Lot in eigen hand. Evaluatie van de experimenten met decentrale toelating in het hoger onderwijs

Transcriptie

1 Lot in eigen hand Evaluatie van de experimenten met decentrale toelating in het hoger onderwijs Onderzoek in opdracht van de Begeleidingscommissie Decentrale Toelating Anja van den Broek Joyce Kerstens Mirjam Woutersen januari 2003

2 IOWO, adviseurs voor onderwijs, beleid en organisatie Katholieke Universiteit Nijmegen

3

4 1nhoud 1 Managementsamenvatting 3 2 Achtergrond van het onderzoek Decentrale toelating Adviezen in het voortraject Selectiesystemen nader beschouwd 18 3 Vraagstelling en onderzoeksopzet 25 4 Deelname aan decentrale toelating: feiten en cijfers Deelname van studenten Achtergrondkenmerken van studenten Deelname van instellingen Samenvatting 55 5 Bekendheid met en voorlichting over decentrale toelating Bekendheid met de mogelijkheid tot decentrale toelating Beoordeling van de voorlichting over decentrale toelating Voorlichting binnen het voortgezet onderwijs nader beschouwd Samenvatting 67 6 Toelatingsbevorderend gedrag Aanvullende opleidingen Werkervaring Stimulans ouders Toelatingscriteria en instellingskeuze Overige activiteiten Samenvatting 76 7 Methode van toelating Doelen Instrumenten Criteria en procedures Uitgangspunten selectiecriteria Samenvatting 84

5 8 Tevredenheid over de methodiek van toelating Tevredenheid bij de opleidingen Tevredenheid bij studenten, ouders en decanen Samenvatting 94 9 Organisatorische en bestuurlijke lasten Voorzieningen Bezwaarprocedures Samenvatting Profilering van instellingen Voorgenomen profilering Mogelijke profilering Samenvatting Propedeuserendement en studievoortgang Propedeuserendement Samenvatting 101 Geraadpleegde bronnen 103 Overzicht selectiekenmerken van instellingen 105 Overzicht figuren en tabellen 125 Vragenlijsten 129

6

7 1 Managementsamenvatting Achtergrond en opzet van het onderzoek De samenvatting beschrijft in hoofdlijnen de evaluatie van decentrale toelating gedurende drie achtereenvolgende studiejaren (2000 t/m 2002). De algemene opdracht voor het onderzoek is enerzijds het nagaan in hoeverre de doelstelling van de wet een toename van de invloed op de toelatingskans door studenten is gerealiseerd en wat hiervan mogelijk onbedoelde effecten zijn en anderzijds het inventariseren van de mening van betrokkenen over de wijze waarop decentrale toelating zich in de toekomst dient te ontwikkelen. Deze onderzoeksopdracht is geconcretiseerd aan de hand van onderstaande onderzoeksvragen: a Hoe groot is de belangstelling van studenten om deel te nemen aan decentrale toelating? b Wat is het profiel van studenten die decentraal zijn toegelaten in vergelijking met studenten die niet via de decentrale procedure zijn toegelaten? c Hoe groot is de belangstelling van instellingen voor deelname aan decentrale toelating? d Wat is de reden van instellingen om al dan niet een decentrale toelatingsprocedure te starten? e Welke criteria, instrumenten en procedures zijn er door instellingen gehanteerd? f Hoe tevreden zijn instellingen over de uitgangspunten van de wet enerzijds en over de toegepaste methodieken anderzijds? g Wat is de omvang van de organisatorische en bestuurlijke lasten voor instellingen die een decentrale toelatingsprocedure hebben toegepast? h In welke mate willen instellingen zich door middel van de decentrale toelating profileren ten opzichte van concurrerende instellingen? i In hoeverre onderscheidt de studievoortgang van decentraal toegelaten studenten zich van de studievoortgang van de overige studenten? j Wat zijn voor studenten de belangrijkste redenen om af te zien van deelname aan decentrale toelating? k Hoe heeft de informatievoorziening binnen het voortgezet onderwijs plaatsgevonden en zijn betrokkenen in het voortgezet onderwijs hierover tevreden? l Hoe hebben studenten in het voortraject (onder andere voortgezet onderwijs) zich voorbereid op de decentrale toelating? m Wat is het oordeel van studenten, ouders en decanen over de gehanteerde doelen, instrumenten, criteria en procedures enerzijds en het concept decentrale toelating anderzijds? 3

8 Het evaluatieonderzoek vond plaats in opdracht van de Commissie Decentrale Toelating en had een looptijd van voorjaar 2000 tot najaar Bovenstaande onderzoeksvragen zijn onderzocht in drie deelonderzoeken: Een secundaire analyse van administratiebestanden van de IB-Groep. Dit onderdeel is gedurende drie achtereenvolgende studiejaren uitgevoerd. Een onderzoek onder opleidingen die decentrale toelating hebben toegepast. Deze opleidingen zijn benaderd met het verzoek documenten beschikbaar te stellen, waarin doelen, criteria en procedures zijn uiteengezet. Ter verdieping van de informatie zijn met een aantal van deze opleidingen een telefonisch interview gevoerd. Een onderzoek onder studenten, ouders en decanen uit het voortgezet onderwijs. Om zicht te krijgen op het oordeel van de direct betrokkenen is aan deze groepen een schriftelijke vragenlijst verzonden. De totale respons bedroeg circa 40 procent. Deelname aan decentrale toelating: feiten en cijfers De analyse van deelname aan decentrale toelating is gebaseerd op studentadministratiebestanden, die door de IB-Groep beschikbaar zijn gesteld. Aangezien de registratie van voorgenomen en feitelijke deelname van studenten aan decentrale toelating niet in alle gevallen centraal via de IB- Groep is verlopen, moeten we rekening houden met een geringe vertekening van de onderzoeksresultaten. In sommige gevallen hebben studenten zich, buiten de IB-Groep om, rechtstreeks bij de instellingen aangemeld voor decentrale toelating. Deze studenten zijn in het onderzoek niet te traceren als deelnemers aan decentrale toelating en zijn daarom ook niet als zodanig gekarakteriseerd. Bovendien is op basis van de beschikbare administratieve gegevens niet na te gaan of studenten die hebben aangegeven te willen deelnemen aan decentrale toelating, ook daadwerkelijk hebben deelgenomen. De IB-Groep registreerde in de onderzochte studiejaren respectievelijk 2532, 4149 en 4764 aanmeldingen voor universitaire opleidingen met decentrale toelating; hiervan heeft ruim een derde deel aangegeven te willen deelnemen aan decentrale toelating. Het aantal deelnemers in het wo is in 2001 gestegen, maar deze stijging is minder groot dan verwacht als rekening wordt gehouden met de toename van het aantal deelnemende opleidingen. Als de groep 8+ buiten beschouwing wordt gelaten lopen per instelling de deelnamepercentages uiteen van minder dan 20 procent tot ruim 80 procent. Het deelnamepercentage in het wo is in 2001 het laagst. Ongeveer zes à zeven procent van de groep vooraanmelders in het wo bestaat uit kandidaten met een gemiddeld eindexamencijfer van acht of hoger. In het wo werd in de onderzochte jaren gemiddeld circa een kwart van het aantal deelnemers decentraal toegelaten. In het wetenschappelijk onderwijs was de verdeling van de aangenomen studenten over de mogelijke toelatingsvormen als volgt: ongeveer tien procent acht plus, tussen 13 en 20 procent decentrale toelating en ruim 70 procent is door middel van gewogen loting toegelaten. 4

