Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren 1

Transcriptie

1 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren 1 Hanneke de Graaf (Rutgers) en Koenraad Vermey (Soa Aids Nederland) URN:NBN:NL:UI: Samenvatting Dit onderzoek beschrijft verschillen naar seksuele oriëntatie in de mate waarin jongeren zich wenden tot ouders, vrienden en internet bij vragen of problemen over seks en in het zoeken van seksueel expliciete beelden en seksuele contacten via internet. Daartoe vulden 4707 jongeren van 17 tot en met 24 jaar een digitale vragenlijst in met vragen over seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik. Ouders en vrienden spelen voor homo-, bi- en heteroseksuele jongeren een vergelijkbare rol. Er bestaan wel verschillen in het geslacht van de ouder of vriend die wordt geraadpleegd en de onderwerpen die worden besproken. Internet speelt een belangrijke rol voor homo- en biseksuele jongeren, bijvoorbeeld voor het praten over problemen en voor het zoeken van relatie- en sekspartners. In de hulpverlening en preventie dient rekening te worden gehouden met deze belangrijke en tweezijdige rol van internet voor homo- en biseksuele jongeren. De mogelijkheden van internet moeten worden versterkt en benut, waarbij jongeren ook bewust gemaakt moeten worden van de risico s. Inleiding De periode tussen de 12 en 25 jaar is heel belangrijk voor de seksuele ontwikkeling. Hoewel seksuele ontwikkeling levenslang plaatsvindt, is er geen andere periode waarin zulke grote veranderingen plaatsvinden (De Graaf, 2014). Aan het begin van deze periode hebben de meeste jongeren nog nooit gezoend, Correspondentieadres: h.degraaf@rutgers.nl 146

2 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren terwijl aan het eind van deze periode vrijwel iedereen wel eens seks heeft gehad met een partner (De Graaf, Kruijer, Van Acker, & Meijer, 2012). Voor homo- en biseksuele jongeren komt de seksuele ontwikkeling net zo goed in een stroomversnelling als voor heteroseksuele jongeren. De lichamelijke ontwikkeling en de ontwikkeling van gevoelens als seksueel verlangen verloopt bij hen niet anders dan bij heteroseksuele jongeren (Grossman, Foss, & D Augelli, 2014). Er komt voor hen echter wel iets bij, namelijk het ontdekken en vormgeven van een seksuele oriëntatie die anders is dan de meerderheid van hun omgeving. Dit maakt dat zij in hun seksuele ontwikkeling te maken krijgen met een aantal belemmeringen die heterojongeren niet tegenkomen (Mayer, Garofalo, & Makadon, 2014). Dit onderzoek beschrijft verschillen naar seksuele oriëntatie in de mate waarin jongeren zich wenden tot ouders, vrienden en internet bij vragen of problemen over seks en in het zoeken van seksueel expliciete beelden en seksuele contacten via internet. Een eerste verschil tussen homo- en biseksuele jongeren en heterojongeren is dat de eerstgenoemde groepen tot een seksuele minderheid behoren. Hierdoor is de kans kleiner dat zij in hun directe omgeving, bijvoorbeeld op school, homo- en biseksuele leeftijdsgenoten tegenkomen met wie zij hun ervaringen kunnen delen. Ook komen zij daardoor minder gemakkelijk dan heterojongeren potentiële partners in hun directe omgeving tegen. Daarnaast hebben zij minder rolmodellen tot hun beschikking waar zij van af kunnen kijken hoe je seksualiteit kunt ontdekken (Greene, Fisher, Kuper, Andrews, & Mustanski, 2015). Daarnaast kunnen homo- en biseksuele jongeren te maken krijgen met negatieve opvattingen over homoseksualiteit (Birkett, Newcomb, & Mustanski, 2015; Mayer et al., 2014). Ondanks dat attitudes ten aanzien van homoseksualiteit in Nederland vergeleken met andere Westerse landen uitermate tolerant te noemen zijn, wordt ook in ons land homoseksualiteit nog niet volledig geaccepteerd (Keuzenkamp & Kuyper, 2013; Kuyper, 2015). Zo vinden bijna alle jongeren het (helemaal) goed als een jongen en een meisje elkaar zoenen op straat, maar keurt 16% van de jongens en 24% van de meisjes dit af als het om twee meisjes gaat en maar liefst 51% van de jongens en 25% van de meisjes als het twee jongens betreft (De Graaf et al., 2012). Bovengenoemde belemmeringen maken dat de context van seksuele ontwikkeling voor homo- en biseksuele jongeren anders is dan voor heteroseksuele jongeren. Wanneer ouders of leeftijdsgenoten negatief over homoseksualiteit denken of hier weinig vanaf weten, kunnen homo- en biseksuele jongeren minder makkelijk bij hen terecht met vragen of problemen (Greene et al., 2015). Vrienden kunnen dan bijvoorbeeld bevooroordeeld of ongemakkelijk reageren (McDavitt & Mutchler, 2014). In een Amerikaanse literatuurreview werd gevonden dat ouders voor homojongeren de minst gebruikte informatiebron zijn (Rose & Friedman, 2012). Uit ander Amerikaans onderzoek bleek dat lesbische en biseksuele jonge vrouwen de ondersteuning van ouders en vrienden minder behulpzaam achten (Friedman & Morgan, 2009). 147

