Suïcidepreventie in de praktijk

Transcriptie

1 Suïcidepreventie in de praktijk

2 Suïcidepreventie in de praktijk Onder redactie van A.J.F.M. Kerkhof J.B. van Luyn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010

3 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 770 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Ontwerp binnenwerk: TEFF ( Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P)Ltd, Pune Afbeelding omslag: schilderij van Vilhelm Hammershøi ( ) uit de serie Interior, (Kamer) met jonge vrouw op de rug gezien, ca Dit schilderij maakt deel uit van de collectie van het Randers Kunstmuseum, Randers, Denemarken ( Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Voorwoord XI deel i: begrippen, cijfers en verklaringen 1 1 Terminologie en definities 3 Ad Kerkhof 1.1 Inleiding Suïcide of zelfdoding Suïcidepoging of poging tot zelfdoding Doodsgedachten Suïcidale ideatie of suïcidale gedachten Suïcidaliteit Samenhang termen 22 2 Epidemiologie van suïcidaal gedrag 23 Ad Kerkhof 2.1 Inleiding Suïcides Suïcidepogingen Doodsgedachten en suïcidegedachten 38 3 Verklaringen 39 Ad Kerkhof 3.1 Inleiding Meervoudige verklaringen Suïcidaal proces Waarom plegen zoveel mensen géén suïcide? 57

5 VI Suïcidepreventie in de praktijk deel ii: bejegening en behandeling 61 4 Richtlijnen voor de behandeling van suïcidale patiënten 63 Annemiek Huisman, Ad Kerkhof 4.1 Inleiding Systematisch onderzoek van suïcidaliteit Behandeling van suïcidale gedachten Na een suïcide Tot besluit 72 5 De wanhoop bespreekbaar maken en systema - tische risicotaxatie 7 3 Ad Kerkhof 5.1 Inleiding De kans op suïcide Nabij blijven De wanhoop bespreken Vragen naar suïcidegedachten Systematisch onderzoek van de suïcidaliteit Regelmatig terugkerende analyse 84 Bijlage 5.1 Invullijst suïcidaliteit voor behandelaren 85 Bijlage 5.2 Zelfrapportagelijst over suïcidegedachten 90 6 De wanhoop behandelen 95 Ad Kerkhof, Bert van Luyn 6.1 Inleiding Psychofarmaca en elektroconvulsietherapie Psychotherapie 97 7 Uitdagingen in de behandeling van suïcidale patiënten: oplossingen vanuit de praktijk van de cognitieve gedragstherapie Nadja Slee 7.1 Inleiding Eenentwintig uitdagingen en oplossingen Tot besluit Bezint eer gij begint ; DGT en suïcidaliteit 129 Wies van den Bosch 8.1 Inleiding DGT als verklaringsmodel voor zelfdestructief en suïcidaal gedrag 130

6 Inhoud VII 8.3 Centrale interventies Specifieke interventies voor zelfdestructief en suïcidaal gedrag Interventies bij acute suïcidaliteit Chronische problematiek Tot besluit Tijd, toekomst en suïcidaliteit Wessel van Beek 9.1 Inleiding Gevangen in de herhaling Tijd en toekomst als onderwerp van gesprek Toekomstgerichte training Tot besluit Behandeling van suïcidaal gedrag bij jongeren Erik Jan de Wilde 10.1 Inleiding Bejegening van suïcidale jongeren Aanpak van suïcidale crisis Behandeling van suïcidaliteit bij jongeren Huilen zonder tranen: suïcidaal gedrag bij allochtone jongeren 171 Indra Boedjarath, Marion Ferber 11.1 Inleiding Invloed migratie en cultuur Middelen en methoden Achtergronden en aanleiding Risicofactoren Beschermende factoren Signalering, begeleiding en benodigde vaardigheden Tot besluit Behandeling van suïcidaliteit bij persoonlijkheidsstoornissen 187 Bert van Luyn 12.1 Inleiding Neem suïcidedreiging bij persoonlijkheids - stoornissen serieus Wees alert bij comorbiditeit Ga vooral actuele stressoren na, met name (dreiging van) verlies Verlies activeert vroege ervaringen en wanhoop 190