9 In het hoger beroepsonderwijs hebben zich in de onderzochte studiejaren achtereenvolgens 1273, 1283 en 1734 studenten aangemeld voor opleidingen met decentrale toelating. Van deze groep heeft tussen 45 en ruim 55 procent aangegeven te willen deelnemen aan decentrale toelating. Per instelling loopt het deelnamepercentage (exclusief de groep 8+) uiteen van 20 tot 70 procent. Ook in het hbo is het deelnamepercentage in 2001 in vergelijking met de beide andere studiejaren vrij laag. Drie à vier procent van de vooraanmelders heeft in het voortgezet onderwijs een gemiddeld eindexamencijfer van acht of hoger behaald. Van alle studenten die deelnamen aan decentrale toelating heeft in het hbo ongeveer tussen 50 en 60 procent van de deelnemers de selectie met succes doorlopen. De toegelaten studenten in het hbo bestaan voor ongeveer vijf procent uit studenten met een eindexamencijfer van acht of hoger; tussen 30 en 40 procent werd decentraal toegelaten en tussen 55 en 65 procent werd toegelaten door middel van gewogen loting. Van de decentraal toegelaten student is een profiel gemaakt aan de hand van leeftijd, vooropleiding en geslacht. Steeds is gekeken in hoeverre studenten die decentraal zijn afgewezen op deze kenmerken verschillen van studenten die decentraal zijn toegelaten. Dit geeft een indicatie van de mate waarin deze kenmerken expliciet of impliciet zijn meegenomen als selectiecriterium. In het wo zijn studenten met een vwo-vooropleiding relatief in de minderheid in de groep decentraal geselecteerden ten gunste van studenten met een afgeronde hbo-opleiding of een andere vooropleiding (buitenlands, colloquium doctum en dergelijke). In het hbo was er bij de decentrale toelating een lichte voorkeur voor studenten met een vwovooropleiding. Studenten met een mbo-vooropleiding en havisten lijken in het hbo minder kans te hebben om decentraal te worden toegelaten. In het wo gaat bij de decentrale toelating de voorkeur eerder uit naar de oudere studenten; in het hbo is in 2000 een klein leeftijdsverschil geconstateerd: decentraal aangenomen studenten waren jonger dan decentraal afgewezen studenten. In de daarop volgende studiejaren was er in het hbo geen leeftijdsverschil meer tussen decentraal aangenomen en decentraal afgewezen studenten. Nagenoeg evenveel mannen als vrouwen worden decentraal toegelaten. Alleen in het wo zijn er in het studiejaar 2000 relatief meer mannen decentraal toegelaten. De belangstelling van opleidingen om decentrale toelating toe te passen is gedurende het evaluatietraject toegenomen: in het wo van vier opleidingen in het eerste jaar naar twaalf opleidingen in Het hbo startte met vijf opleidingen in Het studiejaar daarop pasten nog maar drie hbo-opleidingen decentrale toelating toe. Het derde jaar stijgt de belangstelling van hbo-opleidingen naar negen. De toename van het aantal (vooral medische opleidingen) in het wo heeft in 2001 niet een evenredige toename van het aantal deelnemende studenten tot gevolg gehad; in 2002 neemt de deelname van kandidaten in het wo weer toe. Een aantal opleidingen dat in eerste instantie heeft overwogen om decentrale toelating toe te passen, is hiertoe uiteindelijk niet overgegaan. Opleidingen noemden enerzijds als reden dat er voldoende plaatsen beschikbaar waren voor het aantal aanmeldingen en anderzijds dat men het te tijdrovend of te ingewikkeld vond om een betrouwbaar selectie-instrument te ontwikkelen. 5

10 Bekendheid met en voorlichting over decentrale toelating De voorlichting over decentrale toelating binnen het voortgezet wordt niet door alle betrokkenen positief beoordeeld. Zo n 10 procent van de studenten en 20 procent van de ouders waren niet op de hoogte van deze vorm van toelating. Verder komt het bij één op de vijf respondenten voor dat de informatie te laat of onvoldoende is. Deze bevindingen zien we weerspiegeld in het oordeel dat studenten en ouders uitspreken over de kwaliteit van voorlichting binnen het voortgezet onderwijs. Ruim 40 procent van de ondervraagden is hierover ontevreden, circa 30 procent oordeelt neutraal en een kwart van de ondervraagden is wel tevreden. Ook onder decanen in het voortgezet onderwijs bestaat veel verschil in kennis over decentrale toelatingsprocedures. De helft van de decanen acht zich onvoldoende geïnformeerd over beleid en procedures inzake decentrale toelating. Bovendien zijn lang niet alle decanen ervan overtuigd dat decentrale toelating een geschikt middel is om invloed te kunnen uitoefenen op de toelatingskans. Er bestaat onder een aantal decanen de nodige scepsis over de betrouwbaarheid en effectiviteit van decentrale toelatingsprocedures. Dit heeft tot gevolg dat de informatievoorziening aan scholieren sterk per school verschilt. Ook de begeleiding die binnen het voortgezet onderwijs wordt geboden om scholieren op decentrale toelating voor te bereiden, verschilt sterk van school tot school. De algemene conclusie luidt dat de informatievoorziening over decentrale toelating in het voortgezet onderwijs onvoldoende is. De ontevredenheid van de meerderheid van de decanen over de informatie die zij ontvangen kan consequenties hebben voor de wijze waarop decanen vervolgens zelf informatie aan leerlingen (en hun ouders) verstrekken. Scholieren zijn vanwege grote verschillen tussen scholen voor voortgezet onderwijs niet in gelijke mate tijdig en volledig op de hoogte gesteld van de mogelijkheid tot decentrale toelating. Toelatingsbevorderend gedrag Ongeveer vier op de vijf deelnemers heeft ter vergroting van de toelatingskans specifieke activiteiten verricht. Het betreft hier vooral het volgen van extra vakken in het voortgezet onderwijs (circa 30 procent) en het verrichten van specifieke werkzaamheden (circa 25 procent). Het verrichten van specifieke activiteiten in het voortgezet onderwijs lijkt echter nagenoeg geen effect te hebben op de toelatingskans. Het is zelfs zo dat de groep die in de decentrale procedure is afgewezen over het algemeen vaker activiteiten ter voorbereiding heeft ondernomen dan de groep die decentraal is toegelaten. Zo hebben relatief meer afgewezen dan aangenomen deelnemers extra vakken gevolgd, herkansingen gedaan om het gemiddelde eindcijfer te verhogen en bijlessen gevolgd. Wel van invloed op de toelatingskans bij een decentrale toelatingsprocedure is het afronden van een opleiding na het voortgezet onderwijs en het hebben van werkervaring. Over het geheel genomen nemen studenten deel aan decentrale toelating bij die hogescholen of universiteiten waar zij gezien de criteria hun kansen het hoogst inschatten. Studenten die hebben deelgenomen aan de decentrale toelating hebben iets meer stimulans van hun ouders ondervonden dan studenten die hieraan niet hebben deelgenomen. Het is echter niet zo dat deze ouders vaker een zelfde of aanverwante opleiding hebben gevolgd of dat de stimulans heeft geleid tot een grotere toelatingskans. 6