3 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Amerikaans onderzoek laat zien dat het internet voor homo- en biseksuele jongeren een uitkomst biedt in het zoeken van informatie of sociale steun (Bond, Hefner, & Drogos, 2009; Hillier, & Harrison, 2007; Mitchell, Ybarra, Korchmaros, & Kosciw, 2014; Ybarra, Mitchell, Palmer, & Reisner, 2015). Omdat relatie- en sekspartners van het eigen geslacht minder in hun directe omgeving te vinden zijn, is de kans aanwezig dat homo- en biseksuele jongeren deze meer dan heterojongeren via het internet vinden (De Haan, Kuper, Magee, Bigelow, & Mustanski, 2013; Pingel, Bauermeister, Johns, Eisenberg, & Leslie-Santana, 2013). In Amerikaanse onderzoeken kwam het uitwisselen van seksueel getinte beelden frequent voor onder jonge mannen die seks hebben met mannen (Bauermeister, Yeagley, Meanley & Pingel, 2014) en jonge biseksuele vrouwen (Klettke, Hallford, & Mellor, 2014). Aan daten via internet zijn bepaalde risico s verbonden. Zelfgemaakte naaktfoto s kunnen gaan rondzwerven over het internet, waarbij deze beelden ook kunnen worden gebruikt om te pesten of chanteren, en bij een offline afspraak kan iemand te maken krijgen met seksueel grensoverschrijdend gedrag (Klettke et al., 2014). Naast de mogelijkheid van het vinden van een partner, biedt internet ook toegang tot seksueel expliciete beelden. Verschillende onderzoeken laten zien dat homo- en biseksuele mannen en vrouwen vaker seksueel expliciet materiaal bekijken dan heteroseksuele volwassenen (Peter & Valkenburg, 2011; Træen, Nilsen, & Stigum, 2006). Zowel jongeren als volwassenen zien seksueel expliciet materiaal als een potentiële bron van informatie en als manier om hun eigen seksuele oriëntatie vorm te geven (Hald, Smolenski, & Rosser, 2014). In deze studies werd echter niet gekeken naar verschillen tussen homoseksuele mannen en lesbische vrouwen enerzijds en biseksuele mannen en vrouwen anderzijds. In een Nederlandse steekproef van volwassenen waar dit onderscheid wel werd gemaakt, werd gevonden dat homoseksuele mannen en biseksuele mannen en vrouwen vaker seksueel expliciete beelden bekijken, maar dat lesbische vrouwen hier even vaak naar kijken als heteroseksuele vrouwen (Rutgers WPF, 2013). Of ditzelfde geldt voor homo- en biseksuele jongeren bleef onbekend. Vrijwel al het onderzoek naar de context van de seksuele ontwikkeling van homoseksuele en biseksuele jongeren is uitgevoerd onder een gelegenheidssteekproef van deze jongeren. De meeste studies zijn daarnaast kleinschalig en kwalitatief. Deze studies geven daarom geen inzicht in verschillen tussen hetero- en homojongeren in de mate waarin jongeren zich wenden tot ouders, vrienden en internet bij vragen of problemen over seks. Het is goed mogelijk dat heterojongeren het ook lastig vinden om seksualiteit te bespreken met hun ouders, en daarom evengoed hun toevlucht zoeken tot internet. De twee studies die verschillen naar seksuele oriëntatie in het gebruik van internet hebben onderzocht, zijn uitgevoerd in Amerika (Mitchell et al., 2014; Ybarra et al., 2015). Deze studies vonden dat homo- en biseksuele jongeren meer informatie over seks opzoeken op internet (bij gebrek aan een goede offline bron) en meer online vrienden hebben. Wat betreft de maatschappelijke houding tegenover seksualiteit en homoseksualiteit, is de Nederlandse context echter niet zomaar te 148

4 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren vergelijken met de Amerikaanse context (Keuzenkamp, 2011; Weaver, Smith, & Kippax, 2005). Een periodiek terugkerende cross-culturele studie onder 49 westerse landen toont consequent aan dat Nederlanders het meest tolerant denken over homoseksueel gedrag: 70% van de Nederlanders vindt dit helemaal niet verkeerd, tegenover 32% van de Amerikanen (Smith, 2011). In Nederland zijn zowel basisscholen als scholen voor voortgezet onderwijs verplicht aandacht te besteden aan seksuele oriëntatie (Bron, Loenen, Haverkamp, & Van Vliet, 2015). In de Verenigde Staten geldt dit slechts voor twaalf van de 50 staten, waarbij het in drie staten verplicht is om alleen op negatieve wijze aandacht te besteden aan seksuele oriëntatie (Guttmacher Institute, 2014). Het huidige onderzoek beschrijft in hoeverre homo- en biseksuele jongeren van heteroseksuele jongeren verschillen wat betreft: 1) De mate waarin zij praten met ouders of vrienden bij vragen of problemen over seks, 2) De mate waarin jongeren gebruik maken van internet bij vragen of problemen met seks, 3) De mate waarin zij kijken naar seksueel expliciete beelden en 4) De mate waarin zij flirten en daten via internet. Daarbij maken we steeds onderscheid tussen jongens en meisjes, omdat geslacht naast seksuele oriëntatie bepaalt hoe de context van seksuele ontwikkeling eruit ziet. Ouders praten bijvoorbeeld vaker met dochters dan met zonen over seks (De Looze, Constantine, Jerman, Vermeulen-Smit, & Ter Bogt, 2015), en jongens wenden zich vaker tot internet met vragen (De Graaf et al., 2012). Daarnaast consumeren in het algemeen mannen vaker seksueel prikkelend materiaal dan vrouwen (Peter & Valkenburg, 2011; Træen et al., 2006). Op basis van de literatuur die hierboven is beschreven, verwachten wij dat homo- en biseksuele jongeren zich vergeleken met heterojongeren in mindere mate tot ouders en vrienden wenden bij vragen of problemen over seks (Friedman & Morgan, 2009; Rose & Friedman, 2012) en dat ze meer gebruik maken van internet voor informatie, sociale steun en het zoeken van partners voor relaties en seks (De Haan et al., 2013; Mitchell et al., 2014; Pingel et al., 2013; Ybarra et al., 2015). Ook verwachten we dat homoseksuele jongens en biseksuele jongens en meisjes naar verhouding meer gebruik maken van seksueel expliciet materiaal dan heterojongeren (Rutgers WPF, 2013). Methode Voor dit onderzoek zijn secundaire analyses uitgevoerd op data die in 2011 is verzameld voor het onderzoek Seks onder je 25 e (De Graaf et al., 2012). Dit is een periodiek terugkerend participatief actieonderzoek naar de seksuele gezondheid van jongeren van 12 tot 25 jaar. Het participatieve karakter van dit onderzoek zit hem in het betrekken van stakeholders gedurende het hele traject. Zij gaven inhoudelijke input op de vragenlijst, werden betrokken bij het bespreken van de uitkomsten en het vertalen hiervan naar conclusies en aanbevelingen, en formuleerden prioriteiten, doelen en activiteiten voor beleid (Koelen & Van der Ban, 2004). De medisch ethische commissie van het Universitair Medisch 149

