Fiche Houtsoorten / Beuken Belgian WOODFORUM

Transcriptie

1 Fiche Houtsoorten / Beuken Belgian WOODFORUM Wetenschappelijke naam Fagus sylvatica Familie Fagaceae Herkomst West- en Midden- Europa 1 Sofzan Toepassingen BUITEN Mits verduurzaming: Dwarsliggers Landbouwgereedschap Wagenmakerij BINNEN Meubilair Trappen Parketvloeren Scheidingswanden Kogel- of inbraakwerende deuren Gefineerde platen Multiplex Massieve platen Kleine houten voorwerpen Modelbouw Draaiwerk Mikado - W. Leeman Luc Rammel Fersic Houtbeschrijving Spinthout: niet te onderscheiden. Kernhout: witachtig tot zeer licht bruin. Gestoomd beuken heeft een rozige tint. Nerf Fijn Draad Recht Volumieke massa Van 650 tot 750 kg/m 3 Gemiddeld: 700 kg/m 3 Duurzaamheid Niet duurzaam (klasse V) Stabiliteit in gebruik Buiten: gering Binnen: middelmatig Bijzonderheden Beuken is vaak zeer nerveus. In vochtige omstandigheden is het gevoelig voor schimmels en rot, maar het laat zich goed impregneren.

2 Beuken : veelzijdig, elegant en sterk ter bedraagt dan ongeveer 1,20 m. Gewoonlijk is de lengte zo n 30 m, met een takvrije lengte van ca. 9 m. Profielschets Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 2 Fagus sylvatica Beuken is een dankbare houtsoort voor binnentoepassing. Stomen, buigen, lamelleren, fineren, beitsen, verven, lijmen - alles staat het toe. Hierdoor, en tevens door zijn rustig uiterlijk, leent het zich uitstekend voor een zich steeds vernieuwende vormgeving. Het vindt dan ook ruim toepassing in vooral de meubelen parketindustrie en voor binnenhuisinrichtingen. In Europa is de beuk, naast de nauw eraan verwante eik, één van de belangrijkste boomsoorten. Daarbuiten hebben beukensoorten bosbouwkundig nauwelijks betekenis. Beukenhout wordt reeds vele eeuwen gebruikt en dankzij de moderne bosbouw zal het altijd in een ruime hoeveelheid van voldoende kwaliteit beschikbaar zijn. Beuken is typisch een houtsoort voor binnengebruik. Groeigebieden Het belangrijkste natuurlijke groeigebied van de beuk is het Europese vasteland tot aan de Zwarte Zee. Er zijn twee optimale groeigebieden : het Centraal Massief van Frankrijk en de zuidelijke Karpaten en Bosnië. Frankrijk is een zeer belangrijk groeigebied van beuken. Hetzelfde geldt voor Centraal- en Oost- Europa. Ook in België komen mooie beukenbossen voor. Vooral Lotharingen (De Vogezen, Lorraine, de Ardennen) staat bekend voor zijn mooie witte beuken. De beuk stelt geen extreme eisen aan de bodem. Wel verlangt hij een kalkrijke en bij voorkeur humusrijke en leemhoudende grond, die voldoende vochtig is. Een beukenboom wordt niet erg oud. Als hij 80 (max. 120) jaar is wordt hij meestal geveld. De diame- Het geslacht Fagus is niet erg soortenrijk. In de praktijk wordt alleen de gewone beuk (Fagus sylvatica) verhandeld en verwerkt. De meubelen parketindustrie verwerken beukenhout in ruime mate. Ook voor speelgoed en kleine houten voorwerpen wordt het veel gebruikt. Beuken heeft een groot aantal voordelen. Het is een sterke, harde en splintervrije houtsoort. Daarnaast laat het zich door zijn open poriënstructuur bijzonder goed impregneren, zowel met verduurzamings- als met afwerkingsproducten. Ook houttechnisch geldt het als zeer aantrekkelijk, doordat het goed te lijmen, te draaien en te buigen is. En niet in de laatste plaats heeft het zijn rustig uiterlijk mee. Beuken is van nature niet erg duurzaam. Daarom wordt het overwegend binnen toegepast. Wel is het gemakkelijk tegen