11 Methode van toelating In de totale procedure is een tweetal wijzen van selecteren geïdentificeerd, waarbij enerzijds een groep studenten bij voorbaat uitgesloten wordt en anderzijds cijfers worden meegewogen bij de toelating. In het eerste geval (geneeskunde UU) zijn studenten met een vwo-vooropleiding bij voorbaat kansloos in het geval van decentrale toelating. Ook bij andere geneeskundeopleidingen blijkt de groep decentraal toegelaten studenten naar verhouding weinig vwo-kandidaten te bevatten. In het tweede geval (tandheelkunde KUN ) worden via een omweg vwo-prestaties meegewogen (in plaats van naar eindexamencijfers wordt gekeken naar cijfers behaald in vijf vwo). Bij overige opleidingen liggen aan de selectiecriteria overwegingen ten grondslag die betrekking hebben op motivatie, aanleg voor het vakgebied of sociaal-communicatieve vaardigheden. Opleidingen die decentrale toelating toepassen beogen hiermee over het algemeen: het selecteren van de betere studenten of van studenten met kwaliteiten die aansluiten bij de opleiding in kwestie met als oogmerk het verbeteren van de kwaliteit van de afgestudeerden of beroepsbeoefenaars. Andere opleidingen geven de voorkeur aan studenten die op een bijzondere manier gemotiveerd zijn (specifieke motivatie voor de instelling, motivatie voor een speciale studierichting of identificatie met een specifieke geloofsovertuiging). Sommige opleidingen hebben hun criteria zodanig geformuleerd dat kandidaten door middel van voorbereiding daadwerkelijk hun toelatingskansen kunnen vergroten. Er is een grote gemeenschappelijkheid in het gebruik van instrumenten. In veel gevallen wordt in eerste instantie het eindexamenpakket en/of de vooropleiding beoordeeld. Het gaat hier meestal om voorschriften over de specifieke vakken in het eindexamenpakket of de omvang van het pakket. Vervolgens verzoekt een aantal opleidingen de kandidaten een sollicitatiebrief te schrijven of een (sollicitatie)formulier in te vullen. Specifieke opleidingsinhoudelijke toetsen zijn te vinden bij tandheelkunde, journalistiek en geneeskunde. Zo moeten de kandidaten bij tandheelkunde een motorische toets afleggen en krijgen de kandidaten bij journalistiek een schrijfopdracht. Bij een aantal geneeskundeopleidingen volgen de kandidaten colleges, voeren zij gesprekken met simulatiepatiënten of moeten aankomende studenten andere specifieke opdrachten uitvoeren. Geschiktheid van de kandidaten wordt bij een aantal opleidingen getoetst door middel van psychologische tests of sociale intelligentietests. De medische opleidingen kennen over het algemeen het meest uitgebreide instrumentarium. De meeste opleidingen richten zich zowel op schoolverlaters als op studenten die een opleiding in het hoger onderwijs afgerond hebben. Zo mogen bij geneeskunde VU behalve schoolverlaters ook studenten deelnemen die de opleidingen bewegingswetenschappen of biomedische wetenschappen (gedeeltelijk) afgerond hebben. Een aantal opleidingen richt zich expliciet op schoolverlaters of juist op studenten die een andere opleiding in het hoger onderwijs hebben afgerond. Bij één instelling wordt als eis gesteld dat men desbetreffende universiteit als instelling van eerste voorkeur aangeeft bij inschrijving. Eén universiteit heeft in 2000 een leeftijdscriterium gesteld, maar is hier in 2001 op teruggekomen. Bij één opleiding geeft men bij gelijke geschiktheid voorrang aan allochtone aspirant-studenten. Ongeveer één op de vijf studenten heeft zich bij de instellingskeuze laten leiden door de gehanteerde selectiecriteria. 7

12 Tevredenheid over de methodiek van toelating Het oordeel van studenten en decanen over de toelatingsprocedure is gematigd positief. Alleen de decentraal toegelaten studenten oordelen hierover zeer positief. Ruim de helft van de studenten is tevreden over de voorlichting die men heeft ontvangen van de opleiding. Over voorlichting door de IB-Groep is een derde van de studenten tevreden. Uit de opmerkingen die studenten hebben gemaakt naar aanleiding van het onderzoek blijkt dat de voorlichting door de opleiding of IB-Groep vooral betrekking heeft op informatie over primaire selectiecriteria. Respondenten zijn van mening dat de voorwaarden om aan de decentrale toelatingsprocedure te kunnen deelnemen zijn door opleidingen duidelijk geformuleerd. Daarentegen blijkt uit de antwoorden op de open vragen dat sommige deelnemers van mening zijn dat binnen de procedure zelf criteria en normstellingen onvoldoende transparant zijn. Een aantal deelnemers oordeelt ronduit negatief over de terugkoppeling en de argumentatie die ten grondslag ligt aan de afwijzing. Studenten en decanen vinden de huidige informatievoorziening te gefragmenteerd en hebben behoefte aan een gedetailleerd overzicht, waarin de selectiecriteria van iedere opleiding die van een decentrale toelatingsprocedure gebruik maakt, worden omschreven. Studenten in het bijzonder zijn van mening dat de huidige informatievoorziening te weinig mogelijkheid biedt tot het onderling vergelijken van de toelatings- en selectiecriteria die de verschillende opleidingen hanteren. Zo zijn in een aantal gevallen deelnemers pas bij de uitslag van de procedure door de opleiding over de gehanteerde criteria en eventuele normstelling geïnformeerd. Dit belemmert een optimale voorbereiding van studenten. Een ander knelpunt is bijvoorbeeld de uiteenlopende wijze waarop het gemiddelde eindexamencijfer wordt berekend. Er bestaat geen uniformiteit ten aanzien van het afronden van cijfers. Het uiteindelijke cijfer kan in sommige gevallen wel bepalend zijn voor toelating tot een bepaalde lotingsklasse of het al dan niet voldoen aan een toelatingscriterium. Over het geheel genomen is men van mening dat decentrale toelating een geschikt middel is om invloed te kunnen hebben op toelatingskansen, met uitzondering van de decanen. Bijna de helft van de decanen heeft hierover enige twijfel. Ook het merendeel van betrokkenen bij de opleidingen is van mening dat decentrale toelating een geschikt middel is voor studenten om invloed te kunnen uitoefenen op de eigen toelatingskans. Studenten kunnen op drie manieren worden toegelaten tot een numerus fixus opleiding: decentrale toelating, directe toelating van studenten met een gemiddeld eindexamencijfer van acht of hoger en het systeem van gewogen loting. Van deze drie toelatingsvormen staan de respondenten gemiddeld het meest positief tegenover de decentrale toelating. Na decentrale toelating heeft men gemiddeld de meeste affiniteit met de 8+ regeling als toelatingsvorm. Vooral decanen en studenten met een acht of hoger gemiddeld staan verhoudingsgewijs minder positief ten opzichte van decentrale toelating en meer positief tegenover de 8+ regeling. Studenten, ouders en decanen zijn het minst positief over de gewogen loting. De groep 8+ en de decanen zijn verhoudingsgewijs nog het meest positief over deze toelatingsvorm; studenten die zijn uitgeloot hebben het meest negatieve oordeel over de gewogen loting. 8