5 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Centrum Utrecht heeft een verklaring afgegeven dat toetsing van dit onderzoek aan de wet medisch-wetenschappelijk onderzoek (WMO) niet noodzakelijk was. Steekproef De volledige steekproef van Seks onder je 25 e bestond uit jongens en meisjes. Een weegfactor maakte de steekproef representatief voor de Nederlandse jongerenpopulatie van 12 tot 25 jaar wat betreft geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en etniciteit. De weegfactoren varieerden tussen 0,221 tot 3,862. Voor het huidige onderzoek zijn alleen jongeren van 17 tot 25 jaar geselecteerd, om de groepen hetero-, homo- en biseksuele jongeren wat betreft leeftijd vergelijkbaar te houden. Deze jongeren zijn geworven via de Gemeentelijke Basisadministraties (GBA) van 55 verschillende random geselecteerde gemeenten. Binnen deze gemeenten zijn brieven verstuurd waarin jongeren werden uitgenodigd om deel te nemen aan het onderzoek. Op deze uitnodiging kwam een respons van 16,4%. Na verwijdering van onvolledige of niet consistent ingevulde vragenlijsten bleven uiteindelijk 4707 respondenten over: 2366 jongens (50,3%) en 2341 meisjes (47,7%). Van de jongens van 17 tot en met 24 jaar is 3,7% homoseksueel, 2,7% biseksueel en 93,6% heteroseksueel. Van de meisjes is 2,0% lesbisch, 8,3% biseksueel en 89,7% heteroseksueel. De homo- en biseksuele jongens en meisjes zijn vergeleken met heteroseksuele jongens en meisjes wat betreft leeftijd, opleidingsniveau, ervaring met verkering en seksuele ervaring (ervaring met manuele, orale, vaginale of anale seks). Homoseksuele jongens zijn iets vaker hoog opgeleid dan heterojongens (c 2 = 5.87, p =.015), biseksuele meisjes zijn juist iets vaker laag opgeleid dan heteroseksuele meisjes (c 2 = 5.71, p =.017). Homojongens hebben iets minder vaak ervaring met verkering (c 2 = 4.62, p =.032). Er worden geen verschillen gevonden tussen lesbische meisjes en heteroseksuele meisjes, of biseksuele jongens en heteroseksuele jongens. Ook verschillen de groepen niet van elkaar wat betreft leeftijd en seksuele ervaring. Meetinstrument De deelnemende jongeren vulden een digitale vragenlijst in met vragen over een breed scala van aan seksualiteit gerelateerde thema s. Voor de onderhavige studie werden de volgende constructen in de analyses meegenomen: Seksuele oriëntatie Door middel van clusteranalyse werden groepen gevormd die intern zo homogeen en onderling zo verschillend mogelijk zijn wat betreft seksuele aantrekking, seksueel gedrag en seksuele zelfbenoeming. Seksuele aantrekking is gemeten aan de hand van de vraag Val je op mannen, vrouwen of op allebei?. Seksueel gedrag is gemeten door respondenten te vragen of ze wel eens hebben 150

6 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren gevreeën met iemand van het eigen geslacht. Om seksuele zelfbenoeming te meten is gevraagd hoe jongeren zichzelf noemen: homo/lesbisch, biseksueel, hetero, anders of weet niet. De clusteranalyse resulteerde in een indeling in drie groepen op basis van seksuele aantrekking: 1) heteroseksueel (alleen aantrekking tot het andere geslacht), 2) biseksueel (aantrekking tot beide seksen of vooral tot het andere geslacht) en 3) homoseksueel/lesbisch (alleen of vooral aantrekking tot het eigen geslacht) (zie Vermey, De Graaf & Bakker, 2014 voor een uitgebreide beschrijving van deze procedure). Het zoeken van informatie over seks Respondenten werd gevraagd Wat doe jij als je iets wilt weten over seks?. Zij konden kiezen uit 17 antwoord categorieën (ja/nee). De 13 meest gekozen categorieën zijn te vinden in Tabel 1. Daarnaast kregen respondenten de vraag om van een aantal websites aan te geven of ze deze wel eens bezocht hadden (ja/ nee). De websites die werden voorgelegd zijn te vinden in Tabel 2. Steun bij problemen op seksueel gebied Hiervoor kregen respondenten de vraag voorgelegd Met wie kun je praten als je een probleem hebt op het gebied van seks?. Zij konden kiezen uit 14 antwoord categorieën (ja/nee). De 10 meest gekozen categorieën zijn te vinden in Tabel 3. Praten over seks met ouders en vrienden Respondenten kregen de vraag: Heb je voor je 16e jaar met je ouder(s) over de volgende onderwerpen gepraat?. Respondenten die aangaven minstens één goede vriend of vriendin te hebben, kregen de vraag: Praat je met je goede vrienden of vriendinnen over de volgende onderwerpen?. De onderwerpen die aan hen werden voorgelegd zijn te vinden in Tabel 4. Respondenten konden op een vijf-puntsschaal (1 = nooit, 5 = heel vaak) aangeven hoe vaak ze hier met ouders of vrienden over praten. Deze scores werden gedichotomiseerd (0 = nooit, 1 = wel eens of vaker). In Tabel 4 is te zien hoeveel respondenten dit wel eens of vaker gedaan hadden. Seksuele contacten via internet Voor het meten van ervaringen met seks en daten via internet, werden de ervaringen die te vinden zijn in Tabel 5 aan de respondenten voorgelegd, met de vraag of ze dit in de afgelopen 6 maanden wel eens hadden gedaan. Respondenten konden dit aangeven op een drie-puntsschaal (1 = nooit, 2 = één keer, 3 = meer dan één keer). Voor Tabel 5 zijn categorie 2 en 3 samengevoegd. Gebruik van seksueel expliciete beelden Aan de respondenten werden vijf vormen van seksueel expliciet materiaal voorgelegd (zie Tabel 6), met de vraag of ze dit in de afgelopen 6 maanden wel eens bekeken (1 = nooit, 2 = één keer, 3 = meer dan één keer). Voor Tabel 6 zijn categorie 2 en 3 samengevoegd. 151

