De mode in de klederdragt der Markers Eeuwenoude tradities op Marken?

Transcriptie

1 Land of water, jaargang 3[=4] (juni 2010) pag De mode in de klederdragt der Markers Eeuwenoude tradities op Marken? Hilde Cammel De mode in de klederdragt der Markers is een erfstuk hunner vaderen, die even oud is als hunne zeden, gewoonten en instellingen zijn, waarin de tijd weinig of geen verandering heeft gebragt. 1 Zo verwoordde de Amsterdamse arts S.S. Coronel in 1862 de opvattingen die in de negentiende eeuw leefden over het karakter van de samenleving op Marken. In zijn tijd groeide de belangstelling voor de bijzondere tradities op het eiland. Buitenstaanders zoals Coronel zagen hierin de onveranderde overblijfselen van een eeuwenoude volkscultuur, behouden gebleven vanwege de geïsoleerde ligging van het eiland. Ook schilders en schrijvers romantiseerden het eenvoudige en onbedorven leven op het platteland. Vooral de uitzonderlijk kleurrijke, exotische uitstraling van de Marker 40

2 Pieter van den Berge ( ) Femme de Pescheur de L Isle de Marcken/Vissersvrouw van Marken, circa Kopergravure, 27,3 x 17,6 cm Collectie Zuiderzeemuseum, inv.nr. ZZM

3 dracht sprak tot de verbeelding. Nieuwsgierige reizigers en vroege toeristen wisten het moeilijk bereikbare eiland te vinden, maar vooral na de aanleg van een tramlijn en aansluitende veerdienst vanuit Amsterdam in 1888 groeide de bezoekersstroom. Marken werd wereldberoemd. De Marker dracht is een van de meest gecompliceerde streekdrachten van ons land. Bij elke levensfase, ieder seizoen of bijzondere feestdag hoorden speciale kledingstukken. Ook in tijden van rouw werd de kleding aangepast. Maar zijn dit inderdaad eeuwenoude tradities, overblijfselen van een onveranderde volkscultuur? Inmiddels is duidelijk geworden dat het romantische, negentiende eeuwse beeld van een geïsoleerde bevolking wel wat bijgesteld moet worden. De Marker samenleving is in het verleden weliswaar altijd erg op zichzelf gericht geweest, maar contacten met de buitenwereld waren er zeker. De meeste mannen waren vissers die in de achttiende eeuw de haringvloot bemanden. Vanuit Enkhuizen en Amsterdam voeren enorme haringbuizen naar de Noordzee, maar in de negentiende eeuw visten steeds meer Markers met eigen botters op de Zuiderzee. De gevangen vis werd verhandeld in Enkhuizen, Amsterdam en Monnickendam. De Marker vrouwen kwamen wat minder vaak van het eiland af. Zij leefden volgens eigen tradities, maar die waren in de loop der tijd wel aan verandering onderhevig. 2 In de collectie van het Zuiderzeemuseum bevinden zich veel prenten, schilderijen en foto s waarop de Marker dracht in beeld komt. Aan de hand van enkele daarvan schets ik de diversiteit, betekenis en veranderingen in de kleedgewoonten op Marken. Kleding op het platteland In de achttiende eeuw verschenen reisverslagen van schrijvers en kunstenaars die de tradities en gebruiken op het platteland beschreven. De kleedgewoonten kregen daarbij veel aandacht. Met enige regelmaat werden platenatlassen en losse prenten uitgegeven met afbeeldingen van de diverse streekdrachten, waaronder de kleding van Marken. Dergelijke prenten werden destijds al verzameld, bijvoorbeeld in combinatie met topografische werken en genreprenten die uiteenlopende aspecten van het dagelijks leven van verschillende bevolkingsgroepen lieten zien. Zo verscheen rond 1690 een serie kopergravures van Pieter van den Berge ( ) bestaande uit tien prenten met afbeeldingen van bewoners van Friesland, Vlieland en Noord-Holland, onder wie een Marker visser en een Marker vissersvrouw. 3 Hoewel het moeilijk is om de betrouwbaarheid van deze afbeeldingen te beoordelen, is het toch de moeite waard de kostuums uit de gebieden te vergelijken. Alle afgebeelde vrouwen dragen een combinatie van een hemd, een borstrok, een onderjak, een rijglijf (een soort korset met baleinen) of een jak, een rok en een schort, en muiltjes of schoenen. De mannen op de prenten dragen een hemd, een hemdrok met een jas of twee hemdrokken over elkaar, een kniebroek, nauwsluitende kousen en schoenen met een striksluiting. De prenten laten zien dat in de betreffende gebieden veelal dezelfde soort kledingstukken werden gedragen. Ze komen grotendeels overeen met die in de grotere steden en elders op het platteland. Er zijn op de prenten wel kleine, vaak subtiele verschillen te onderscheiden maar of die plaatselijk bepaald waren is niet vast te stellen. Hoe zien Markers eruit? De Marker vissersvrouw is gekleed in een rijglijf met opstaande randen op de schouders. Daaronder draagt ze een borstrok en aan de hals is nog een klein randje van haar hemd zichtbaar. Zij draagt geen jak over het rijglijf en haar rok is korter dan die van de vrouwen op de andere prenten. Het lijkt alsof ze, als enige vrouw in de serie, niets op het hoofd heeft. De Marker visser draagt een wijde kniebroek, net als de boer van Vlieland en de boer uit Molkwerum op andere prenten uit de serie. 4 Daarbij draagt hij een hemdrok met een vetersluiting en eveneens opstaande randen op de schouders. Onder dit hemdrok is een tweede hemdrok met een knoopsluiting zichtbaar en daaronder een hemd met een versierde boord en een keelknoop. Op zijn hoofd heeft hij een grote muts. 42