13 Op dit moment wordt 50 procent van de plaatsen toegewezen via gewogen loting en mag de overige 50 procent via een combinatie van decentrale toelating en de 8+ regeling worden toegewezen. De geneeskundeopleidingen wijzen op dit moment tien procent van de plaatsen via decentrale toelating toe. Sommige geneeskundeopleidingen zouden dit aandeel willen uitbreiden naar 50 procent. Andere opleidingen willen vooralsnog het percentage van tien handhaven. Sommige opleidingen willen het aandeel decentraal toe te laten studenten uitbreiden naar 70 tot 100 procent. Ook aan studenten, hun ouders en aan schooldecanen is gevraagd in hoeverre zij de huidige verdeling willen handhaven. De totale respondentgroep geeft een gemiddelde verdeling van 17 procent 8+, 45 procent gewogen loting en 40 procent decentrale toelating. Dit geeft aan dat decentrale toelating op alle fronten is geaccepteerd. Schooldecanen zijn van mening dat het aandeel decentraal toe te laten studenten ruim een kwart moet zijn ten faveure van het aandeel dat toegelaten moet worden na gewogen loting (ruim de helft). Alle opleidingen vinden het op zich wenselijk dat zij volledig vrij zijn in de keuze van inhoudelijke criteria voor decentrale toelating. Door sommige wordt echter opgemerkt dat de overheid hiervoor een kader zou kunnen schetsen. Over het algemeen is voor opleidingen het huidige verbod om eindexamencijfers te gebruiken bij decentrale toelating acceptabel. Soms wordt dit criterium echter via alternatieve weg gehanteerd (bijvoorbeeld door eisen te stellen aan de behaalde cijfers in vijf vwo). Vertegenwoordigers van opleidingen zijn het eens met het uitgangspunt dat studenten in de gelegenheid gesteld moeten worden om zelf invloed uit te oefenen op hun toelating. De meeste opleidingen onderschrijven dat prestaties beloond moeten worden. Hoewel dit uitgangspunt door het instellen van de 8+ regeling is gerealiseerd, zijn sommigen van mening dat hiermee te veel nadruk op cognitie wordt gelegd. Prestaties kunnen ook breder, minder cognitief, worden gedefinieerd (bijvoorbeeld motivatie, sociale vaardigheden en/of relevante buitenschoolse activiteiten). Voor de meeste opleidingen heeft decentrale toelating een toegevoegde waarde ten opzichte van het oude systeem van gewogen loting. Het stelt instellingen in staat studenten met een bepaald profiel te selecteren. Een ander voordeel van decentrale toelating is dat instellingen zich hiermee explicieter kunnen richten op belangstellenden buiten het voortgezet onderwijs. Op sommige punten is decentrale toelating voor verbetering vatbaar. Te denken valt aan meer transparantie van criteria, procedures en normstelling. Momenteel is er nog geen eenduidig beeld over de prestaties van decentraal toegelaten studenten in vergelijking met studenten die via gewogen loting zijn toegelaten. De toekomst zal moeten uitwijzen of decentrale toelating mogelijk een positief gevolg heeft voor de studievoortgang van studenten. Wat decentrale toelatingsprocedures betreft zijn vertegenwoordigers van de opleidingen tevreden over de doelen die in de drie onderzochte studiejaren zijn geformuleerd. Ook ten aanzien van de gehanteerde instrumenten en criteria is men over het algemeen tevreden. Hier en daar komen er wat aanpassingen voor een nieuwe ronde decentrale toelating. Tenslotte zijn de meeste opleidingen ook tevreden over de procedures die gevolgd zijn bij de decentrale toelatingsprocedure. 9

14 Profilering van instellingen De meeste opleidingen gebruiken toelatingscriteria niet als middel om zich van andere opleidingen te onderscheiden. Voor geneeskundeopleidingen is de ruimte tot profilering beperkt vanwege landelijk vastgestelde eindtermen. Voor de overige opleidingen bieden de eindtermen vaak wel ruimte voor flexibiliteit. Zo kunnen opleidingen studenten met een bepaald profiel toelaten. Dit profiel wordt dan vertaald in ingangseisen. Sommige vertegenwoordigers van opleidingen zijn echter van mening dat profilering via het curriculum moet gebeuren en niet door het stellen van ingangseisen. Organisatorische en bestuurlijke lasten Uit de praktijk blijkt dat meestal verschillende afdelingen en diensten binnen een instelling bij de selectie betrokken zijn. Om die reden is het problematisch een duidelijk beeld te geven omtrent de organisatorische lasten. Voor zover hierover informatie kon worden verstrekt kunnen we concluderen dat deze lasten sterk uiteenlopen. Het aantal personele uren varieert van 300 (tandheelkunde KUN) tot ongeveer 1700 uur (business administration EUR). Het aantal personen dat betrokken is geweest bij de decentrale toelatingsprocedures wisselt van zeven tot ruim 30 personen. De minimale kosten bedroegen ongeveer (tandheelkunde KUN); het maximale bedrag dat is genoemd bedraagt (tandheelkunde ACTA). Vooral de ontwikkeling van speciale toetsen is erg kostbaar. Het aantal beroepsprocedures is tot een minimum beperkt gebleven. De juridische afwikkeling heeft betrekkelijk weinig tijd gekost. Jaarlijks zijn circa 30 bezwaarschriften ingediend. Alle bezwaarschriften zijn ingediend bij de opleidingen geneeskunde.in het eerste jaar is het merendeel van deze bezwaarschriften niet ontvankelijk verklaard. In het tweede jaar is het vaker tot een uitspraak gekomen. Deze viel in de meeste gevallen uit in het voordeel van de instellingen. Rendement en studievoortgang Gezien de relatief korte looptijd van de experimenten zijn er bij de meeste opleidingen nog geen gegevens beschikbaar over het propedeuserendement en de studievoortgang. De meeste vertegenwoordigers van de opleidingen konden geen oordeel geven over de mogelijke invloed van decentrale toelating op propedeuserendement en studievoortgang. Een deel van de ondervraagden is sceptisch over de mogelijkheid om via decentrale toelating een verbetering van het studierendement als ook van de kwaliteit van de beroepsuitoefening te kunnen realiseren. 10