7 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Analyses Voor het vergelijken van verschillen tussen homo- of biseksuele jongeren enerzijds en heteroseksuele jongeren anderzijds is gebruik gemaakt van de Chi2- toets. Om te corrigeren voor kanskapitalisatie is de Šidák-correctie toegepast op de oorspronkelijke alpha van.05. Hierdoor is de gehanteerde alpha nu.001. Daarnaast is ook gekeken naar effectgrootte: er is onderscheid gemaakt tussen marginale verschillen (Cramer s V <.10) en verschillen met een minstens klein effect (Cramer s V >.10) (Field, 2005). Niet alle vragen waren verplicht om in te vullen. Hierdoor kan het aantal respondenten (n) per analyse verschillen. Resultaten Het zoeken van informatie over seks Voor jongens is internet verreweg de meest gebruikte bron als ze iets willen weten over seks. Seksuele oriëntatie speelt daarbij geen rol (Tabel 1). Meisjes zoeken ook vaak naar antwoorden op internet, maar praten daarnaast ook graag met vriendinnen als ze iets willen weten. Dat geldt zowel voor heteroseksuele als voor lesbische of biseksuele meisjes. Ook wat betreft het raadplegen van de moeder, eventuele zussen, boekjes en tijdschriften en de huisarts verschillen homo-, bi- en heteroseksuele jongeren niet significant van elkaar. Vergeleken met heteroseksuele jongens praten meer homoseksuele jongens (c 2 = 27.43, p <.001, Cramer s V =.11) en biseksuele jongens (c 2 = 13.29, p <.001, Cramer s V =.08) met goede vriendinnen als ze iets willen weten over seks. Meer lesbische meisjes dan heteroseksuele meisjes praten met hun vader (c 2 = 16.37, p <.001, Cramer s V =.09) of broer (c 2 = 11.86, p <.001, Cramer s V =.07) bij vragen over seks. Meer biseksuele meisjes dan heteroseksuele meisjes praten met goede vrienden (c 2 = 18.21, p <.001, Cramer s V =.09). Wanneer specifiek gevraagd wordt naar het gebruik van een aantal websites die betrouwbare informatie geven over seks, worden sommige van deze websites door meer homoseksuele jongens en biseksuele jongens en meisjes bekeken dan door heteroseksuele jongeren (Tabel 2). Voor homoseksuele jongens geldt dit voor hoehetmoet.nl (c 2 = 17.00, p <.001, Cramer s V =.09), bij biseksuele jongens en meisjes voor sekswoordenboek.nl (respectievelijk c 2 = 19.32, p <.001, Cramer s V =.09 en c 2 = 11.79, p <.001, Cramer s V =.07) en bij biseksuele jongens en meisjes voor seksualiteit.nl (respectievelijk c 2 = 11.22, p <.001, Cramer s V =.07 en c 2 = 10.63, p <.001, Cramer s V =.07). De websites sense.info, vrijlekker.nl, en soaaids.nl worden niet significant vaker door homo- en biseksuele jongeren dan heteroseksuele jongeren bezocht. Lesbische meisjes verschillen niet significant van heteroseksuele meisjes in het gebruik van internet voor het zoeken van informatie. 152

8 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren Tabel 1. Wat doe je als je iets wilt weten over seks? (% ja) Jongens Meisjes Hetero Homo Biseksueel Hetero Lesbisch Biseksueel % % c 2 V % c 2 V % % c 2 V % c 2 V praten met mijn moeder praten met mijn vader * praten met mijn broer(s) * praten met mijn zus(sen) praten met goede vriend(en) *.09 praten met goede vriendin(nen) * * vragen aan de huisarts lezen in boek of tijdschrift zoeken op internet n Noot. * p <.001. Tabel 2. Gebruik van websites die informatie geven over seks (% ja) Jongens Meisjes Hetero Homo Biseksueel Hetero Lesbisch Biseksueel % % c 2 V % c 2 V % % c 2 V % c 2 V * * * * *.07 Geen van deze websites bekeken * * *.07 n Noot. * p <

9 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Steun bij problemen De verschillen naar seksuele oriëntatie in sociale steun bij seksuele problemen zijn vergelijkbaar met de verschillen in het zoeken naar informatie (Tabel 3). Meer homoseksuele jongens (c 2 = 53.30, p <.001, Cramer s V =.15) en biseksuele jongens (c 2 = 21.05, p <.001, Cramer s V =.10) dan heteroseksuele jongens zoeken steun bij mensen op internet (bijvoorbeeld een forum), als ze een probleem hebben op seksueel gebied. Meer lesbische meisjes (c 2 = 20.69, p <.001, Cramer s V =.10) dan heteroseksuele meisjes praten met hun vader als ze problemen hebben op seksueel gebied. Meer biseksuele dan heteroseksuele meisjes praten met de huisarts bij problemen op seksueel gebied (c 2 = 11.99, p <.001, Cramer s V =.07). Homo- en biseksuele jongeren verschillen niet significant van heteroseksuele jongeren in de mate waarin ze steun zoeken bij hun moeder, partner of vrienden of vriendinnen. Praten over seks met ouders en vrienden Er bestaan opvallend weinig verschillen tussen lesbische, homoseksuele en biseksuele jongeren enerzijds en heteroseksuele jongeren anderzijds wat betreft het praten over seksualiteit met hun ouders (Tabel 4). Logischerwijs praten iets meer homoseksuele jongens (c 2 = 14.31, p <.001, Cramer s V =.08) en biseksuele jongens (c 2 = 13.18, p <.001, Cramer s V =.08) met de ouders over homoseksualiteit dan heteroseksuele jongens en meisjes. Dat geldt niet voor lesbische en biseksuele meisjes, vergeleken met heteroseksuele meisjes. Bij het praten met goede vrienden of vriendinnen over seksualiteit vinden we iets meer verschillen naar seksuele oriëntatie, maar ook hier verschillen homo- en biseksuele jongeren niet significant van hun heteroseksuele seksegenoten in het praten met vrienden over verliefdheid, relaties, wensen en grenzen. Wel praten meer homoseksuele jongens dan heteroseksuele jongens met hun vrienden over de preventie van vervelende ervaringen ( wat je kunt doen om vervelende seksuele ervaringen te voorkomen ; c 2 = 15.30, p <.001, Cramer s V =.08) en de preventie van soa s ( wat je moet doen om geen soa s te krijgen ; c 2 = 10.37, p <.01, Cramer s V =.07). Minder lesbische dan heteroseksuele meisjes praten met vrienden of vriendinnen over anticonceptie (c 2 = 20.09, p <.001, Cramer s V =.10). Meer biseksuele dan heteroseksuele meisjes praten met vrienden of vriendinnen over de preventie van vervelende ervaringen (c 2 = 7.51, p <.001, Cramer s V =.06). Seks en seksueel expliciete beelden op internet Homo- en biseksuele jongens en biseksuele meisjes verschillen op vrijwel alle aspecten van seksueel getint internetgebruik van hun heteroseksuele seksegenoten. Op enkele punten geldt dit ook voor lesbische meisjes (Tabel 5). Alleen wat het versturen van naaktfoto s of seksfilmpjes van anderen betreft worden geen 154