4 Pieter van den Berge ( ) Pescheur de L Isle de Marcken/Visser van Marken, circa kopergravure, 26,3 x 17,6 cm Collectie Zuiderzeemuseum, inv.nr. ZZM

5 Christiaen Coevershoff (1595/ ) (verm.) - Familieportret van een Haringkoopman, circa olieverf op paneel - 76 x 114 cm - Collectie Vereniging Vrienden van het Zuiderzeemuseum, inv.nr. B

6 45

7 Het kostuum van de Marker visser vertoont grote overeenkomst met de kleding van de rijke koopman die is afgebeeld op het Familieportret van een Haringkoopman, geschilderd rond Zijn wijde broek en jasje zien we terug op portretten van rijke stedelingen uit dezelfde periode. Een eigen karakter In 1807 bracht de Amsterdamse uitgever Evert Maaskamp ( ) een nieuwe, gebundelde serie prenten uit: Afbeeldingen van de kleeding, zeden en gewoonten in de Bataafsche Republiek met de aanvang der negentiende eeuw. Hierin is een groot aantal streekdrachten opgenomen, waaronder een Marker bruid en Marker vrouw in daagse dracht. Ook op deze afbeelding dragen de vrouwen algemeen gedragen kledingstukken die we ook bij Pieter van den Berge zagen: het hemd met versierd halsboord, rijglijf met vetersluiting en een jak. De losse ondermouwen van de bruid en een rond het hoofd gevouwen muts worden ook gedragen door de echtgenote op het Familieportret van een Haringkoopman. Het schort met geruite bovenrand en het halsdoekje met een kwastje aan de punt zijn eveneens terug te vinden op een prent van Van den Berge: die van de boerin uit Zaandam en haar dochter. 5 Op zeventiende-eeuwse portretten dragen de regenten en kooplieden uit de stad dergelijke kwastjes, geknoopt van wit garen, aan hun grote kanten kragen. Op de plaat van Maaskamp is te zien dat de kledingstukken weliswaar overeenkomen met wat een eeuw eerder al werd gedragen, maar dat er inmiddels wel een heel eigen karakter is ontstaan. Dat komt tot uitdrukking door materiaalkeuze, kleurencombinaties en de vervaardiging en afwerking van de kleding met gekleurd band en geborduurde versieringen. Deze elementen zijn nog steeds opvallende onderdelen van het Marker kostuum. Kleding voor elke gelegenheid In de serie Nederlandsche Kleederdragten, naar de natuur geteekend, tussen 1850 en 1857 uitgegeven door Frans Buffa en Zonen te Amsterdam, zijn vijf litho s opgenomen van diverse Marker drachten: een echtpaar dat een kind ten doop brengt, een schaatsende familie, een bruidspaar, vissers in de haven en vrouwen in een hooischuit. 6 De litho s zijn gemaakt naar aquarellen van de kunstenaars Valentijn Bing ( ) en Jan Braet von Ueberfeldt ( ). Deze afbeeldingen geven een betrouwbaar beeld van de grote diversiteit in de Marker kleding. De kleedgewoonten op Marken werden steeds complexer. Zomer of winter, zondag, feestdag of werkdag, jong of oud, getrouwd of ongetrouwd, in of uit de rouw, het was allemaal aan de kleding af te lezen. Alle kleding werd door de vrouwen zelf gemaakt en eindeloos vaak versteld. 7 Meisjes leerden gewoonlijk al op jonge leeftijd handwerken, vooral die technieken die nuttig waren voor het vervaardigen en onderhouden van kleding. 8 Kleine veranderingen in kleur of materiaal of in de combinatie van kledingstukken hadden een betekenis. Binnen de relatief kleine gemeenschap op Marken ontstond op deze manier een rijke kledingtaal, die door variatie in subtiele details veel informatie verschafte over de omstandigheden van de drager. Daarvoor was een grote garderobe nodig en niet iedereen had alles compleet. Daarom leenden de Markers bij bijzondere gelegenheden zoals een bruiloft hun kledingstukken aan elkaar uit. Handwerk en materialen Naast de materiaalkeuze valt de overdaad aan fraai borduurwerk op. Het bruidskostuum op plaat XXIV van Bing en Braet is hier een mooi voorbeeld van. Een versierd halsboord, een met bloemen geborduurd rijglijf, geborduurde linten in de muts en geknoopte kwastjes, akertjes genoemd, aan het halsdoekje. Smaak en creativiteit van de draagster kwamen tot uitdrukking in het handwerk, bijvoorbeeld door zelf ontworpen patronen en bijzondere kleurencombinaties. Daarmee kon zij haar persoonlijkheid in haar kleding uitdrukken. 46

