen van de oude riviervlakten als iets hoger liggende terrassen bewaard zijn gebleven. De meeste terrassen in het Limburgse Maasdal dateren uit de laatste en voorlaatste ijstijd en veel oude Maaslopen zijn op de terrassen nog goed te herkennen. Figuur 4. Terrassen langs de Maas Tijdens het Holoceen is de riviervlakte vooral gevormd door de laterale, d.w.z. de zijdelingse verplaatsing van de Maasmeanders. Figuur 5 is een doorsnede van een riviermeander die zich naar links verplaatst. De rivierbodem bestaat uit grind en in de binnenbocht, de zgn. kronkelwaard, wordt zand afgezet. Op de oevers wordt tijdens overstromingen zandige klei afgezet in de vorm van een oeverwal, terwijl iets verder van de rivier af klei sedimenteert. De wat hoger gelegen oeverafzettingen

4 42 zijn meestal goed bewoonbaar geweest, terwijl de lagere delen bijvoorbeeld gebruikt werden om het vee te weiden. Figuur 5. Vorming van de holocene riviervlakte (afbeelding RAAP) Op de terrassenkaart van het Zandmaasdal van Van den Broek & Maarleveld uit 1963 (fig. 6) zijn in het lichtrood de terrassen uit de laatste en voorlaatste ijstijd weergegeven. De Maas had in die perioden een zeer brede, verwilderde riviervlakte. Met de oranje, groene en gele kleuren zijn terrassen aangegeven, die gevormd zijn aan het einde van de laatste ijstijd, het Laat-Glaciaal. Vooral de grote meanders uit het Allerød-interstadiaal, een korte warmere periode aan het einde van de laatste ijstijd, zijn heel opvallend. Figuur 6. Terrassenkaart van het Zandmaasdal, uit: Van den Broek & Maarleveld, Het jongste terras met de blauwe kleur is gevormd in het zogenaamde Jonge Dryas-stadiaal, een korte, koude periode van ongeveer 1000 jaar vlak voor het begin van het Holoceen, de warme periode waarin we nu leven en die ongeveer jaar geleden begon. De Maas vormde in het Jonge Dryas-stadiaal weer een verwilderde riviervlakte met een breedte van 1 à 2 km en in het begin van het Holoceen heeft de Maas zich ingesneden in het Jonge Dryas-terras. In de Centrale Slenk kon de Maas sterk meanderen en daar is de holocene riviervlakte met de paarse kleur dus vrij breed. Hier zijn veel van die laatglaciale terrassen door laterale erosie van de Maas verdwenen, ten koste van de holocene riviervlakte. Op de Peelhorst ontbreekt de holocene riviervlakte, omdat de Maas hier blijkbaar niet kon meanderen en ook in de Venlo Slenk heeft de Maas nauwelijks gemeanderd. De plangebieden van de Maaswerken liggen allemaal op het Jonge Dryas-terras of in de holocene riviervlakte en in feite zijn het dus de laagste en jongste delen van het Maasdal.