10 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren Tabel 3. Met wie kun je praten bij problemen over seks? (% ja) Jongens Meisjes Hetero Homo Biseksueel Hetero Lesbisch Biseksueel % % c 2 V % c 2 V % % c 2 V % c 2 V met niemand met mijn moeder met mijn vader * met mijn broer(s) of zus(sen) met mijn vriend of vriendin met mijn vriend(en) of vriendin(nen) met mensen via internet (forum of chat) * * met de huisarts *.07 n Noot. * p <

11 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Tabel 4. Praten met ouders en vrienden over seksualiteit (% wel eens of vaker) Jongens Meisjes Hetero Homo Biseksueel Hetero Lesbisch Biseksueel % % c 2 V % c 2 V % % c 2 V % c 2 V Praten met ouders over verliefdheid en relaties wensen grenzen anticonceptie condooms preventie vervelende ervaringen homoseksualiteit * * Praten met vrienden over verliefdheid en relaties wensen grenzen anticonceptie * condooms * preventie vervelende ervaringen * *.06 n Noot. * p <

12 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren significante verschillen naar seksuele oriëntatie gevonden. Meer homoseksuele jongens (c 2 = 37.24, p <.001, Cramer s V =.13), biseksuele jongens (c 2 = 24.51, p <.001, Cramer s V =.11) en biseksuele meisjes (c 2 = 24.62, p <.001, Cramer s V =.11) dan heterojongeren geven bijvoorbeeld aan op internet over seks te praten. Flirten op internet doen meer biseksuele jongens (c 2 = 23.29, p <.001, Cramer s V =.11) en biseksuele meisjes (c 2 = 22.42, p <.001, Cramer s V =.11) dan hun heteroseksuele seksegenoten. Meer homoseksuele jongens (c 2 = 38.33, p <.001, Cramer s V =.13), biseksuele jongens (c 2 = 40.73, p <.001, Cramer s V =.14) en biseksuele meisjes (c 2 = 31.05, p <.001, Cramer s V =.12) dan heterojongeren laten wel eens hun borsten of geslachtsdelen zien op de webcam. Ook is het in deze groepen meer dan onder heterojongeren gebruikelijk om een naaktfoto of seksfilmpje van zichzelf te versturen (respectievelijk c 2 = 42.26, p <.001, Cramer s V =.14, c 2 = 53.73, p <.001, Cramer s V =.16 en c 2 = 21.48, p <.001, Cramer s V =.10). Zowel homoseksuele jongens (c 2 = 54.91, p <.001, Cramer s V =.16) en biseksuele jongens (c 2 = 14.93, p <.001, Cramer s V =.08) als lesbische meisjes (c 2 = 18.56, p <.001, Cramer s V =.10) en biseksuele meisjes (c 2 = 18.66, p <.001, Cramer s V =.09) maken relatief vaak afspraakjes met mensen die ze via internet hebben ontmoet. Ook hebben in alle groepen vergeleken met hun heteroseksuele seksegenoten meer jongeren wel eens seks gehad met iemand die ze op deze manier hadden ontmoet (respectievelijk c 2 = 88.40, p <.001, Cramer s V =.20; c 2 = 13.08, p <.001, Cramer s V =.08; c 2 = 12.63, p <.001, Cramer s V =.08 en c 2 = 12,73, p <.001, Cramer s V =.08). Tenslotte geven meer homoseksuele jongens (c 2 = 36.82, p <.001, Cramer s V =.13), biseksuele jongens (c 2 = 37.77, p <.001, Cramer s V =.13) en biseksuele meisjes (c 2 = 23.49, p <.001, Cramer s V =.10) dan heterojongeren aan wel eens online seks te hebben gehad. Gebruik van seksueel expliciete beelden Wat het gebruik van seksueel expliciete beelden betreft, bestaan er bij de jongens nauwelijks significante verschillen naar seksuele oriëntatie (Tabel 6). Homoseksuele jongens kijken wel iets minder vaak dan heterojongens in een pornotijdschrift of boekje (c 2 = 12.71, p <.001, Cramer s V =.08). Ook lesbische meisjes verschillen niet significant van heteroseksuele meisjes in het gebruik van seksueel expliciet materiaal. Tussen biseksuele en heteroseksuele meisjes bestaan wat dit betreft meer en grotere verschillen. Meer biseksuele meisjes dan heteroseksuele meisjes bekeken het afgelopen half jaar wel eens een pornotijdschrift of -boekje (c 2 = 23.45, p <.001, Cramer s V =.10), een seksueel getinte videoclip (c 2 = 55.09, p <.001, Cramer s V =.16), een seksfilm op televisie (c 2 = 25.18, p <.001, Cramer s V =.11), een porno dvd (c 2 = 39.87, p <.001, Cramer s V =.14) of een porno website (c 2 = 54.16, p <.001, Cramer s V =.16). 157

13 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Tabel 5. Seks en daten via internet (% één keer of vaker) Jongens Meisjes Hetero Homo Biseksueel Hetero Lesbisch Biseksueel % % c 2 V % c 2 V % % c 2 V % c 2 V over seks gepraat op internet * * *.11 geflirt op internet * *.10 je borsten, geslachtsdelen of billen laten zien voor de webcam * * *.12 een naaktfoto of seksfilmpje van jezelf aan iemand gestuurd * * *.10 een naaktfoto of seksfilmpje van iemand anders verstuurd ergens afgesproken met iemand die je kent via internet * * * *.09 seks gehad met iemand die je kent via internet * * * *.08 online seks met iemand gehad * * *.10 n Noot. * p <

14 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren Tabel 6. Gebruik van seksueel expliciet materiaal (% één keer of vaker) Jongens Meisjes Hetero Homo Biseksueel Hetero Lesbisch Biseksueel % % c 2 V % c 2 V % % c 2 V % c 2 V seksblaadje of pornoboekje * *.10 videoclip met veel bloot of seks *.16 seksfilm op televisie *.11 porno-dvd *.14 online porno *.16 n Noot. * p <