15 Centrale vraagstelling Aan de hand van de hierboven beschreven onderzoeksresultaten gaan we tot slot nader in op de centrale vraagstelling van het onderzoek, namelijk enerzijds het nagaan in hoeverre de doelstelling van de wet een toename van de invloed op de toelatingskans door studenten is gerealiseerd en wat hiervan mogelijk onbedoelde effecten zijn en anderzijds het inventariseren van de mening van betrokkenen over de wijze waarop decentrale toelating zich in de toekomst dient te ontwikkelen. Een belangrijke conclusie is dat decanen momenteel onvoldoende worden bereikt; dit kan leiden tot een gebrekkige voorlichting aan potentiële kandidaten in het voortgezet onderwijs. Voor scholieren die rechtstreeks vanuit het voortgezet onderwijs instromen in het hoger onderwijs lijkt decentrale toelating niet te leiden tot meer kans om in te stromen in een opleiding naar keuze. Voorbereiding in het voortgezet onderwijs verhoogt de toelatingskansen niet of nauwelijks en bovendien biedt niet iedere school voor voortgezet onderwijs de mogelijkheid tot voorbereiding door middel van extracurriculaire activiteiten. Het vooropleidingprofiel van decentraal toegelaten studenten wekt de suggestie dat er sprake is van diploma-inflatie: studenten met een opleiding die normaliter toegang verschaft tot een opleiding in het hoger onderwijs (havo en mbo voor instroom in het hbo, en vwo voor instroom in het wo) lijken in de decentrale toelatingsprocedure minder kansrijk. Uit het onderzoek is gebleken dat het afronden van een opleiding of het beschikken over werkervaring de kans op toelating vergroot. Dit verklaart eveneens de gemiddeld hogere leeftijd van decentraal geselecteerde wo-studenten. Een van de belangrijkste redenen om niet deel te nemen aan decentrale toelating is het feit dat men niet voldoet aan de primaire selectiecriteria. Bij een aantal opleidingen leiden deze primaire criteria tot uitsluiting van groepen scholieren van de toelatingsselectie. In de praktijk betekent dit dat ongeveer een derde deel van de niet-deelnemers door deze primaire criteria wordt uitgesloten van deelname. Uit opmerkingen van deelnemers naar aanleiding van de vragenlijst kwam naar voren dat sommige deelnemers de selectie als subjectief en weinig transparant hebben ervaren. Onvoldoende informatie over secundaire selectiecriteria belemmert kandidaten in een adequate en gerichte voorbereiding. Bovendien zijn er, indien er sprake was van afwijzing, klachten geuit over de afwezigheid of onvolledigheid van de argumentatie die hieraan ten grondslag lag. De experimenten zijn uitgevoerd in een periode waarin het voortgezet onderwijs een aantal ontwikkelingen heeft doorgemaakt. Eindtermen en vakkenpakket zijn als gevolg van de invoering van eindexamenprofielen drastisch gewijzigd. Dit alles heeft consequenties voor onder andere de berekening van het gemiddeld eindexamencijfer en weging hierin van de afzonderlijke vakken. Hiervoor zijn nog geen uniforme richtlijnen voorhanden. 11

16 De invoering van het studiehuis heeft ook een wijziging teweeg gebracht in de taken van decanen ten opzichte van de scholieren. Van leerlingen wordt in toenemende mate een actieve rol verwacht bij het verwerven van informatie. De decanen hebben steeds minder tot taak om studenten informatie aan te reiken, maar krijgen een meer begeleidende rol. De context waarbinnen decentrale toelating de afgelopen drie jaren heeft plaatsgevonden is sterk veranderd. Mede veroorzaakt door de uitbreiding van de capaciteit van (onder andere) geneeskundeopleidingen en een vermindering van het aantal aanmeldingen bij numerus fixusopleidingen is de relevantie van numerus fixus de laatste jaren afgenomen. De onderzochte periode kenmerkt zich dan ook door maatschappelijke discussies over de zin en onzin van numerus fixus in relatie tot reeds geconstateerde of verwachte knelpunten op de arbeidsmarkt. Het ontwikkelen van een gedegen en betrouwbare selectiesystematiek vraagt de nodige tijd. De geconstateerde knelpunten kunnen gezien de relatief korte experimenteerperiode wellicht in dit kader worden geplaatst. Representanten van opleidingen vinden doorgaans het huidige verbod om eindexamencijfers te gebruiken bij decentrale toelating acceptabel. Niet in alle gevallen wordt recht gedaan aan deze eis. Soms worden op indirecte wijze schoolprestaties meegewogen bij de selectie. Doelstelling van de wet en draagvlak De meeste betrokkenen (ouders, studenten en opleidingen) zijn, ondanks de gesignaleerde knelpunten, positief over het concept decentrale toelating. Men is het eens met het uitgangspunt dat studenten in de gelegenheid gesteld moeten worden om zelf invloed uit te oefenen op hun toelating. Decanen zijn het meest sceptisch over decentrale toelating. Deze bevinding kan niet los worden gezien van het feit dat decanen niet over voldoende informatie beschikken om leerlingen adequaat te kunnen voorlichten. Daarenboven hebben decanen twijfels of leerlingen, binnen de gehanteerde procedures, daadwerkelijk in staat zijn invloed uit te oefenen op hun toelatingkans. Een van de belangrijke conclusies van dit onderzoek is dat binnen de huidige randvoorwaarden het lot in eigen hand slechts voor een selectieve groep kandidaten tot de mogelijkheden behoort. Deze evaluatie verschaft inzicht in de mening van betrokkenen over decentrale toelating. Er bestaat voldoende draagvlak om decentrale toelating te handhaven of wellicht uit te breiden. De evaluatie van deze relatief korte experimenteerperiode heeft tevens een aantal knelpunten zichtbaar gemaakt. Deze knelpunten kunnen we aanduiden met de volgende kernbegrippen: informatieachterstand in het voortgezet onderwijs, de discriminerende werking van (primaire) selectiecriteria bij sommige opleidingen en het hierdoor uitsluiten van bepaalde groepen potentiële kandidaten, de transparantie van criteria en de argumentatie die ten grondslag ligt aan de uiteindelijke beslissing. Deze begrippen kunnen een handreiking vormen om decentrale toelating in de toekomst te verbeteren. 12