5 43 Tijdens het Holoceen is het landschap en de bewoning daarvan, sterk beïnvloed door de dynamiek van de Maas. Door laterale erosie van de rivier gedurende het Holoceen zijn grote delen van de terrassen en de oudere delen van de riviervlakte met bewoningssporen en al verdwenen, waardoor het moeilijk is om de bewoningsgeschiedenis van het Maasdal te reconstrueren. Anderzijds zijn delen van de terrassen en de riviervlakte overdekt met jonge rivierklei, waardoor de archeologische resten daar beter geconserveerd zijn. De dynamiek van de Maas gedurende het Holoceen kan als volgt worden samengevat (tabel 1) In het Jonge Dryas-stadiaal, dat is aan het einde van het Laat-Paleolithicum, was de Maas een verwilderde rivier. De bedding bestond uit meerdere, zich snel verplaatsende, ondiepe geulen tussen grind- en zandbanken waarop soms kleine duintjes werden gevormd. In het begin van het Holoceen, in het Vroeg-Mesolithicum, sneed de Maas zich in en op lagere delen van het terras werd tijdens overstromingen de zogenaamde oude rivierklei afgezet en in de Venlo Slenk werden zandige kronkelwaardruggen gevormd. Dan volgt een lange periode van het Mesolithicum tot de Bronstijd, dus een periode van ongeveer 7000 jaar, met weinig overstromingen en weinig sedimentatie en hoewel er weinig overstromingen waren, heeft de Maas in de Centrale Slenk toch flink kunnen meanderen. Vanaf de Late Bronstijd krijgen we te maken met toenemende overstromingen door ontbossing en ontginning van het achterland, waardoor het regenwater niet meer door de vegetatie en de bodem werd vastgehouden en sneller werd afgevoerd naar de rivier. Ook in de Romeinse tijd waren er veel overstromingen, maar in de Vroege Middeleeuwen raakt het achterland weer bebost, wat leidt tot minder overstromingen. Vanaf de Late Middeleeuwen is de situatie weer omgekeerd: meer overstromingen en sedimentatie, maar ook veel erosie, zowel lateraal door de zich zijdelings verplaatsende meanders als door overloopgeulen. Tabel 1. Dynamiek van de Maas en bewoonbaarheid van het Zandmaasdal Periode Laat-Paleolithicum > v.c. Mesolithicum v.c. Neolithicum v.c. Bronstijd v.c. IJzertijd 800 v.c. 0 Romeinse tijd n.c. Vroege Middeleeuwen n.c. Late Middeleeuwen n.c. Nieuwe tijd 1500 n.c. heden Dynamiek Maas Verwilderde rivier (Jonge Dryas) Meerdere, zich snel verplaatsende, ondiepe geulen tussen grinden zandbanken, soms lichte duinvorming op zandbanken. Eerst insnijding, vorming kronkelwaardruggen in Venlo Slenk en afzetting oude rivierklei op lagere delen van terras Daarna weinig overstromingen, weinig sedimentatie Weinig overstromingen, weinig sedimentatie Weinig overstromingen Vanaf Late Bronstijd meer overstromingen Toenemende overstromingen Veel overstromingen Weinig overstromingen Veel overstromingen, veel sedimentatie Veel erosie, zowel lateraal als door overloopgeulen Veel overstromingen, veel sedimentatie Veel erosie, zowel lateraal als door overloopgeulen

6 44 Deze wisselende dynamiek van de Maas is bepalend geweest voor de bewoningsmogelijkheden en heeft ook gezorgd voor een complex en divers landschap in het Maasdal. Dit zal worden toegelicht aan de hand van drie plangebieden in de Zandmaas, waar het archeologisch landschap in kaart is gebracht. Tevens worden hier per deelgebied enkele methoden en technieken genoemd die tijdens de prospectie zijn toegepast. Plangebied Lomm (80 ha - hoogwatergeul) Voorafgaande aan het veldonderzoek is eerst een bureauonderzoek uitgevoerd waarbij de bekende archeologische gegevens zijn verzameld. Figuur 7 geeft de verwachtingskaart en de voor het onderzoek bekende vindplaatsen uit Archis weer. Daarnaast speelt de bestudering van bodemkaarten, geomorfologische kaarten, hoogtekaarten en historische kaarten een belangrijke rol (fig. 8). Aan de hand van deze gegevens is een archeologische verwachting voor het plangebied geformuleerd die bepalend is voor de te volgen onderzoeksstrategie in het veld. Figuur 7. Lomm: verwachtingskaart uit: Trajectnota/MER.