15 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Discussie Wanneer er geen onderscheid wordt gemaakt tussen vaders en moeders, of vrienden en vriendinnen, bestaan er weinig verschillen tussen lesbische, homoseksuele en biseksuele jongeren enerzijds en heteroseksuele jongeren anderzijds in de mate waarin zij bij hun ouders en vrienden terecht kunnen met vragen of problemen. Seksuele oriëntatie speelt wel een rol als het geslacht van degene met wie jongeren praten in ogenschouw wordt genomen. Homo- en biseksuele jongens en meisjes zoeken eerder informatie of steun bij personen van het andere geslacht bij vragen of problemen over seks. Meer lesbische meisjes dan heteromeisjes praten bijvoorbeeld met hun vader of broer. Meer biseksuele meisjes dan heteromeiden praten met mannelijke vrienden. Homo- en biseksuele jongens praten daarentegen juist eerder met vriendinnen dan heterojongens. Deze verschillen worden mogelijk verklaard door percepties die jongeren hebben, als het gaat om de behulpzaamheid van de reacties die ze terugverwachten (Friedman & Morgan, 2009), of de mate waarin ze zichzelf in staat achten hun problemen met ouders of vrienden te bespreken (Schouten et al., 2007). Vaders en (heteroseksuele) mannelijke vrienden kunnen mogelijk beter advies geven over dating en seks met vrouwen dan moeders en (heteroseksuele) vriendinnen. Daarnaast is het voor homojongens waarschijnlijk makkelijker om met vriendinnen dan (heteroseksuele) vrienden te praten, omdat meisjes positiever tegenover homoseksualiteit staan dan jongens (Kuyper, 2015). Sommige onderwerpen worden door meer homo- en biseksuele jongeren dan heterojongeren met ouders en vrienden besproken, en andere onderwerpen juist minder. Homoseksualiteit wordt bijvoorbeeld door meer homo- en biseksuele jongens met de ouders besproken, hoewel dit verschil niet significant is voor meisjes. Wellicht heeft dit te maken met onze definitie van biseksueel aan de hand van seksuele aantrekking. Wat iemand biseksueel maakt is niet zo eenduidig en kan bijvoorbeeld ook gedefinieerd worden aan de hand van seksueel gedrag of zelfbenoeming (Sell, 2007). Deze factoren corresponderen niet één op één met elkaar. Uit ander onderzoek weten we dat een groot deel van de vrouwen met biseksuele aantrekking zichzelf identificeert als heteroseksueel (De Graaf, Bakker, & Wijsen, 2014). Deze zelfbenoeming maakt wellicht dat zij niet meer behoefte hebben om met de ouders over homoseksualiteit te praten dan vrouwen die uitsluitend op mannen vallen. De eigen grenzen en het voorkomen van grensoverschrijding zijn onderwerpen die relatief veel homoseksuele jongens en biseksuele meisjes met hun goede vrienden bespreken. Vergeleken met heterojongens praten veel homoseksuele jongens met vrienden en vriendinnen over de preventie van soa s. Dat deze onderwerpen belangrijk zijn, is niet verbazingwekkend. Homoseksuele jongens en biseksuele meisjes krijgen bijvoorbeeld veel vaker dan hun heteroseksuele seksegenoten te maken met verschillende vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag (Vermey et al., 2014). Niet alleen zijn mannen die seks hebben met mannen (MSM) de grootste risicogroep voor hiv en andere soa s, ook is het aantal 160

16 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren jaarlijkse soa- en hiv-diagnoses onder jonge MSM sinds 2006 gestaag gestegen (Koedijk, Van Benthem, Vrolings, Zuilhof, & Van der Sande, 2014). Wat wel opvallend is, is dat niet meer homoseksuele jongens en biseksuele meisjes dan heterojongeren deze onderwerpen met hun ouders bespreken. Blijkbaar zijn dit onderwerpen die zij liever met hun vrienden bespreken. Hoewel de meeste homo- en biseksuele jongeren bij hun ouders en vrienden terecht lijken te kunnen voor informatie en steun, zoeken zij toch meer dan heterojongeren (ook) steun bij anderen op internet. Mogelijk vinden deze jongeren de informatie en het advies van ouders en vrienden minder behulpzaam, zoals Friedman en Morgan (2009) vonden. Internet is in elk geval een bron van informatie, steun, contact en seksuele prikkels voor homo- en biseksuele jongens en biseksuele meisjes. We vinden, vergelijkbaar met Deens onderzoek (Daneback, Månsson, Ross, & Markham, 2012) nauwelijks verschillen in seksuele oriëntatie wat betreft de mate waarin jongeren op internet zoeken bij vragen op seksueel gebied. Wel zijn er enkele verschillen naar seksuele oriëntatie in het bezoek van belangrijke informatieve websites over seksualiteit. Wellicht zoeken homoseksuele jongens en biseksuele jongens en meisjes gericht naar bepaalde informatie over seksualiteit en komen ze zodoende vaker op deze websites terecht. Homo- en biseksuele jongens en biseksuele meisjes zijn zeer actief op internet als het gaat om flirten, seks op en via het internet en het uitwisselen van seksueel getinte beelden van zichzelf of anderen. De verschillen op dit gebied met heteroseksuele jongeren zijn groot. Maar liefst 40% van de jonge homo s en 23% van de biseksuele jongens had in de afgelopen zes maanden een sekspartner via het internet gevonden, tegenover 9% van de heterojongens. Deze resultaten bevestigen wat eerder werd gevonden in onderzoek onder jonge mannen die seks hebben met mannen (Bauermeister et al., 2014) en biseksuele jonge vrouwen (Klette et al., 2014). In tegenstelling tot ander onderzoek (Peter & Valkenburg, 2011; Rutgers WPF, 2013) hangt het gebruik van seksueel expliciet materiaal onder jongens in het huidige onderzoek niet samen met seksuele oriëntatie. Het gebruik hiervan onder alle groepen jongens is desondanks hoog. Homo-erotisch materiaal waarin geen condooms gebruikt worden lijkt van invloed te zijn op de intentie tot condoomgebruik (Jonas, Hawk, Vastenburg, & De Groot, 2014). De invloed van seksueel expliciet materiaal op seksuele normstelling, seksgedrag en condoomgebruik van jongeren is dus een belangrijk thema, met name in het kader van hiv- en soa-preventie onder homo- en biseksuele jongens (Koedijk et al. 2014). Biseksuele meiden kijken vaker dan heteroseksuele en lesbische meiden naar seksueel expliciet materiaal. Daarnaast hebben aanzienlijk meer biseksuele dan heteroseksuele meiden online seks gehad en naaktbeelden van zichzelf gemaakt en verzonden via het internet. Dit zou verklaard kunnen worden doordat biseksuele meiden en vrouwen in het algemeen seksueel actiever zijn: zij masturberen vaker, hebben meer seks en ook meer sekspartners dan heteroseksuele vrouwen (Rutgers WPF, 2013; Vermey et al., 2014). 161