schimmelaantasting te verduurzamen. Dit geldt niet voor beuken met een zogenaamde valse, rode kern. Dit hout bevat thyllen, een soort vlies dat de vaten afsluit. De begrenzing kan min of meer parallel aan de groeiringen lopen, maar kan ook een zeer grillig verloop hebben. Dit zogenaamde rode beuken is beduidend minder waardevol dan het witte. De reden waarom in bepaalde gebieden veel meer bomen met een rode kleur voorkomen dan in andere is niet geheel duidelijk. Ook kan beuken door insecten worden aangetast. Daarom is het van belang de stammen na het vellen niet te lang in het bos te laten liggen, maar snel naar de zagerij te vervoeren en te verzagen. In aangetast beuken vindt men veelal ovale gangen van 5-8 mm hoog, veroorzaakt door de larves van een boktor. Hoewel het hier een nathoutboorder betreft die het gedroogd hout niet kan heraantasten, en de totale schade dus eerder beperkt blijft, is het uiteraard toch beter te trachten om dit te vermijden. Gewoonlijk is er geen duidelijk kleurverschil tussen kern- en spinthout. Het kernhout is in verse toestand (pas gezaagd) witachtig of zeer lichtbruin. Onder invloed van licht en lucht wordt het donkerder, tot licht geelbruin. Gestoomd beuken is veel rozer van tint. Het hout bezit een gelijkmatige structuur met weinig tekening. Het tangentiale vlak (dosse) laat een vaag vlammenpatroon zien. Het radiale vlak (kwartiers) heeft, afgezien van kleine spiegels (langs doorgesneden stralen) geen bijzondere tekening. Op niet zuiver kwartierse vlakken worden de aangesneden stralen zichtbaar als opvallende min of meer lusvormige lijntjes, 1 à 4 mm lang. De nerf van beuken is fijn, de draad recht (soms golvend). Beuken is een nogal nerveuze houtsoort. Hiermee wordt bedoeld dat het hout onder invloed van schommelingen van relatieve luchtvochtigheid nogal sterk zal uitzetten of krimpen. Dit zogenaamde werken bedraagt voor beuken bij verandering van de relatieve luchtvochtigheid van 60% naar 30% ongeveer 1,5% in de tangentiale richting (dosse vlak) en 0,9% in de radiale richting (kwartiers vlak). Bij het ontwerpen dient men hiermee rekening te houden. Kwaliteitsnormen Beuken is in verschillende kwaliteiten beschikbaar. De houthandel hanteert veelal de kwaliteiten en kwaliteitsbegrippen van de landen Ontw. Axel Enthoven

3 Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 3 van herkomst. De keuze van de juiste kwaliteit vraagt dan ook om overleg met de specialist in beuken. Momenteel is op Europees vlak een norm voor klassering van beuken naar uitzicht beschikbaar, nml. NBN. EN : Gezaagd hout - Indeling van loofhout op uiterlijk - Deel 1 : Eik en beuk. Bewerking, bevestiging en afwerking De bewerking wordt vrij sterk bepaald door het herkomstgebied. Beuken afkomstig uit optimale groeigebieden (Maasbeuken uit Frankrijk, Slavonië) is milder van structuur en beter te bewerken dan het wat hardere, splinterige hout uit de noordelijke groeigebieden. Gewoonlijk is het hout zowel met de hand als machinaal goed te verwerken. Schaven levert een fraai, glad oppervlak op. Versgezaagd hout of hout met droogspanningen wil wel eens voor problemen zorgen bij zagen in de lengte, doordat de zaag gaat klemmen. Als men geen te scherp gereedschap gebruikt of bij ongunstige weersomstandigheden bestaat er kans op brandplekken, met name op het kopse vlak. Dit zijn donkere vlekken, veroorzaakt door verbranden, doordat de zaag tegen het oppervlak schuurt. Het verdient aanbeveling voor het