7 45 Figuur 8. Lomm, links: bodemkaart, rechts: Tranchotkaart (circa 1810) Als onderzoeksmethoden zijn in Lomm eerst een oppervlaktekartering en een zogenaamd megabooronderzoek uitgevoerd. Daarbij zijn ongeveer 10 boringen per hectare gezet met een grote handboor met een diameter van 12 cm, waarbij de boorinhoud in het veld is gezeefd. Uit de boringen kwamen opvallend veel vondsten, terwijl aan het oppervlak relatief weinig vondsten werden gedaan. De door RAAP aangegeven vindplaatsen (fig. 9) zijn dus vooral gebaseerd op vondsten uit de boringen. Uit het booronderzoek bleek ook dat het terras en de oude oeverafzettingen hier afgedekt zijn door een zandig dek dat bestaat uit jongere afzettingen van de Maas, maar waarschijnlijk ook uit met bemesting opgebrachte grond, een zogenaamd esdek. Ook zijn enkele smalle profielsleuven getrokken. In het plangebied Lomm, dat vrijwel geheel bestaat uit een terras uit het Jonge Dryas-stadiaal, is daarna een waarderend proefsleuvenonderzoek uitgevoerd. De sleuven zijn ingetekend op een hoogtekaart (fig. 10). Uit alle gegevens tezamen is een kaartje (fig. 11) gemaakt waarop de verschillende landschappelijke eenheden zijn weergegeven die onder het zandige dek liggen. De rode gebieden zijn de hoogste delen van het terras die niet of nauwelijks zijn bedekt met oude oeverafzettingen. De oranje gebieden zijn de wat lagere delen van het terras en daar ligt wel een dik pakket oeverafzettingen. Met de groene kleur is een oude geul uit de Jonge Dryas weergegeven die is opgevuld met oude rivierklei, en de blauwe baan is ook een oude geul maar die functioneert bij overstromingen steeds weer opnieuw als overloopgeul. De archeologische vondsten en sporen zijn vooral aangetroffen op de hogere, zandige delen van het onderliggende terras, dus in de rode gebieden. In de lagere delen met meer kleiige oeverafzettingen zijn ook wel vondsten gedaan, maar er zijn weinig grondsporen aangetroffen.

8 Figuur 9. Boorpunten, profielsleuven en vindplaatsen in Lomm, uit: Raemaekers, D.C.M. & E. Heunks, 2000 en Verhoeven, A.A.A. & A.H. Schutte, et al,

9 Figuur 10. Hoogtekaart en proefsleuven in Lomm, uit: Verhoeven, A.A.A. & A.H. Schutte, et al,

10 48 Figuur 11. Landschappelijke eenheden in Lomm. De bewoningsmogelijkheden van Lomm zijn weergegeven in tabel 2. Omdat het plangebied bestaat uit een terras dat slechts incidenteel werd overstroomd, zijn de gebruiksmogelijkheden voor agrarische activiteiten altijd gunstig geweest. Tabel 2. Bewoonbaarheid Lomm Peelhorst - Jonge Dryas terras Periode Laat-Paleolithicum > v.c. Mesolithicum v.c. Neolithicum v.c. Bronstijd v.c. IJzertijd 800 v.c. 0 Romeinse tijd n.c. Vroege Middeleeuwen n.c. Late Middeleeuwen n.c. Nieuwe tijd 1500 n.c. heden Bewoonbaarheid Niet goed bewoonbaar s winters te koud, s zomers te dynamisch Bewoonbaar, losse vondsten aangetroffen Bewoonbaar, losse vondsten aangetroffen Bewoonbaar, losse vondsten aangetroffen Hogere delen goed bewoonbaar Meerdere nederzettingen aangetroffen Alleen hoogste delen bewoonbaar Twee nederzettingen aangetroffen Bewoonbaar, Wel losse vondsten, maar geen nederzettingen aangetroffen Niet goed bewoonbaar Niet goed bewoonbaar