17 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Het internet biedt een uitkomst aan jongeren die minder mogelijkheid tot uitwisseling met andere homo- en biseksuele jongeren hebben (McKie, Lachowsky, & Milhausen, 2015). Op internet kunnen zij gelijkgestemden vinden, zowel om advies en ervaringen te delen (Bond et al., 2009; Mitchell et al., 2014; Ybarra et al., 2015) als om relatie- en sekspartners te zoeken (De Haan et al., 2013; Pingel et al., 2013; McKie et al., 2015). Homo- en biseksuele jongeren waarderen digitale technologieën ook omdat internet hun een zekere mate van anonimiteit geeft (Doorduin & Van Lee, 2013). Internet geeft jongeren de mogelijkheid hun seksuele voorkeur en identiteit te bevestigen (McKie et al., 2015), tevens door het bekijken van seksueel expliciet materiaal (Hald et al., 2014). Naast de vele positieve aspecten van het internet als bron voor seksuele ontdekking, verdienen de potentiële risico s ook aandacht. Zelfgemaakte naaktbeelden kunnen ongewenst openbaar worden en personen kunnen zich gemakkelijk anders voordoen op internet dan in het echt (Klettke et al., 2014). Riskant internetgedrag lijkt slechts onder een minderheid van jongeren voor te komen, maar is meer prevalent onder jongeren die veel tijd op internet besteden (Baumgartner, Sumter, Peter & Valkenburg, 2012). Vanwege hun actieve internetgedrag komen homoseksuele en biseksuele jongens en biseksuele meisjes mogelijk ook vaker in aanraking met negatieve kanten van internet. Homojongens en biseksuele meiden krijgen aanzienlijk vaker te maken met diverse vormen van seksuele grensoverschrijding (Vermey et al., 2014). Welke rol het internet hierbij speelt is op basis van dit onderzoek helaas niet te zeggen. Dat seksueel risicogedrag via het internet niet los staat van offline risicogedrag is wel eerder aangetoond (Baumgartner et al., 2012). In toekomstig onderzoek naar de positieve én negatieve aspecten van seks via digitale middelen dient daarom extra aandacht uit te gaan naar jongeren met verschillende seksuele oriëntaties, omdat zij onderling blijken te verschillen in hun seksueel gerelateerde internetgebruik. Dit onderzoek kent verschillende beperkingen. De lage respons maakt dat de resultaten mogelijk vertekend zijn als vooral bepaalde groepen jongeren hebben deelgenomen. Voor selectieve non-respons op basis van demografische kenmerken is gecontroleerd door de steekproef hierop te vergelijken met de landelijke populatie en hiervoor te wegen. De non-respons kan echter ook gerelateerd zijn aan het thema van ons onderzoek. Mogelijk doen onervaren jongeren of jongeren met conservatieve seksuele opvattingen hierdoor minder snel mee. In de totale steekproef zijn de jongeren tot 17 jaar via scholen geworven. Een thema-gerelateerde selectieve non-respons onder de GBA steekproef zou zichtbaar moeten zijn aan een grote sprong in de resultaten tussen de 16-jarigen en de 17-jarigen. De afwezigheid van een dergelijke sprong maakt het onwaarschijnlijk dat de resultaten in (sterke) mate vertekend zijn door de lage respons. In toekomstig onderzoek moeten echter inspanningen worden verricht om de respons te verhogen, bijvoorbeeld door meer contactpogingen en het bieden van de mogelijkheid om de vragenlijst ook schriftelijk in te vullen. 162

18 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren Een tweede beperking is dat seks in sommige vragen niet duidelijk gedefinieerd is. Het was daarom aan de respondenten om te beoordelen of ze bepaald gedrag hier wel of niet onder verstaan. Dit kan verschillen van persoon tot persoon en hangt in elk geval samen met geslacht (Sewell & Strassberg, 2015). Mogelijk hanteren homo- en biseksuele jongeren andere definities dan heterojongeren. Indien zij bepaald gedrag eerder seks noemen dan heterojongeren, zou dit (deels) de verschillen in seks via internet kunnen verklaren. Toekomstig onderzoek kan zicht geven in verschillen naar seksuele oriëntatie wat betreft de definitie van seks. Onderzoek naar ervaringen met seks dient een eenduidige definitie van seks te hanteren. Ondanks deze beperkingen, levert het huidige onderzoek een unieke bijdrage aan de bestaande kennis. Het is het eerste onderzoek dat verschillen tussen homo- en biseksuele jongeren en heteroseksuele jongeren beschrijft met betrekking tot drie verschillende omgevingsfactoren (ouders, vrienden en internet) en hiervoor gebruik maakt van een representatieve Nederlandse steekproef. In tegenstelling tot Amerikaans onderzoek laat dit onderzoek zien dat in Nederland ouders en vrienden net zoveel een bron van informatie en steun zijn voor homo- en biseksuele jongeren als voor heteroseksuele jongeren. In Amerikaans onderzoek geven jongeren aan dat ze veel gebruik maken van internet uit gebrek aan een goede offline bron (Mitchell et al., 2014). In Nederland lijkt het hoge internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren uit andere motieven voort te komen. Het internet speelt voor deze jongeren een nog belangrijkere rol in de seksuele ontwikkeling dan voor heteroseksuele jongeren in het gebruik van specifieke sites met informatie en advies over seks, het zoeken van steun op een forum of in een chat en seksueel gedrag op of via internet. Toekomstig onderzoek zou moeten uitwijzen wat de redenen voor dit hoge internetgebruik zijn, gegeven het feit dat offline bronnen voor deze jongeren ook goed toegankelijk lijken te zijn. Ondanks dat we nog niet precies weten wat reden is voor dit hoge internetgebruik, kan bestaande hulpverlening en preventie al wel inspelen op zowel mogelijkheden als de risico s van internet. De positieve mogelijkheden die internet biedt voor homo- en biseksuele jongeren moeten worden versterkt. Mainstream digitale kanalen kunnen bijvoorbeeld beter aansluiten op behoeftes en vragen van homo- en biseksuele jongeren. Persoonlijke ondersteuning via chat of een forum blijkt extra relevant voor homo- en biseksuele jongeren met vragen over seks. Aan de andere kant zijn er aan seksueel internetgedrag ook potentiële risico s verbonden. Vanwege hun seksueel actievere gedrag via het internet, verdienen homo- en biseksuele jongeren meer aandacht in onderzoek en preventie, als het gaat om het vóórkomen en het voorkómen van negatieve ervaringen via het internet. 163