17 2 Achtergrond van het onderzoek 2.1 Decentrale toelating Totstandkoming van de wet Niet voor alle opleidingen in het hoger onderwijs is het evident dat studenten met de juiste vooropleiding zonder meer met een studie kunnen starten. Een aantal opleidingen kent een beperkt aantal plaatsen. In de praktijk onderscheiden we een instellingsfixus en een opleidingsfixus. Bij een instellingsfixus heeft een instelling een beperkt aantal plaatsen bij een bepaalde opleiding. Vaak is het wel mogelijk die opleiding aan een andere instelling te volgen. Een instellingsfixus komt vooral voor in het hoger beroepsonderwijs. In het geval van een opleidingsfixus zijn er voor een bepaalde opleiding landelijk bij alle instellingen onvoldoende plaatsen om alle gegadigden toe te laten. Beide vormen van een numerus fixus betekenen dat er een toelatingsselectie zal moeten plaatsvinden. In Nederland kenden we tot voor kort alleen een systeem van gewogen loting bij toelating van studenten tot een opleiding met een opleidingsfixus: het lot bepaalt toelating, waarbij een hoger gemiddeld eindexamencijfer leidt tot een grotere kans op inloting. In de loop der jaren is de hoogte van de fixus bij geneeskundeopleidingen steeds bijgesteld (zie figuur 1). In veel gevallen betrof het hier bezuinigingsmaatregelen of maatregelen die direct gerelateerd waren aan de arbeidsmarktperspectieven van afgestudeerde artsen. De laatste jaren gaan er, vanwege afnemende belangstelling voor de opleiding geneeskunde en dreigende tekorten op de arbeidsmarkt, steeds meer stemmen op om de fixus zelfs helemaal af te schaffen UL UU RUG EUR UM UVA VUA KUN figuur 1: ontwikkeling numerus fixus geneeskunde

18 De selectiesystematiek van gewogen loting bleek in de praktijk onbevredigend voor studenten met uitzonderlijk talent en motivatie. Een wezenlijk selectie-element, namelijk dat de kandidaat in staat moet zijn invloed uit te oefenen op de slaagkans, werd op deze wijze nauwelijks gerealiseerd. Om die reden is in het HOOP 1996 een aanzet gegeven tot verbetering van het huidige stelsel. In het voorjaar van 1998 is door de toenmalige minister Ritzen een voorstel tot wijziging van de Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek (WHW) geformuleerd met betrekking tot aanpassingen in het selectiesysteem voor opleidingen met een toelatingsbeperking (Tweede Kamer der Staten Generaal, maart 1998, nrs. 1 en 2). Door minister Hermans is dit voorstel middels een nota van wijziging (nr. 4) aan de Tweede Kamer voorgelegd. De meest in het oog lopende wijzigingen hadden betrekking op de toevoeging van een lotingscategorie (een gemiddeld eindexamencijfer van 8,5 of meer) en meer bevoegdheden voor de instellingen bij het vaststellen van het aandeel kandidaten voor de decentrale toelating. Voorstellen dienaangaande zijn mede tot stand gekomen op basis van adviezen van de Commissie Toelating Numerus Fixusopleidingen (Commissie Drenth, 1997) en van de Onderwijsraad (1998). Op 3 april 1999 zijn deze aanpassingen van het selectiesysteem wettelijk van kracht geworden (Stb. 170, 1999). Met de wetswijziging had men tot doel meer dan voorheen gegadigden in staat te stellen hun kans op toelating te vergroten. De wet bevat een drietal aanpassingen ten opzichte van het oude selectiesysteem van gewogen loting bij opleidingen met een numerus fixus. De eerste aanpassing behelst een directe plaatsing van studenten met een gemiddeld eindexamencijfer van minimaal 8 en een aangepast systeem van gewogen loting voor de overige plaatsen. Een tweede mutatie heeft betrekking op het aantal lotingskansen; dit wordt teruggebracht tot maximaal twee. Een derde wijziging betreft de invoering van decentrale of instellingsspecifieke toelating voor een deel van de plaatsen. De beschikbare plaatsen voor numerus fixus opleidingen worden aldus op drie manieren verdeeld, wat leidt tot drie verschillende contingenten: 50 procent van de beschikbare plaatsen is bestemd voor gewogen loting; automatische toelating van studenten met 8+ als eindcijfer in het voortgezet onderwijs (naar schatting ongeveer 20 procent); plaatsen die op decentraal niveau door speciale selectieprocedures worden toegewezen. De laatste twee groepen vormen tezamen maximaal 50 procent van het aantal toe te laten studenten. Uitgangspunten van de nieuwe regeling om de beschikbare plaatsen bij numerus fixus opleidingen toe te wijzen zijn de beloning van prestaties en de mogelijkheid voor iedere student om invloed uit te oefenen op de toelating. De automatische toelating van de groep 8+ is een verdere intensivering van de procedure bij gewogen loting, namelijk de verhoogde slaagkans in geval van goede prestaties in het vwo. Daarom mag dit criterium bij de selectie voor het derde contingent geen rol spelen. 14

19 Commissie Decentrale Toelating Bij de behandeling van de Nota van Wijziging heeft de Tweede Kamer er op aangedrongen een tijdelijke begeleidingscommissie in te stellen, die de experimenten als zodanig en de implementatie ervan zal monitoren. Op basis hiervan zullen de kaders van de decentrale toelating nader worden vormgegeven. Voor de begeleiding van de decentrale toelating is in april 1999 door de minister van OCenW een begeleidingscommissie (Commissie Decentrale Toelating) ingesteld, die de volgende taken heeft: instellingen in het hoger onderwijs bij de vormgeving van de decentrale toelating adviseren; informatie verzamelen voor het opbouwen van expertise en voor latere evaluatie; het bewaken van en het jaarlijks rapporteren over verschillende vormen van experimenten; voorbereiden en begeleiden van de evaluatie van de experimenten; produceren van een eindverslag van experimenten in hbo en wo. Voor een periode van drie jaren is geëxperimenteerd met de nieuwe wijze van (decentrale) toelating. Dit rapport bevat de resultaten van een driejarig evaluatieonderzoek van de experimenten met decentrale toelating. Dit onderzoek geeft enerzijds informatie die door middel van monitoring is verkregen en anderzijds bevat het onderzoek een wetenschappelijke beoordeling van de effecten in relatie tot de doelen. Het onderzoek is erop gericht na te gaan in hoeverre het centrale doel van de wet is bereikt, namelijk dat studenten invloed kunnen uitoefenen op hun eigen toelating. Tevens wordt onderzocht welke andere effecten de wet daarnaast heeft bewerkstelligd en welke effecten daarvan wenselijk of niet wenselijk zijn. 2.2 Adviezen in het voortraject 1 Voorstellen voor aanpassing van de huidige systematiek zijn gedeeltelijk gebaseerd op bevindingen en aanbevelingen van de Commissie Toelating Numerus Fixus-opleidingen (Commissie Drenth), die zich heeft gebogen over de toelating bij numerus fixus opleidingen, en een advies over decentrale toelating dat is uitgebracht door de Onderwijsraad (1998). Daarnaast is onder andere een inventariserend onderzoek verricht naar selectiemethodieken en selectiesystemen in het buitenland (Van den Broek e.a., 1999). Commissie Toelating Numerus Fixus-opleidingen De Commissie formuleerde de volgende negen aandachtspunten (Rapport van de commissie Toelating Numerus Fixus-opleidingen, pp. 6-11): Betrokkenen moeten, waar mogelijk, invloed kunnen uitoefenen op hun eigen toelatingskans; ze moeten meer dan thans het lot in eigen hand kunnen nemen. Daartoe dienen voorafgaande prestaties, die van belang zijn voor het met succes voltooien van de studie, te worden beloond. Niemand die zich in het voortraject van het hoger onderwijs heeft gekwalificeerd mag bij voorbaat kansloos zijn. 1 Een aantal teksten in deze paragraaf is ontleend aan Van den Broek e.a. (1999). Selectie in het buitenland. 15