8 Valentijn Bing en Jan Braet von Ueberfeldt, Nederlandsche Kleederdragren, naar de natuur getekend, Frans Buffa en Zonen (uitg.), Amsterdam, 1857, plaat XXIII Collectie Zuiderzeemuseum, inv.nr. ZZM

9 Valentijn Bing en Jan Braet von Ueberfeldt, Nederlandsche Kleederdragren, naar de natuur getekend, Frans Buffa en Zonen (uitg.), Amsterdam, 1857, plaat XXIV Collectie Zuiderzeemuseum, inv.nr. ZZM

10 Kinderen dragen Markerdracht uit de verkleedkist van het Zuiderzeemseum. Er waren op Marken geen sieraden van kostbare materialen te zien. Men kon zich over het algemeen geen kostbaarheden veroorloven; daarvoor waren de opbrengsten van de visvangst te bescheiden. Verschillen in rijkdom of welstand kwamen in de Marker dracht nauwelijks tot uitdrukking. Wel werd er gepronkt met antieke, rijk geborduurde kledingstukken of met bijzondere materialen zoals sits: katoen bedrukt met veelkleurige bloemmotieven, oorspronkelijk afkomstig uit India. Dit waren meestal erfstukken, al generaties lang in familiebezit. Het rijglijf van de volwassen vrouwen blijft normaal gesproken onzichtbaar onder de voorpanden (een mouwloos jasje). Bij bijzondere feestelijke gelegenheden zoals een bruiloft en met Pinksteren wordt het zichtbaar gedragen en daarvoor haalden de vrouwen dan ook de mooiste antieke rijglijven tevoorschijn. Deze zijn gemaakt van fijnere stof en zeer gedetailleerd en verfijnd geborduurd met zijde. De geborduurde motieven volgen een vast patroon, waarbij ook hier de subtiele details van betekenis zijn: een bruidsrijglijf bijvoorbeeld heeft op de rug een versiering met zeven in plaats van vijf rozen. De Marker bruid op de plaat draagt een grote ronde kap, de oude hoofddracht voor vrouwen die ook op de plaat van Maaskamp te zien is. Deze hoofdtooi was tot in het begin van de twintigste eeuw nog gebruikelijk voor volwassen vrouwen, maar verdween langzamerhand om plaats te maken voor het meisjesmutsje, dat steeds kleiner werd en daardoor beter paste bij de modernere haardracht. Dat meisjesmutsje dragen volwassen vrouwen nu nog steeds. Dergelijke kleine veranderingen maken dus duidelijk dat de Marker dracht zich aanpaste aan de tijd en omstandigheden. Levensfasen Alle kinderen op Marken waren tot hun zesde jaar gekleed in rokken. Ook dit was in vroeger tijden algemeen gebruik. Op Marken waren jongens en meisjes te onderscheiden door de vorm van hun mutsje: bij de jongens is dat stervormig, bij de 49