11 49 Als we de landschapsopbouw van Lomm op een rijtje zetten, zien we bovenaan (fig. 12) het rivierterras uit de Jonge Dryas. In het Vroeg-Holoceen snijdt de Maas zich in en wordt in lagere delen oude rivierklei afgezet. In de periode van het Neolithicum tot en met de IJzertijd, maar ook in de Romeinse tijd, vindt bewoning plaats op de hogere delen van het landschap en raakt het gebied gedeeltelijk overdekt met oeverafzettingen. Tot slot wordt vanaf de Late Middeleeuwen tijdens de vele overstromingen het zandige dek gevormd. Figuur 12. Landschapsopbouw van Lomm In figuur 13 wordt de landschappelijke situatie in de prehistorie nog eens toegelicht. De bovenste doorsnee geeft die situatie weer in het Neolithicum en de Bronstijd: een boerderij op een hoger deel van het terras, met wat kuilen en greppels daaromheen. In de IJzertijd komt het maaiveld op de terrasruggen door erosie en landbouwactiviteiten enigszins lager te liggen, waardoor de grondsporen uit de oudere perioden grotendeels verdwenen zijn. Tegelijkertijd worden op de flanken ook meer oeversedimenten afgezet, zodat de sporen uit de oudere perioden daar wat dieper liggen dan de sporen uit de IJzertijd. Bij het vervolgonderzoek in Lomm moet daar rekening mee worden gehouden. Figuur 13. Bewoningssporen in Lomm

12 50 Figuur 14 illustreert een gedeeltelijk vervaagd grondspoor. In de onderliggende terrasafzettingen is het grondspoor nog redelijk goed te zien, maar in de bruine oeverafzettingen is het spoor, dat daar oorspronkelijk wel aanwezig was, niet meer zichtbaar. De oeverafzettingen zijn door de verwering van ijzerhoudende mineralen sterk verbruind, maar ook door bioturbatie van planten en dieren kunnen sporen op den duur vervagen. Dat maakt het opgraven in de oeverafzettingen erg lastig, want alleen de grondsporen met veel houtskool en verbrande leem zijn daarin nog zichtbaar. Figuur 14. Bruine bodems vervaagde grondsporen, uit: Verhoeven, A.A.A. & A.H. Schutte, et al., Plangebied Well-Aijen (160 ha - hoogwatergeul) In Well-Aijen is ook een bureauonderzoek en een oppervlaktekartering uitgevoerd, maar megaboringen zijn hier niet gezet, omdat het sediment te kleiig was om te zeven. In een vroeg stadium van het veldonderzoek is hier een zgn. geo-archeologisch booronderzoek uitgevoerd dat inzicht gaf in de geomorfologische opbouw van het gebied. Loodrecht op de Maas zijn verschillende diepe boorraaien gezet om eerst de landschappelijke opbouw van het gebied te onderzoeken voordat de verdere onderzoeksstrategie werd bepaald (fig.15). Figuur 15. Geoarcheologische boorraaien in Well-Aijen, uit: Van Dijk 2002.

13 51 Al snel bleek dat geo-archeologisch booronderzoek een goede methode is om een dynamisch rivierlandschap aan te pakken. Aan de hand van de resultaten zijn meer boringen gezet, enerzijds om overdekte vindplaatsen op te sporen en om een gedetailleerde reconstructie van de landschapsopbouw te maken. Figuur 16. Landschappelijke eenheden in Well-Aijen, uit: Tichelman, G., et al Uit het booronderzoek bleek dat het plangebied voor een deel bestaat uit het Jonge Dryas terras, dat met de oranje kleur is weergegeven (fig. 16) Daarnaast loopt door het gebied een oude geul die oorspronkelijk dateert uit het Jonge Dryas-stadiaal (met de lichtgroene kleur), maar er zijn ook twee holocene landschapseenheden aanwezig die met blauw zijn aangegeven. In het zuiden ligt een jonge kronkelwaard (binnenbocht van een riviermeander) uit de Nieuwe tijd, en in het noorden ligt een kronkelwaard uit het Vroeg-Holoceen. Het gehele landschap is ook hier weer afgedekt met oeverafzettingen van de Maas die afgezet zijn vanaf de IJzertijd. In figuur 16 zijn ook de proefsleuven weergegeven, die zodanig gesitueerd zijn dat ze naar verwachting de meeste informatie zouden opleveren over de vindplaatsen en over de landschapsopbouw. Figuur 17. Landschapsopbouw van Well-Aijen