19 Hanneke de Graaf en Koenraad Vermey Abstract This study describes sexual orientation differences in talking to parents and friends or using the internet in case of sexual questions or problems, or in searching the internet for sexual explicit material or sexual partners. For this purpose, 4707 young people filled out an online questionnaire with questions pertaining to sexual communication and sexually related internet use. Parents and friends are equally important for gay, bisexual and heterosexual youth. There are some differences with regard to the gender of the parent or friend that is consulted, or the topics that are discussed. Internet is very important for gay and bisexual youth, for example for talking about problems regarding sexuality and finding relational or sexual partners. Prevention and care should take this important double-sided role of the internet for gay and bisexual youth in consideration. The possibilities of the internet can be used and strengthened, whereas young people should be also made aware of the risks. Noot 1 Dit onderzoek is gefinancierd door ZonMw. Referenties Bauermeister, J. A., Yeagley, E., Meanley, S., & Pingel, E. S. (2014). Sexting among young men who have sex with men: results from a national survey. Journal of Adolescent Health, 54, Baumgartner, S. E., Sumter, S. R., Peter, J., & Valkenburg, P. M. (2012). Identifying Teens at Risk: Developmental Pathways of Online and Offline Sexual Risk Behavior. Pediatrics, 130, Birkett, M., Newcomb, M. E., & Mustanski, B. (2015). Does it get better? A longitudinal analysis of psychological distress and victimization in lesbian, gay, bisexual, transgender, and questioning youth. Journal of Adolescent Health, 56, 280e-285. Bond, B., Hefner, V., & Drogos, K. L. (2009). Information-seeking practices during the sexual development of lesbian, gay, and bisexual individuals: the influence and effects of coming out in a mediated environment. Sexuality & Culture, 13, Bron, J., Loenen, S., Haverkamp, M., & Van Vliet, E. (2015). Seksualiteit en seksuele diversiteit in de kerndoelen. Enschede: SLO. Daneback K., Månsson, S-A., Ross, M. W., & Markham, C. (2012). The internet as a source of information about sexuality. Sex Education, 12, De Graaf, H. (2014). Van alle leeftijden: de seksuele levensloop van conceptie tot overlijden. Delft: Eburon. De Graaf, H., Bakker, B. H. W., & Wijsen, C. (Red.) (2014). Een wereld van verschil. Seksuele gezondheid van LHBT s in Nederland Delft: Eburon. De Graaf, H., Kruijer, H., Van Acker, J., & Meijer, S. (2012). Seks onder je 25e: Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno Delft: Eburon. 164

20 Seksuele communicatie en aan seksualiteit gerelateerd internetgebruik onder homo- en biseksuele jongeren De Haan, S., Kuper, L. E., Magee, J.C., Bigelow, L., & Mustanski, B.S. (2013). The interplay between online and offline explorations of identity, relationships, and sex: A mixed-methods study with LGBT youth. Journal of Sex Research, 50, De Looze, M., Constantine, N. A., Jerman, P., Vermeulen-Smit, E., & Ter Bogt, T.(2015). Parent adolescent sexual communication and its association with adolescent sexual behaviors: A nationally representative analysis in the Netherlands. The Journal of Sex Research, 52, Doorduin, T., & Van Lee, L. (2013). Gaat het ook over mij? De behoeften van LHBT-jongeren aan informatie en hulpverlening rondom seksuele gezondheid. Utrecht: Rutgers WPF. Friedman, C. K., & Morgan, E. M. (2009). Comparing sexual-minority and heterosexual young women s friends and parents as sources of support for sexual issues. Journal of Youth and Adolescence, 38, Greene, G. J., Fisher, K. A., Kuper, L., Andrews, R., & Mustanski, B. (2015). Is this normal? Is this not normal? There is no set example : Sexual health intervention preferences of LGBT youth in romantic relationships. Sexuality Research & Social Policy, 12, Grossman, A. H., Foss, A. H., & D Augelli, A. R. (2014). Puberty: maturation, timing and adjustment, and sexual identity developmental milestones among lesbian, gay, and bisexual youth. Journal of LGBT Youth, 11, Guttmacher Institute (2014). State policies in brief sex and HIV education. Guttmacher Policy Review. New York: Guttmacher Institute. Hald, G. M., Smolenski, D., & Rosser, B. R. S. (2014). Perceived effects of sexually explicit media among men who have sex with men and psychometric properties of the pornography consumption effects scale (PCES). Journal of Sexual Medicine, 10, Hillier, L., & Harrison, L. (2007). Building realities less limited than their own: Young people practising same-sex attraction on the internet. Sexualities, 10, Jonas, K. J., Hawk, S. T., Vastenburg, D., & De Groot, P. (2014). Bareback pornography consumption and safe-sex intentions of men having sex with men. Archives of Sexual Behavior, 43, Keuzenkamp, S. (2011). Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Keuzenkamp, S., & Kuyper, L. (2013). Acceptatie van homoseksuelen, biseksuelen en transgenders in Nederland Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Klettke, B., Hallford, D. J., & Mellor, D. J. (2014). Sexting prevalence and correlates: A systematic literature review. Clinical Psychology Review, 34, Koedijk, F. D. H., Van Benthem, B. H. B., Vrolings, E. M. D. C., Zuilhof, W., & Van der Sande, M. A. B. (2014). Increasing sexually transmitted infection rates in young men having sex with men in the Netherlands, Emerging Themes in Epidemiology 2014, 11:12. Koelen, M., & Van der Ban, A. (2004). Health education and health promotion. Wageningen: Wageningen academic publishers. Kuyper, L. (2015). Jongeren en seksuele oriëntatie. Ervaringen van en opvattingen over lesbische, homoseksuele, biseksuele en heteroseksuele jongeren. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Mayer, K. H., Garofalo, R., & Makadon, H. J. (2014). Promoting the successful development of sexual and gender minority youths. American Journal of Public Health, 104, McDavitt, B., & Mutchler, M. G. (2014). Dude, you re such a slut! Barriers and facilitators of sexual communication among young gay men and their best friends. Journal of Adolescent Research, 29, McKie, R. M., Lachowsky, N. J., & Milhausen, R. R. (2015). The positive impact of technology on young gay men s dating and sexual relationships in Canada: Results from a focus group study. Journal of LGBT Youth, 12,