Evaluatie Nederlands Polair Programma

Transcriptie

1 Evaluatie Nederlands Polair Programma Interdepartementaal Polair Overleg Directie Klimaat, Energie en Water Ministerie van Buitenlandse Zaken

2 Foto s omslag D. van der Kroef, NWO Arctische Raad Prof.dr. H. Brinkhuis, UU NIOZ Vormgeving Christy Renard, Voorlichting & Communicatie, NWO

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Evaluatie 9 3 Aanbevelingen 17 4 Aanbevelingen Specifiek 21 Evaluatieteam Nederlands Beleid Poolgebieden 24 Bijlage 1: Overzicht NPP Bijlage 2: Voorstel financiering NPP Bijlage 3: Overzicht projecten 29 1 IJs, klimaat en zeespiegel 29 2 Veranderingen in de Zuidelijke en Arctische Oceaan door 30 het klimaat en menselijke activiteiten 3 Polaire terrestrische en kustzone ecosystemen en 30 global change 4 Invloed van menselijke activiteiten op Poolgebieden en 31 invloed van klimaatverandering op mensen Bijlage 4: Door Nederland gecoördineerde IPY-projecten 32 Bijlage 5: Gevoerde gesprekken 33 Bijlage 6: Terms of Reference 36 Annex 39

4

5 5 1 Inleiding Nederland is als lid van de internationale gemeenschap medeverantwoordelijk voor het gemeenschappelijk beheer van de internationale gebieden van de aarde: de volle zee en de diepzeebodem en Antarctica. 1 Deze verantwoordelijkheid wordt gerealiseerd door toetreding tot internationale overeenkomsten, deelname aan internationale fora en door nationaal beleid. Wat betreft Arctica (het Noordpoolgebied) en Antarctica en aangrenzende zeeën is het beleid in 2006 vastgelegd in het Beleidskader Poolgebieden. 2 De omvangrijkste component van dit beleid betrof de realisatie van het Nederlands Polair Programma (NPP) Het Interdepartementaal Polair Overleg (IPO), dat het Nederlandse beleid ten aanzien van de poolgebieden coördineert, heeft in zijn vergadering van 8 januari 2010 een evaluatieteam ingesteld om de uitvoering van het Nederlands Polair Programma (NPP) te evalueren. Volgens de door het IPO opgestelde Terms of Reference moet deze evaluatie in het kort de volgende vragen beantwoorden: Welke doelen van het Beleidskader Poolgebieden zijn bereikt en welke rol speelde het NPP daarbij? Was dat proces efficiënt, doelmatig? Wat willen we in de toekomst bereiken (dus: wat zijn de beleidsdoelen van de IPO-Ministeries) en op welke wijze kan dat het beste geschieden? Zijn er belemmerende factoren die in een vervolgfase moeten worden weggenomen/omzeild; of stimulerende factoren die juist moeten worden bevorderd? 3 De evaluatie moet naast het NPP ook de Nederlandse deelname aan het International Polar Year omvatten, en rekening houden met het in 2009 door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) uitgebrachte Masterplan Poolonderzoek, waarin al een voorschot is genomen op het Nieuw Nederlandse Polair Programma Het NPP heeft een begroting van ongeveer 2 miljoen per jaar. Het bestaat uit drie onderdelen: Het Nederlands AntArctisch Programma (NAAP) en het Nederlands Arctisch Programma (NAP), 1 Ministerie van Buitenlandse Zaken, Memorie van Toelichting Het beleidskader is vervat in de notitie van het Interdepartentaal Polair Overleg, Nederland en de Poolgebieden: Beleid voor Arctica en Antarctica, , IPO, Terms of Reference Evaluatie Polair Programma,

6 dat verdeeld is in twee delen: NAP-Onderzoek en NAP-Internationaal. NAAP en NAP-Onderzoek, die door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) worden uitgevoerd, dienen ter financiering van het Nederlandse wetenschappelijke onderzoek met betrekking tot de poolgebieden; door middel van NAP-Internationaal, dat door het Arctisch Centrum te Groningen wordt uitgevoerd, wordt de deelname van Nederland aan Werkgroepen in het kader van de Arctische Raad gefinancierd en wordt een bijdrage geleverd aan de instandhouding van het Nederlands onderzoeksstation in Ny Alesund. De betrokken departementen besloten in het Beleidskader om: het Nederlands Polair Programma voort te zetten; het NAAP voort te zetten met het huidige volume aan activiteiten binnen de bestaande financiële marges; de begroting van NAP - Onderzoek op te hogen van in (hele 4 jaar periode) tot in ; meer aandacht te geven aan de beleidsrelevantie voor de betrokken departementen in de onderszoeksprogrammering. Hoewel het Beleidskader het gehele Nederlandse beleid ten aanzien van de poolgebieden omvat, gaat het in de tekst bijna uitsluitende over het onderzoeksbeleid. Dat is wellicht begrijpelijk, omdat de financiering van het kostbare poolonderzoek het overgrote deel van de betrokken begrotingen omvat. In de beschrijving van het gebiedsveld Veiligheid, klimaat en milieu lezen we wel dat de Nederlandse regering bij de voorbereiding en uitvoering van haar internationale milieubeleid aandacht [wil] geven aan de bescherming van het Arctisch en Antarctisch milieu, en er wordt kort melding gemaakt van het vergunningenstelsel onder de Wet Bescherming Antarctica. De activiteiten die de participatie van Nederland als Consultatieve Partij in het goed bestuur van Antarctica en als waarnemende partij bij de Arctische Raad met zich meebrengen worden echter niet als zodanig genoemd. Om de Nederlandse deelname aan het International Polar Year mogelijk te maken is in 2006 een extra onderzoeksprogramma ingesteld van ongeveer 7 miljoen, dat grosso modo volgens dezelfde methodiek als 4 Het door de International Council for Science (ICSU) en de World Meteorological Organisation (WMO) ingestelde IPY duurde in feite van April 2007 tot Maart 2009.