14 52 Figuur 17 is een doorsnede van het noordelijke deel van het plangebied, dus door de vroegholocene kronkelwaard. Bovenaan de situatie in de Jonge Dryas. In het Vroeg-Holoceen snijdt de rivier zich in, maar verplaatst zich daarbij ook in westelijke richting. Door de insnijding transporteert de Maas veel zand dat in de vorm van een zandbank, een zogenaamde kronkelwaardrug, wordt afgezet. De geulvormige laagte achter de kronkelwaardrug wordt opgevuld met klei. Bovenop die kronkelwaardrug zijn bewoningssporen uit het Mesolithicum aangetroffen. Gedurende het Holoceen slibt de kronkelwaardrug verder op en in het Neolithicum blijkt de rug weer of misschien nog steeds bewoond te zijn. Dat wil overigens niet zeggen dat het terras niet bewoond werd in die perioden, maar de archeologische resten zijn op de kronkelwaardrug veel beter bewaard gebleven. In de IJzertijd lijkt bewoning alleen nog op het terras mogelijk en vanaf die tijd wordt het gehele landschap afgedekt met oeverafzettingen. Het is belangrijk om te vermelden dat ook elders in de Venlo Slenk dergelijke vroegholocene kronkelwaardruggen aanwezig kunnen zijn en o.a. bij Ooijen en bij Oeffelt zijn deze inderdaad ook vastgesteld. In tabel 3 is de bewoonbaarheid van Well-Aijen nog eens samengevat. Tabel 3. Bewoonbaarheid Well-Aijen- Venlo Slenk Jonge Dryas-terras en holocene riviervlakte Periode Laat-Paleolithicum > v.c. Mesolithicum v.c. Bewoonbaarheid Niet goed bewoonbaar s winters te koud, s zomers te dynamisch Bewoonbaar op terras en kronkelwaardrug Bewoning aangetoond op vroegholocene kronkelwaardrug Neolithicum v.c. Bronstijd v.c. IJzertijd 800 v.c 0. Romeinse tijd n.c. Vroege Middeleeuwen n.c. Late Middeleeuwen n.c. Nieuwe tijd 1500 n.c. heden Bewoonbaar, aangetoond op kronkelwaardrug Bewoonbaar, aangetoond op terras Hogere delen van terras goed bewoonbaar Kronkelwaardrug niet goed bewoonbaar Niet goed bewoonbaar Bewoonbaar, wel losse vondsten, maar geen nederzettingen aangetroffen Niet goed bewoonbaar, wel kasteel Niet goed bewoonbaar, wel kasteel Plangebied Lateraalkanaal-West (500 ha - retentiebekken) Lateraalkanaal-West ligt aan de westzijde van het Maasdal en bestaat uit een oud gedeelte van de holocene riviervlakte met een duidelijk patroon van oude meanders en kronkelwaarden. De westelijke begrenzing van het gebied wordt gevormd door enkele terrassen uit de laatste ijstijd. Uit het beperkte onderzoek dat hier tot nu toe heeft plaatsgevonden, is gebleken dat er sprake is van een mooi afgedekt landschap met verscheidene oude stroomgeulen die gedeeltelijk opgevuld zijn met veen. Deze bieden goede mogelijkheden voor paleo-ecologisch onderzoek en ook de kans op nautische vondsten is hier erg groot.