11 meisjes rechthoekig. Verder dragen de jongens een bauwtje (een op de borst vastgespeld lapje) met een werkje of legger : een verticale reep wit linnen met borduurwerk. Bij de meisjes is het bauwtje gebloemd. Tot slot verschilt de stof van het schortje, dat in de zomer bij de meisjes geruit is, en bij de jongens blauw met witte motieven: de druivenboezel. Op zijn zesde jaar kreeg de jongen een broek aan. Op zijn zevende werd zijn lange haar afgeknipt en daarna ging hij net zo gekleed als een volwassen man. Meisjes droegen vanaf het zesde jaar een meisjesrijglijf. Deze rijglijven zijn gemaakt van stevige wollen stof en met wol geborduurd in kleurige patronen. Het meisjesrijglijf sluit met een veter op de rug. Het ruggedeelte wordt onbedekt gelaten zodat het borduurwerk zichtbaar blijft. Meisjes droegen vanaf hun achttiende het kostuum van de volwassen vrouw. Het meisje op plaat XXIII van Bing en Braet heeft rood-wit gestreepte mouwen (een jak voor de zomer) met daaroverheen losse ondermouwen en voorpanden. Op haar borst is een gebloemd bauwtje gespeld. De volwassen vrouw in haar doordeweekse kleding draagt dezelfde kledingstukken maar zij heeft er nog een winters wollen buisje over aangetrokken. Het verschil in hoofddracht van vrouw en meisje is hier duidelijk te zien. Op Marken bestond een strenge rouwtraditie. Hoe nauwer de band met de overledene, hoe langduriger de rouwperiode en ingrijpender de veranderingen in de kleding. De opeenvolgende fasen in de rouwperiode zijn terug te vinden in de kleuren van de kleding. In de zwaarste rouw, bij het overlijden van de partner, was zwart de overheersende kleur. 9 Daarna volgde in het donker, en tot slot in het paars. Soms werden alleen de knoopsgaten en geborduurde initialen van kleur veranderd. In het mannenhemd waren knoopsgaten voor rouw groen, paars of zwart en uit de rouw rood. Ook de kleuren van de mouwen en van het rijglijf volgden de rouw. Op de foto van Henk van der Leeden zijn een vrouw in het donker en een vrouw in zware rouw te zien. Conclusie De klederdracht op Marken vertoont overeenkomsten met de stadsmode in de zeventiende eeuw, zoals het Familieportret van een Haringkoopman laat zien. In die periode werden vrijwel overal op het platteland dezelfde kledingvormen gedragen. Pas in de loop van de negentiende eeuw begonnen de kleedgewoonten in sommige gebieden en plaatsen zich op een geheel eigen wijze te ontwikkelen. De plaat van Maaskamp laat zien dat Marken rond 1800 een plaatselijke dracht met een eigen karakter kende. De kledingstukken bleven in de loop der tijd grotendeels hetzelfde maar de snit, de materialen en de kleurencombinaties veranderden al naar gelang de omstandigheden, de plaatselijke mode en de smaak van de drager. Op dit moment is de Marker dracht nagenoeg verdwenen. Bij bijzondere gelegenheden wordt het kostuum nog wel gedragen. Het is echter geen levende traditie meer en daarom zal het kostuum zich niet verder ontwikkelen. 1 S.S. Coronel, Schetsen uit het Markersche volksleven, in: Nederland, 1862, afl. II, G.J. Schutte en J.B. Weitkamp, Marken, de geschiedenis van een eiland (Amsterdam 1998), Zie ook: Hilde Cammel, Fraaie kapjes en onbuigzame keurslijven. Kostuumprenten in de collectie van het Zuiderzeemuseum, in: Op maat gesneden (bijlage bij Het Peperhuis) (Enkhuizen 2006). 4 Respectievelijk inv.nrs en Inv.nr Respectievelijk inv.nrs , , , , Zie voor een gedetailleerde beschrijving van de dagelijkse kleding van man en vrouw: Adriana Brunsting, De mode op Marken (Enkhuizen 1987), Zie: Maria van Hemert, De handwerken op het eiland Marken (Arnhem 1977), 3de dr. 9 Adriana Brunsting, De mode op Marken (Enkhuizen1987), Op (collectie Zuiderzeemuseum) zijn de volledige serie prenten van Pieter van den Berge en de platen van Bing en Braet te zien. Tot 3 oktober 2010 is in het Zuiderzeemuseum een collectie Marker klederdracht te zien. 50

12 51 Evert Maaskamp (uitg.), Afbeeldingen van de kleeding, zeden en gewoonten in de Bataafsche Republiek met de aanvang der negentiende eeuw, plaat 19: Marker bruid en vrouw in daagse dracht, naar een tekening van J.W. Caspari, gravure, 1807 Collectie Zuiderzeemuseum, inv.nr. ZZM