7 VIII Suïcidepreventie in de praktijk 12.6 Chronische suïcidaliteit kan acute vormen aannemen Pas op voor tegenoverdrachtreacties Suïcidaal gedrag bij de eigen patiënt: stel heldere kaders Opname is een reële optie Suïcidebeoordeling en crisisinterventie bij andermans patiënt Tot besluit Verpleegkundige zorg voor suïcidale patiënten 201 Berno van Meijel, Barbara Stringer, Esther Meerwijk, Bauke Koekkoek 13.1 Inleiding Twee benaderingen Methodische aspecten Tot besluit Suïcidaliteit in de acute en sociale psychiatrie 217 Bert van Luyn, Ad Kaasenbrood 14.1 Inleiding Acute suïcidaliteit en spoedeisende psychiatrie Suïcidaliteit in sociale psychiatrie Tot besluit De opvang van nabestaanden na een suïcide 235 Marieke de Groot, Jos de Keijser 15.1 Introductie De gevolgen van suïcide: wie is nabestaande? Zaken die het contact met familieleden bemoeilijken De opvang van de nabestaanden kort na de suïcide De opvang van kinderen en jongeren Gecompliceerde rouw na een suïcide Preventie van gecompliceerde rouw na suïcide door familiegerichte, cognitieve gedragstherapie deel iii: preventie Algemene preventie van suïcide in GGZ-instellingen 265 Ad Kerkhof, Annemiek Huisman, Cornelis van Houwelingen 16.1 Inleiding Opleidingsniveau van hulpverleners Suïcidaliteit als onderwerp van zorg en behandeling 267

8 Inhoud IX 16.4 Protocollen Algemene preventiemaatregelen Leren van suïcides Fysieke veiligheid Imitatie-effecten Samenhangend beleid Samenhang met zorgverleners en anderen in de regio Opvang, beoordeling en behandeling van suïcidepogers in het algemeen ziekenhuis 275 Bas Verwey, Jeroen van Waarde 17.1 Inleiding Algemene aspecten Contact en coöperatie Inventariseren, ordenen, beslissen Psychiatrische anamnese en onderzoek Beoordeling suïcidaliteit Opsporen stressfactoren/aanleidingen Inventariseren risicofactoren Beschermende factoren Nazorg Conclusies Behandeling van suïcidepogers met cognitieve gedragstherapie 289 Jos de Keijser, Martin Steendam 18.1 Inleiding Contact maken met mensen die een suïcidepoging deden Behandeling van pogers met cognitieve gedragstherapie Training van behandelaren en intervisie Gevalsbeschrijvingen Tot besluit Preventie in de samenleving 301 Bregje van Spijker, Ad Kerkhof 19.1 Inleiding Directe omgeving Telefonische hulpdiensten Hulpgroepen Media Internet Beschikbaarheid middelen Overheidsbeleid 311

9 X Suïcidepreventie in de praktijk 20 De dood als uitkomst? Omgaan met suïcidaliteit en doodsgedachten bij ouderen 313 Lia Verlinde 20.1 Inleiding Visie en achtergronden Een strategie Vijf casus Conclusie Suïcidaliteit en verslaving 331 Cassandra Steenkist 21.1 Inleiding De prevalentie van suïcidaliteit bij verslaving Suïcide en klinische persoonlijkheidsproblematiek bij verslaving Aanwijzingen voor acuut suïciderisico Beoordelen van suïcidaliteit Suïcidaliteit, verslaving en de wet BOPZ 338 Literatuur 341 Over de auteurs 361