15 53 Er zijn prehistorische nederzettingen uit verschillende perioden aangetroffen. De meeste vindplaatsen liggen vlak langs de oude geulen maar er zijn ook vindplaatsen die juist op de wat hogere gronden tussen de geulen liggen (fig.18). Figuur 18. Reliëf, geulen en vindplaatsen in Lateraalkanaal-West, uit: Heunks, E., Het onderzoek heeft geleid tot de volgende reconstructie van de landschapsopbouw (fig. 19): Over de situatie in het Mesolithicum weten we niet veel, want de Maas heeft de riviervlakte uit die periode waarschijnlijk helemaal opgeruimd. Uit het Neolithicum is wel iets bewaard gebleven. De bovenste doorsnede geeft de landschappelijke situatie in die periode zeer schematisch weer. Na de vroegholocene insnijding heeft de Maas in het Neolithicum door laterale verplaatsing van de riviermeanders een riviervlakte opgebouwd. In de Bronstijd migreert de Maas naar het westen en vormt zo de markante terrasrand bij Heel, Beegden en Horn. In de IJzertijd krijgt de Maas een andere loop die meer oostelijk ligt. Daardoor blijft een deel van de neolithische riviervlakte bewaard en deze wordt afgedekt met oeverafzettingen. Er zijn in het gebied maar weinig Romeinse en Middeleeuwse vondsten gedaan, hetgeen erop wijst dat het gebied door overstromingen toen niet meer goed bewoonbaar was. Ook in de Middeleeuwen stroomt de Maas grotendeels ten oosten van het plangebied waarbij het landschap uit de IJzertijd op haar beurt weer bedekt wordt met een laag oeverafzettingen. In tabel 4 is de bewoonbaarheid van Lateraalkanaal-West samengevat. Figuur 19. Landschapsopbouw van Lateraalkanaal-West

16 54 Tabel 4. Bewoonbaarheid LKW - Centrale Slenk - holocene riviervlakte Periode Laat-Paleolithicum > v.c. Bewoonbaarheid Mogelijk restant Jonge Dryas terras aangetroffen, geen vondsten uit deze periode Mesolithicum v.c. Neolithicum v.c. Bronstijd v.c. IJzertijd 800 v.c 0. Romeinse tijd n.c. Vroege Middeleeuwen n.c. Late Middeleeuwen n.c. Nieuwe tijd 1500 n.c. heden Waarschijnlijk geen rivierafzettingen uit deze periode bewaard gebleven door laterale verplaatsing meanders Mesolithische vondsten aangetroffen op mogelijk restant JD-terras Bewoonbaar, Laat-Neolithicum aangetoond op oeverafzettingen (Klein?) deel rivierafzettingen uit deze periode bewaard gebleven Bewoonbaar, vondsten aangetroffen Deel rivierafzettingen uit deze periode bewaard gebleven. Hoewel er in de periode Mesolithicum tot Bronstijd weinig overstromingen waren, heeft de Maas in de Centrale Slenk wel flink gemeanderd. Hoge oeverafzettingen bewoonbaar, nederzetting aangetoond Groot deel rivierafzettingen uit deze periode bewaard gebleven Niet goed bewoonbaar Veel overstromingen Bewoonbaar?, losse vondsten aangetroffen tijdens kartering Niet goed bewoonbaar Veel overstromingen Niet goed bewoonbaar Veel overstromingen Conclusies Gebleken is dat geo-archeologisch booronderzoek in een dynamisch en overdekt landschap als het Maasdal een goede methode is om het veldonderzoek mee te beginnen. Daarmee kan de archeologische verwachting die naar voren kwam uit het bureauonderzoek worden bijgesteld en kan de onderzoeksstrategie nader worden bepaald, bijvoorbeeld in de vorm van verder booronderzoek of het graven van proefsleuven op bepaalde locaties. Met booronderzoek kunnen echter alleen grotere nederzettingen worden opgespoord en met oppervlaktekartering worden alleen vindplaatsen gevonden die aan of vlak onder het maaiveld liggen. Het proefsleuvenonderzoek moet daarom, naast de waardering van tijdens de kartering aangetroffen sites en het onderzoeken van de landschappelijke context, ook gericht zijn op het opsporen van nieuwe sites op basis van een nieuw verwachtingsmodel dat opgesteld kan worden na het booronderzoek en de oppervlaktekartering. Tijdens het prospectief archeologisch onderzoek zijn ongetwijfeld niet alle archeologische vindplaatsen in kaart gebracht. De plangebieden zijn daarvoor veel te groot. In Well-Aijen is bijvoorbeeld maar 2% van het oppervlak d.m.v. proefsleuven onderzocht, waarbij maar liefst 29 sites zijn aangetroffen. Het onderzoek had overigens ook niet de intentie om alle vindplaatsen in kaart te brengen. Gebiedsgericht onderzoek is vooral geschikt om inzicht te krijgen in de archeologische potentie van verschillende landschapseenheden en wat dat betreft is het project zeker geslaagd. Er moet echter naar gestreefd worden om sites op te sporen die representatief zijn voor die verschillende landschapseenheden. Verder moeten de resultaten van het veldonderzoek geëxtrapoleerd kunnen worden naar de rest van de landschappelijke eenheid waarin de sites gelegen zijn. Alleen op die