nagelen of schroeven eerst voor te boren. Het fijnnervige hout laat zich uitstekend draaien en schillen. Lijmen, lakken, politoeren of beitsen leveren geen problemen op. Beuken wordt ook vaak gekleurd. Doordat het hout vaak onregelmatig product opneemt, is het voor de niet-vakman niet altijd eenvoudig een egaal gekleurd oppervlak te bekomen. Drogen Het hout droogt over het algemeen vlug. Door een groot verschil in tangentiale en radiale krimp vervormt het tijdens het drogen bijzonder gemakkelijk. Het kan gunstig zijn beuken op bool eerst aan de lucht te drogen, alvorens het in de droogkamer te drogen. Dat kan zowel gekantrecht als ongekantrecht gebeuren. Beuken vertoont tijdens het drogen een neiging tot scheuren, zowel aan het oppervlak als aan de kopse kanten. Goed drogen vergt dan ook de nodige zorg en vakmanschap. Beuken krijgt tijdens het drogen een rozeachtige kleur als de temperatuur enige tijd boven 60 C komt. Stomen Een specifieke behandeling van beuken is stomen. Hierdoor krijgt het een rozeachtige kleur. Door stomen worden kleurverschillen, zoals die bestaan tussen een aanwezige valse rode kern en gewoon kernhout, duidelijk minder. Tijdens het stomen wordt het hout elastischer. Van deze eigenschap maakt men vooral gebruik bij het buigen. Bijkomend voordeel is dat de aanwezige groeispanningen worden geneutraliseerd. Voorts vermindert de kans op vervorming en scheurvorming bij verdere bewerking duidelijk. Het hout wordt met een vochtgehalte van 20 % en bij een temperatuur van C gedurende ten hoogste drie dagen gestoomd. De duur bepaalt de kleur. Het hout moet daarna wel worden gedroogd. In de handel maakt men een duidelijk ondescheid tussen gestoomd beuken (rose-achtig van kleur) en wit beuken, dit zowel voor massief hout als voor fineer. In België is gestoomd massief beuken niet veel op de markt, terwijl het in Nederland en Duitsland de hoofdmoot uitmaakt. Buigen Met name de meubelindustrie maakt gebruik van gebogen beuken. Buigen kan op twee manieren. De ene methode is dun, buigbaar gezaagd beuken dan wel beukefineren in mallen te lijmen en te persen. Op deze wijze zijn vrijwel alle vormen volgens specificatie of bestek leverbaar. De andere methode is het buigen van massief beuken. Hierbij wordt het hout eerst door stomen plastisch gemaakt, en vervolgens in een buigmachine tot de gewenste vorm gebogen. Bij het afkoelen verdwijnt de plasticiteit van het hout, dat dus zijn gebogen vorm behoudt. Ook andere (loof)houtsoorten zijn te buigen (eiken, essen), maar beuken is de klasieke buighoutsoort. Fineer en multiplex Beuken is een houtsoort, die zich na stomen goed laat schillen. Schilfineren gebruikt men zowel voor de vervaardiging van multiplex als voor fineerdoeleinden. Dit schilfineer vindt met name toepassing in de interieurinrichting, voor het bekleden van (meestal) gebogen panelen. Ook beukenmultiplex wordt gebruikt in de interieurbouw, voor werktafels en soortgelijke toepassingen, en verder ook voor (project)meubilair. Voor bepaalde doeleinden wordt wit beuken gevraagd. Dit fineer bekomt men door ongestoomd beuken te snijden. Dergelijke snijstammen mogen uiteraard nauwelijks een duidelijk waarneembar hart hebben. Fineer snijden en schillen Eddy De Wilde