20 De kans op studiesucces mag door een nieuw stelsel niet afnemen en dient bij voorkeur zelfs iets toe te nemen. Een aanvaardbare selectiemethodiek moet op acceptabele wijze voldoen aan de eisen die daaraan vanuit bestuurlijk, kwalitatief en politiek/maatschappelijk oogpunt mogen worden gesteld. De toelatingskansen van kandidaten met de juiste ingangskwalificaties dienen te worden vergroot door kandidaten met een deficiënt vakkenpakket niet aan de toelating te laten deelnemen. Er dienen grenzen te worden gesteld aan het aantal herkansingen. Als het gaat om de vraag of een centraal of een decentraal systeem de voorkeur verdient, dient een gedifferentieerde uitwerking naar opleiding mogelijk te zijn. Beslissingen over de honorering van onderzoeks- en/of werkervaring dienen niet op centraal niveau door de overheid te worden genomen, maar vanuit de instellingen. Die kunnen dat het beste beoordelen. Daarom dient de mogelijkheid te bestaan dat studenten met relevante werkervaring of onderzoekservaring een beroep doen op een speciaal daarvoor gereserveerd contingent aan plaatsen, waarbij een landelijke commissie, samengesteld uit deskundige vertegenwoordigers van de instellingen, zich met de afweging dienaangaande dient bezig te houden. Er dient centrale ruimte te zijn voor bijzondere gevallen. Een aparte beleidsruimte dient voor deze gevallen te worden gecreëerd, beheerd door een commissie, waarin deskundige vertegenwoordigers van de instellingen zijn opgenomen. De aanbevelingen van de Commissie Toelating Numerus Fixus-opleidingen bevatten onder meer de volgende elementen: het belonen van goede prestaties in het voorgezet onderwijs door directe toelating tot 50 procent van de plaatsen; selectie op basis van motivatiegesprekken of persoonlijkheidstests zijn volgens de commissie niet betrouwbaar en objectief genoeg; het beperken van het aantal lotingskansen tot twee keer om te voorkomen dat er een stuwmeer aan lotingskandidaten gaat ontstaan; maximaal tien procent van de plaatsen dient gereserveerd te worden voor kandidaten, die eenmalig kunnen proberen tot een opleiding te worden toegelaten op basis van een combinatie van de juiste vooropleidingseisen en relevante onderzoek- of werkervaring. Dit dient beoordeeld te worden door een commissie van deskundigen; maximaal vijf procent van de beschikbare plaatsen reserveren voor bijzondere gevallen (onder andere vluchtelingstudenten en rijksgenoten) die niet aan de normale selectie mee kunnen doen. Ook dit dient beoordeeld te worden door een commissie van deskundigen; kandidaten met deficiënties dienen deze weg te werken alvorens aan de selectie te kunnen deelnemen. 16

21 Advies Onderwijsraad In 1998 bracht de Onderwijsraad een advies uit over het mogelijk instellen van een vorm van decentrale toelating. Het advies van de Onderwijsraad richt zich op de voorwaarden waaronder decentrale toelating kan worden uitgevoerd bij opleidingen in het hoger onderwijs met een inschrijvingsbeperking, op de operationalisering van toepasselijke criteria en procedures alsmede op de wijze van implementatie, begeleiding en evaluatie van de eerste toepassing van deze decentrale toelating (Onderwijsraad, 1998). De Onderwijsraad onderschrijft de wens om een beperkte vorm van decentrale toelating voor alle opleidingen met een numerus fixus in te voeren. Uitdrukkelijk wordt vermeld dat het hier om een vrijwillige en geen verplichte invoering van een vorm van decentrale toelating gaat. De decentrale toelating biedt instellingen extra mogelijkheden zich te profileren of het studierendement te bevorderen en geeft studenten de kans het lot in eigen handen te nemen via andere criteria dan het schoolse presteren. De uitwerking van inhouden en procedures beschouwt de Onderwijsraad als een zaak van de instellingen. De Onderwijsraad acht het echter van belang dat wettelijk een globaal kader wordt vastgesteld dat bij de uitwerking ervan door instellingen de vereiste inhoudelijke en procedurele zorgvuldigheid waarborgt. Het is aan de instellingen voordelen en lasten van de decentrale toelatingsprocedure tegen elkaar af te wegen. Aan een drietal eisen moet volgens de Onderwijsraad worden voldaan. In de eerste plaats moet de formele toelaatbaarheid worden gecontinueerd. Ten aanzien van deze eis merkt de Onderwijsraad op dat instellingen zich dienen te richten op aanvullende criteria (bijzondere geschiktheid gelet op de inrichting van het onderwijs of het beroepenveld anders dan blijkt uit schoolse prestaties). Instellingen dienen op decentraal niveau de specifieke procedures en criteria duidelijk te omschrijven. De mogelijkheden van het criterium relevante werk- of onderzoekservaring worden door de Onderwijsraad marginaal genoemd. Ook de systematiek van gewogen loting dient te worden gehandhaafd. Het aantal plaatsen dat kan worden opgevuld door de decentrale toelating wordt door de Onderwijsraad in navolging van de commissie Toelating Numerus Fixus-opleidingen gesteld op 10 procent van het aantal beschikbare plaatsen. In dat geval zal nog steeds recht gedaan worden aan het systeem van gewogen loting. Een mogelijke uitbreiding van het aantal decentraal op te vullen opleidingsplaatsen kan in de toekomst worden overwogen. Ten derde dienen instellingen zich bij de vormgeving van hun decentrale toelatingbeleid te conformeren aan selectietechnische en juridische vereisten. De Onderwijsraad neemt ten aanzien van procedurele waarborgen (vooral van selectietechnische en juridische aard) de suggestie over van het instellen van een beoordelingscommissie per instelling met daarin minstens één externe deskundige. Selectietechnische en juridische criteria als objectiviteit, controleerbaarheid, transparantie, inzichtelijkheid en toetsbaarheid kunnen als volgt worden ingevuld: vooraf openbaar maken van criteria en procedures; vooraf verantwoorden van criteria en procedures; motiveren van individuele toelatingsbeslissingen; regelen van een beroepsgang; resultaten van de procedure openbaar maken; uitgangspunten moeten toetsbaar zijn. 17