17 55 manier kan een verantwoorde keuze gemaakt worden over wat wel en wat niet onderzocht moet worden. De bewoonbaarheid van het Maasdal is vooral afhankelijk geweest van overstromingen. De overstromingsfrequentie en het voorkomen van catastrofale overstromingen speelden vermoedelijk een belangrijke rol. Ontbossing en ontginning van het achterland waren daarbij de bepalende factoren, maar welke invloed het klimaat hierop heeft gehad, is nog onduidelijk. In het Meso- en Neolithicum is bewoning op de lagere (maar goed ontwaterde) delen van het terras en de riviervlakte mogelijk; daarna waarschijnlijk niet meer. Of men zich daadwerkelijk vestigde op een bepaalde locatie, wordt natuurlijk ook bepaald door andere factoren. Op het terras zijn vooral sporen uit de IJzertijd goed bewaard gebleven onder de jongere oeversedimenten. Sporen uit oudere perioden zijn zeker ook aanwezig op het terras, maar zijn minder goed geconserveerd door verbruining, bioturbatie, erosie en landbouwactiviteiten. Ondanks het feit dat grote delen van de holocene riviervlakte door laterale erosie van de Maas zijn verdwenen, zijn hier en daar nog oude delen met bewoningssporen bewaard gebleven. De vroegholocene kronkelwaard in Well-Aijen en de overdekte prehistorische landschappen in Lateraalkanaal-West zijn daarvan de belangrijkste voorbeelden. Door het projectteam zijn voor alle plangebieden voorstellen gedaan om vindplaatsen en gebieden met een hoge potentie te selecteren voor vervolgonderzoek. In het wetenschappelijk beleidsplan zijn de lijnen voor het definitieve onderzoek uitgezet. Voor gebieden en vindplaatsen waar de aard, locatie en omvang na het prospectief onderzoek tot op zekere hoogte is vast komen te staan, is het betrekkelijk eenvoudig om een strategie en uitvoeringsmethode voor (gebiedsgericht) definitief onderzoek te bepalen. Het onderzoek in de landschappelijke zones met een hoog risico op nietgelokaliseerde vondsten en vindplaatsen is minder eenvoudig. (Pro-)actieve uitvoeringsbegeleiding lijkt hier de meest aangewezen methode.

18 56 Literatuur Broek, J.M.M. van den & G.C. Maarleveld, 1963: The Late-Pleistocene terrace deposits of the Meuse, Mededelingen Geologische Stichting 16, De Maaswerken 1999: Trajectnota/MER Zandmaas/Maasroute, Maastricht. Dijk, X.C.C. van, 2002: Project Zandmaas, deelgebied Well-Aijen, een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI), Amsterdam (RAAP-rapport 799). Heunks, E., 2000: Project Zandmaas, deelgebied Lateraalkanaal-West, een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI): verkennende fase, Amsterdam (RAAP-rapport, 526). Raemaekers, D.C.M. & E. Heunks, 2000: Project Zandmaas, deelgebied Lomm, een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI), Amsterdam (RAAP-rapport 499). Tichelman, G., et al. 2005: Archeologisch onderzoek in het kader van De Maaswerken, inventariserend veldonderzoek (IVO), waarderende fase Well-Aijen, Amersfoort (ADC-rapport 404). Verhoeven, A.A.A. & A.H. Schutte, et al., 2004: Inventariserend veldonderzoek in het kader van de aanleg van de hoogwatergeul te Lomm (gemeente Arcen en Velden), Amersfoort (ADC-rapport 233).