4 Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 4 vzw HOUT De productie van fineer gebeurt volgens drie hoofdprincipes : Schillen : de ronddraaiende stam wordt gestript door het fineermes. Een licht golvende tekening ontstaat. Snijden : het gekantrechte en hartgekloofde blok wordt laag voor laag afgesneden. Het fineer heeft een vlamtekening op dosse. Kwartiers snijden : het kwartrond stamhout wordt laag voor laag gesneden en volgt min of meer de richting van de stralen. De spiegels worden zichtbaar. Toepassingen Meubels Beukenhout is o.m. een klassiek materiaal voor stoelen. Het kan hiertoe op verschillende manieren toegepast worden : als massief hout (al dan niet gebogen) of in mallen geperst, als gelaagd materiaal. Een bekend voorbeeld zijn de zogenaamde Thonetstoelen, het klassieke ontwerp bestaande uit rond gefreesd, gebogen beukenhout, dat begin deze eeuw een enorme opgang gemaakt heeft. Ook binnen de huidige mode geeft dit materiaal, eventueel in combinatie met verchroomd staal, uitstekende ontwerpmogelijkheden. Door het harde oppervlak van beuken zijn de stoelen goed stapelbaar, hetgeen van pas komt voor bv. kantines en vergaderzalen. Men gebruikt ook een aanzienlijke hoeveelheid beuken in de rompenindustrie voor het blindwerk van bankstellen, en als gevolg van het heersende modebeeld van lichte tinten in toenemende mate ook voor de zichtbare delen. Hoewel bedden steeds meer van MDF worden gemaakt, zijn de lattenbodems veelal van beuken, dit vanwege zijn sterkte en stijfheid. Voor tafels is beuken naast eiken ongetwijfeld de meest gebruikte houtsoort. Het beukenhout dient voornamelijk voor de tafelpoten of onderstellen, maar kan ook toegepast worden voor het tafelblad. Vooral voor intensief gebruik (werktafels, schoolmeubilair) wordt wel beukenmultiplex toegepast. Ook voor bijzondere tafels (barokstijl) is beuken heel geschikt, omdat het zeer goed te draaien is. Voor kindermeubilair is beuken eveneens een belangrijke houtsoort, mede doordat het nogal hard is, zich goed laat bewerken en goed te kleuren is. Voor kinderbedjes, boxen en kinderstoeltjes bv. is het ideaal. Van belang is ook dat beuken niet gemakkelijk splinters geeft. Doordat het goed af te ronden is, biedt het ruime mogelijkheden voor een vernieuwende vormgeving. Trappen Een toepassing waarvoor beuken de leidende houtsoort is, zijn trappen. Beuken heeft immers een rustig uiterlijk, is goed te bewerken en heeft een voldoende oppervlaktehardheid en dus slijtvastheid. Het is bovendien te verkrijgen in grote diktes. Ook kan men met beuken gebogen vormen (door buigen of lamineren) combineren met strakke vormen. Parket Beukenparket kan zich verheugen in een toenemende populariteit. Het heeft een vrij rustig beeld. Beuken wordt omwille van zijn hardheid en elasticiteit ook veel toegepast in sportzalen. Door beuken met bepaalde kunststoffen te impregneren kan men de natuurlijke eigenschappen nog aanzienlijk verbeteren (slijtvastheid en waterbestendigheid). Zo wordt parket geschikt voor toepassingen zoals sporthallen, vergaderzalen, banken, hotels e.d. Voor parket neemt men vaak Deens beuken, omdat dit erg blank is. Een bijzondere parketsoort is beukenparket waarin de valse rode kern aanwezig is ; dit laat een zeer fraaie vlamtekening zien. Beukenmultiplex, een edel product Een interessante toepassing van beuken is het beukenmultiplex, dat niet zozeer als massaproduct wordt gebruikt, maar eerder in speciale toepassingen zijn weg vindt. Vooraleer tot multiplexproductie VDH Agency