22 Wat betreft de implementatie merkt de Onderwijsraad op dat een experimentele fase niet aan de orde is, daar procedures en criteria een dermate decentraal karakter zullen hebben dat deze niet overdraagbaar zijn naar andere instellingen. Voorts verwacht de Raad dat het aantal instellingen dat zal overgaan tot decentrale procedures beperkt zal blijven gezien de bestuurslasten die een dergelijke procedure met zich mee zal brengen. Ook begeleiding lijkt de Raad overbodig. Een veelomvattende evaluatie na een periode van vijf jaar wordt voorgesteld. Het waarborgen van de procedurele zorgvuldigheid is gegarandeerd door beroep bij de examencommissies en de rechter. De Inspectie Hoger Onderwijs kan in algemene zin een toetsing uitvoeren en verder dienen instellingen zelf procedures te evalueren en eventueel tussentijds bij te stellen. 2.3 Selectiesystemen nader beschouwd Basismodellen voor selectie In 1997 werd in opdracht van de Europese Unie en de AMSE (Association of Medical Schools in Europe) een inventarisatie uitgevoerd naar de wijze waarop medische opleidingen selecteren aan de poort (Ebach e.a.). Deze inventarisatie had tot doel de integratie en mobiliteit van de student in de Europese Unie te bevorderen. Naast een inventarisatie van procedures en criteria werd tevens verslag gedaan van de bruikbaarheid en effectiviteit van gehanteerde procedures en testmaterialen. Over het algemeen is het doel van de selectie vooral gelegen in capaciteitsbeperkingen van opleidingen en in een behoefte tot het waarborgen van de kwaliteit van het onderwijs. De auteurs onderscheiden een drietal basismodellen (zie figuur 2). Basismodel I is een selectiemodel waarbij selectie tijdens de universitaire opleiding centraal staat. In principe worden alle kandidaten toegelaten tot het eerste jaar van de opleiding. De uiteindelijke selectie vindt plaats middels een universitair examen aan het eind van het eerste of tweede jaar. Een dergelijk systeem hanteert men bijvoorbeeld in Frankrijk. selectie tijdens de universitaire opleiding selectie voorafgaand aan de universitaire opleiding selectie door middel van universitaire examen (basismodel I) random selectie door middel van loting (basismodel II: alleen bij over-inschrijving) selectie door middel van toelatingsexamens (basismodel III) enkelvoudige stage meervoudige stage gecentraliseerd algemeen gedecentraliseerd subjectgeörienteerd figuur 2: drie basismodellen van selectiesystemen (bron: Ebach e.a., 1997, p.10). 18

23 In basismodel II hanteert men de assumptie dat kandidaten met de juiste vooropleiding geschikt zijn voor vervolgonderwijs en selecteert men random, bijvoorbeeld door middel van loting. In de meest pure vorm komt dit systeem nergens in Europa meer voor. Nederland is het enige Europese land dat een soortgelijk systeem kent, maar ook hier is er sprake van een mix van prestatiegegevens (eindexamencijfers) en loting (gewogen loting). Basismodel III komt het meest frequent voor in Europa. Selectie vindt plaats op basis van prestaties en/of aanleg voor het vakgebied voorafgaand aan de toelating tot de universiteit. We kunnen hierbij denken aan een scala van testen: gemiddeld eindexamencijfer, cijfers voor specifieke vakken, scores op testen die aanleg dan wel prestaties meten, aanbevelingsbrieven, resultaten van selectie-interviews et cetera. Procedures, criteria en richtlijnen met betrekking tot het aantal toe te laten kandidaten kunnen, in het geval van basismodel III, zowel centraal als decentraal zijn aangestuurd of geformuleerd. Verschillende configuraties van centraal en decentraal zijn hierbij mogelijk. Zo kunnen landelijk procedures, criteria en aantallen zijn vastgelegd, maar is het daarnaast mogelijk dat instellingen op basis van testresultaten en eventueel aanvullende criteria (bijvoorbeeld middels interviews of aanbevelingsbrieven) decentraal besluiten om studenten al dan niet toe te laten. Ook is het mogelijk dat procedures en criteria en (in een enkel geval) zelfs het aantal toe te laten kandidaten volledig decentraal worden aangestuurd. Een derde dimensie in het geval van basismodel III is die van algemene versus subjectgeoriënteerde selectie. Selectiecriteria kunnen zijn vastgesteld voor algemene universitaire toelating dan wel voor toelating tot specifieke opleidingen of instellingen. Selectiesystemen kunnen volgens Ebach e.a. niet los worden gezien van het onderwijssysteem in een land. Transformatie van het ene naar het andere land is derhalve niet zonder meer mogelijk. Zo zal een wijziging in de selectiesystematiek gevolgen kunnen hebben voor de wijze waarop studenten zich voorbereiden in het voortgezet onderwijs. Dit kan het gevaar in zich bergen van een te snelle oriëntatie op het toekomstige beroep of een te snelle specialisatie in de vooropleiding. Bovendien is de keuze voor een selectiesysteem in grote mate afhankelijk van het feit of een land al dan niet landelijke erkende afsluitende examens in het vo kent. Niet in de laatste plaats houdt de keuze voor een selectiesysteem nauw verband met heersende maatschappelijke waarden en normen als bijvoorbeeld kansengelijkheid en eerlijkheid. Doelen, criteria en procedures De doelen die men nastreeft met de selectie kunnen divers zijn. Soms zijn doelen vooral meritocratisch van aard: men selecteert in dat geval personen op basis van criteria als niveau en aanleg. Doelen kunnen ook voortvloeien uit beperkte capaciteit van een opleiding of de arbeidsmarkt. In dat geval is het mogelijk selectie te laten plaatsvinden zonder aanzien des persoons (random selectie) en beschouwt men alle kandidaten met de juiste vooropleiding bij voorbaat als geschikt. Daarnaast kan selectie tot doel hebben beschikbare plaatsen rechtvaardig te verdelen, bijvoorbeeld door de toegelaten kandidaten naar achtergrondkenmerken een afspiegeling te laten zijn van de verdeling in de samenleving. In dat geval zal een aantal plaatsen gereserveerd worden voor bijvoorbeeld vrouwelijke of allochtone studenten. 19