10 Voorwoord Nederland kent internationaal gezien een laag suïcidecijfer, waarschijnlijk mede vanwege de kwaliteit van onze geestelijke gezondheidszorg. Bij sommige GGZ-instellingen, bijvoorbeeld die met arbeidsgerelateerde programma s (burn-out), is de suïcidale patiënt een uitzondering. De aandacht gaat daar uit naar verandering volgens geprotocolleerde behandelvormen. De expertise met suïcidale patiënten is hier navenant gering. Andere instellingen, met name zorgprogramma s voor patiënten met langdurige, complexe problematiek, kennen soms overwegend suïcidale patiënten. Het betreft mensen met ernstige, chronische psychiatrische stoornissen, voor wie behandeling weinig verbetering heeft kunnen brengen. In beide behandelprogramma s brengen suïcides emotionele schokeffecten teweeg bij dierbaren en bij betrokken hulpverleners, ook al zijn ze nog zo ervaren. In de zorg voor ernstig zieke mensen leeft het besef dat patiënten dood kunnen gaan aan hun ziekten. Een suïcide is dan ook geen teken van slechte hulpverlening tot het tegendeel is bewezen. Ook bij adequate behandeling suïcideren sommigen van deze patiënten zich. En toch is elke suïcide er een te veel: in Nederland gaat het om ongeveer 1500 suïcides op jaarbasis. De overheid heeft zich vanaf 2008 ten doel gesteld het aantal suïcides met jaarlijks 5% terug te dringen. Wij ondersteunen dat beleid ten volle en hopen dat dit boek daaraan een bijdrage mag leveren. Het is een praktijkboek: niet de theorie, maar wat te doen staat centraal. Natuurlijk zijn er hoofdstukken over definities, verklaringen van suïcidaal gedrag, en beschrijvingen van het suïcidale proces. Maar de bijdragen bestrijken vooral de brede praktijk van de suïcidepreventie. Ze variëren van de onderkenning van suïcidale jongeren op school, de presentatie van suïcidaliteit bij allochtone jongeren, tot de behandeling van de chronisch suïcidale patiënt. Er worden preventief georiënteerde programma s beschreven, handvatten geboden voor de Spoedeisende Hulp en crisisinterventie, maar ook de hulp aan nabestaanden van een suïcide komt aan bod. Er zijn hoofdstukken over specifieke psychopathologische groepen, verslaafden, mensen met een persoonlijkheidsstoornis en er is een hoofdstuk over de complexe besluitvorming bij suïcidale ouderen. Maar ook praktische methoden komen aan bod, van cognitief-gedragstherapeutische interventies en interventies vanuit de

11 XII Suïcidepreventie in de praktijk dialectische gedragstherapie, tot de aanpak van dwangmatig piekeren over zelfdoding. Alle hoofdstukken benadrukken wat je moet doen, als verpleegkundige, arts, psychiater, GZ - psycholoog, klinisch psycholoog: welke vragen stel je, hoe stel je ze, en wanneer, aan wie stel je de vragen, hoe zorg je voor continuïteit, waar moet je op letten. Er zijn veel gevalsbeschrijvingen, lijstjes met tips, invullijsten, et cetera. De belangrijkste boodschap van het boek is dat suïcidaal gedrag niet alleen gezien moet worden als een symptoom van een stoornis, dat zal verdwijnen wanneer de stoornis opklaart. Suïcidaliteit verdient dat het centraal gesteld wordt in de behandeling. En het verdient ook aandacht in de periode na de behandeling, als een gedragsmogelijkheid die soms de neiging heeft terug te keren bij een volgende tegenslag. Suïcide heeft alles te maken met wanhoop. Dit boek helpt u deze wanhoop bespreekbaar te maken. En er te zijn als de patiënt u nodig heeft, met begrip en met de deskundigheid om realistische perspectieven te bieden. We hebben getracht het boek zo leesbaar mogelijk te schrijven. Dat betekent dat we spaarzaam zijn geweest met literatuurverwijzingen in de tekst. De literatuur staat achter in het boek per hoofdstuk geordend. Omwille van de leesbaarheid is hij/hem gebruikt, waar ook zij/haar kan worden gelezen. Alleen waar dat uitdrukkelijk van toepassing is wordt zij/haar gebruikt. Het is geen wetenschappelijk standaardwerk geworden, maar een boek waarvan we hopen dat het toegankelijk en bruikbaar is voor hulpverleners in de GGZ. We denken dat het zijn waarde kan hebben in opleiding en nascholing, in cursussen en trainingen, en als naslagwerk voor hulpverleners. Ad Kerkhof, Bert van Luyn februari, 2010