5 Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 5 over te gaan, zal men het beukenhout eerst stomen. Hierdoor verminderen de inwendige spanningen. Ook de kleur verandert, het hout wordt rozerood tot lichtrood. Multiplex bestaat meestal uit een onpaar aantal lagen fineerhout, waarvan de draad- of vezelrichtingen elkaar loodrecht kruisen. Deze fineerlagen worden op elkaar geperst met een druk van 10 tot 20 kg/cm2 (voor de gewone multiplexsoorten), bij een temperatuur van 80 tot 100 C. De verschillende soorten multiplex worden verkregen door andere soorten lijm te gebruiken (vocht- en kookbestendig), harder of minder hard te persen, de opbouw te variëren (bv.opeenvolgende lagen evenwijdig aan elkaar te leggen i.p.v. loodrecht op elkaar), de dikte van de binnenlagen te variëren, de multiplex te bekleden met andere materialen (zoals metaal), enz. Het hout kan bovendien nog veredeld worden door impregering met speciale harsen. De houtsoort beuken wordt in alle mogelijke vormen en maten toegepast in de multiplexindustrie. Voor meubelplaten zal men vaak een beukenfineerlaag aanbrengen op de buitenkant van een populieren- of merantimultiplex, op MDF of op spaanplaat. De dooren door-beukenmultiplex heeft een zeer hoge buig-, trek- en drukweerstand. De waarden voor hardheid en slijtvastheid zijn bovendien uitzonderlijk hoog, waardoor deze multiplex vaak gebruikt wordt voor traptreden, gewone en zelfs industriële vloeren. Vermits beuken kleuren smaakloos is, kan het ook in de voedingsindustrie toegepast worden, op voorwaarde natuurlijk dat een gepaste lijmsoort gekozen wordt. Sinds enkele jaren zijn er ook massieve houtplaten in beuken op de markt. Dit zijn platen die bestaan uit een gering aantal lagen massief beuken (meestal slechts drie lagen). Op deze manier kan men de voordelen van massief hout en van multiplex combineren. Deze platen worden vooral in de meubelindustrie toegepast, zoals in keukens, burelen, wand- en vloerbekledingen enz. Door een hogere persdruk te gebruiken bij de vervaardiging van beukenmultiplex (30 tot 80 kg/cm 2 ) verkrijgt men platen die geschikt zijn voor modelbouw. In dit hout moet gedraaid en gefreesd worden, de binnenkant van de platen moet bijgevolg volledig foutvrij zijn. Voor heel fijne modellen gebruikt men bovendien fijnere lagen. Met dergelijke fijne lagen kan men zeer fijne multiplex maken (vanaf 0,4 mm), die o.a. in de vliegtuigbouw gebruikt wordt. Indien de multiplex samengeperst wordt met een druk van 80 kg/cm 2, verkrijgt men een gepantserd hout, met een volumieke massa van tot kg/m3. Dit kan de concurrentie met metaal gemakkelijk aan wat betreft weerstand en hardheid. Het is bovendien 50 tot 80% lichter, en gemakkelijker te bewerken. Deze platen gebruikt men in modelbouw, voor tandwielen, voor spoelen of bobijnen in de textielindustrie, evenals op plaatsen waar metaal vereist is maar niet mogelijk is (bv. voor electrische leidingen). Dit samengeperst hout is zelfs geschikt voor scheidingswanden en voor kogel- of inbraakwerende deuren (in banken, vlieghavens, ambassades,...). Het voldoet immers aan strenge normen qua weerstand tegen o.a. kogels en snijbranders. Wanneer de multiplex vervaardigd wordt uit fineerbladen, die vooraf geïmpregneerd zijn met speciale zouten, verkrijgt men een brandwerende multiplex, vaak voor brandveilige deuren of scheidingwanden gebruikt. In de carrosseriewereld past men veel beukenmultiplex toe met een speciale oppervlaktelaag. Dit kan een anti-sliplaag zijn, bestaande uit een fenolharsfilm, of een mengsel van fenolhars en glasvezel. Deze platen vormen o.a. de bodems van vrachtwagens. Indien deze fenolharslaag glad gehouden wordt, verkrijgt men betonplaten die ondermeer hun toepassing vinden voor de zijwanden van vrachtwagens. De multiplexen kunnen ook aan beide zijden bekleed worden met een aluminiumlaag, waarna ze, al dan niet voorzien van gummi-dichtingen, dienen als achterdeuren van vrachtwagens. Deze platen kunnen natuurlijk ook voor decoratieve doeleinden gebruikt worden. Gelamineerd hout tenslotte is een multiplex waarbij de opeenvolgende fineerbladen in dezelfde richting op elkaar verlijmd worden, waardoor de plaat in één richting een veel grotere treksterkte krijgt. Dergelijke platen werden vroeger gebruikt voor slaglatten van weefgetouwen. Ook voor bepaalde toepassingen in de modelbouw kunnen ze interessant zijn. Andere toepassingen Beuken is goed te verduurzamen en wordt mede daarom toegepast voor spoorwegdwarsliggers en (de mindere kwaliteit) voor paletten. Daarnaast kent het diverse andere toepassingen, zoals keukengereedschap (het hout geeft geen bijzondere smaak af), gereedschap (sterk en splintervrij), draaiwerk, schaakspelen, tandenstokers, borstels, houten speelgoed, blokkendozen, puzzles, keukengerei (zoals eetplanken, eierdopjes, schepjes, zandlopers), gereedschapsstelen, schrijfgerief en schoolbenodigheden zoals latten en pennedozen, decoratieve gadgets, enz. Beuken is immers een niet overdreven dure houtsoort, die in alle richtingen goed te bewerken is en door zijn dichtheid een glad oppervlak geeft. Eddy De Wilde

6 FYSISCHE EN MECHANISCHE WAARDEN VOOR BEUKEN Volumieke massa bij 15 % vochtgehalte kg/m3 Krimp over het r.v.-traject in % - radiaal 60-30% 0, % 1,2 - tangentiaal 60-30% 1, % 2,5 Werken over het r.v.-traject in % 30-60% 2, % 3,7 Evenwichtsvochtgehalte in % 60 % r.v. 12,5 90 % r.v. 19 Buigsterkte in N/mm2 113 Elasticiteitsmodulus in N/mm Druksterkte evenwijdig aan de vezel N/mm2 54 Schuifsterkte in N/mm2 10 Hardheid volgens Janka in N - kops langs 7060 Duurzaamheidsklasse kernhout houtrot V Kernhout aantastbaar door insecten Impregneerbaarheid kernhout Lyctus Anobium neen ja doorlatend Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 6 COURANTE COMMERCIELE HANDELSMATEN VAN BEUKEN IN BELGIE Beuken op bool in verschillende kwaliteiten, o.a. wat gemeenzaam trappenkwaliteit wordt genoemd Lengte: min. 2,5 m Diameter:40 cm en + (meestal 57 cm en +) Dikte: 26, 32 of 34 mm, 40 of 41 mm, 52, 65, 70 en 80 mm Bekantrecht Lengte: 50 cm en + Breedte: 8 cm en + Dikte: 16, 20, 26, 40 en52 mm Dikwijls traphout: dikte: 40 en 52 mm breedte: 23 cm en + lengte: 0,50 tot 1,10 m en + 3,50 m en + Friezen Lengte: 0,50 m en + Dikte en breedte: 26 X 80, 26 X 105, 26 X 130 mm Kepers Lengte: 0,50 m en + Dikte en breedte: 50 X 50, 60 X 60, 70 X 70, 80 X 80, 90 X 90, 100 X 100 of 105 X 105, 120 X 120, 140 X 140, 150 X 150 mm Beukenfineer Dikte: gewoonlijk 0,6 mm, andere diktes op aanvraag te bekomen, nl. van 0,3 tot 2,8 mm Breedte: afhankelijk van stam (10 cm en op) Lengte: zeer variabel voor deuren meestal van 2,1 (tot 2,5 m, voor plaatmateriaal 2,5 tot 3 m, ook lange panelen tot 3,4 m) naar een artikel uit het Houtblad (NL), herwerkt door ir. G. Lejeune (vzw HOUT) Het Belgian WOODFORUM werd gesticht door de Belgische houtsector met als specifieke missie het promoten van hout en de producten op basis van hout. Hierbij onderlijnt het de talrijke redenen die de keuze voor hout rechtvaardigen en stelt het de informatie nodig voor zijn correcte toepassing ter beschikking.