7 7 het NPP wordt uitgevoerd. Nieuw was dat binnen IPY 10% van de middelen werden besteed aan Outreach en Communicatie. De wetenschappelijke prioriteiten voor onderzoek binnen het NPP zijn als volgt: Thema 1: IJs, klimaat en zeespiegel. Thema 2: Veranderingen in de Zuidelijke en Arctische Oceaan door het klimaat en menselijke activiteiten. Thema 3: Polaire terrestrische en kustzone ecosystemen en global change. Thema 4: Invloed van menselijke activiteiten op Poolgebieden en invloed van klimaatverandering op mensen. Het gebied De mens in de poolgebieden is onderverdeeld in de onderwerpen Inheemse volkeren, Toerisme, Olie- en gaswinning, Scheepvaart, en Visserij. In het kader van de Nederlandse participatie in het IPY is het eerste thema iets aangepast: het werd Veranderingen in de cryosfeer als gevolg van klimaatveranderingen. De thema s worden ook wel in disciplinaire termen gedefinieerd als 1. Glaciologie/Meteorologie, 2. Oceanografie, 3. Ecologie en 4. Menswetenschappen. In Bijlage 1 zijn een aantal tabellen opgenomen die een overzicht geven van de totale uitgaven in de afgelopen periode onder het NPP en de Nederlandse bijdrage aan het IPY. Bij het aflopen van het IPY stelde NWO een Masterplan poolonderzoek op, dat op 22 juni 2009 aan de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen werd aangeboden. Dit plan voorziet in een nieuw onderzoeksprogramma, dat voorziet in een sterke groei t.o.v. het huidige programma naar een jaarlijks volume van 10 miljoen Euro en een duidelijker splitsing in wetenschapsgestuurd onderzoek (4,5 M per jaar) en beleidsgestuurd onderzoek (1,5 M ). Ook worden in het programma aparte fondsen voor internationale programmering en transnationale calls (0,5 M ), logistiek, infrastructuur en coördinatie (3,3 M ) en onderwijs en voorlichting (0,2 M ) voorzien. 5 5 NWO, Poolpositie-NL: Nieuw Nederlands Polair Programma (NNPP) , mei 2009

8 8 Zoals hierboven vermeld is zijn de onderzoeksprogramma s, hoewel ze het overgrote deel van de NPP-begrotingen opslokken, niet de enige activiteit met betrekking van de poolgebieden. Naast de deelname aan de vergaderingen inhet kader van het Antarctisch Verdragssysteem en de Arctische Raad 6 vallen hieronder de vergunningverlening in het kader van de Wet Bescherming Antarctica (WBA), de wet waarmee de bepalingen van het Milieu-Protocol van het Antarctisch Verdrag en zijn Annexen worden geïmplementeerd, en de voorbereiding van wetgeving ter uitvoering van de Maatregelen van de ATCM. Verder is Buitenlandse Zaken verantwoordelijk voor de jaarlijkse bijdrage voor het Secretariaat van het Antarctisch Verdrag. 7 Tenslotte wordt er ook nog poolonderzoek verricht buiten het NPP om, bijvoorbeeld via directe opdrachten door Ministeries aan kennisinstellingen. De omvang van de daarmee gemoeide geldstromen is onduidelijk en zulk onderzoek valt buiten de scope van deze evaluatie. Ook Nederlandse economische activiteiten in het Noordpoolgebied (bijv. toerisme, energie) vallen momenteel vrijwel buiten het gezichtsveld van het polaire beleid. Wellicht dient hier voor de goede orde te worden opgemerkt dat het specifieke Nederlandse beleid t.a.v. de walvisvaart en de zeehondenjacht evenmin deel uitmaakt van het Polaire beleid. Deze kwesties maken deel uit van het internationale natuurbeschermingsbeleid. 6 De meeste kosten voor de deelname aan internationaal overleg worden rechtstreeks gedragen door de departementen die vertegenwoordigers sturen vooral BZ en VROM maar de kosten van de deelname aan de werkgroepen van de Arctische Raad worden gedekt door NAP-Internationaal. 7 Op grond van Measure 1 (2003) van de ATCM. De Nederlandse bijdrage is op het ogenblik rond US$ per jaar.

9 9 2 Evaluatie De wetenschapswereld Om de uitvoering van het Nederlandse beleid ten aanzien van de poolgebieden te evalueren heeft het evaluatieteam gesproken met een groot scala aan onderzoekers die zich inzetten voor de studie van de poolgebieden, qua discipline variërend van juristen en archeologen tot oceanografen en glaciologen en qua status van Assistent in Opleiding (AIO) tot senior hoogleraar. 8 Aan alle gesprekspartners werd gevraagd naar hun eigen evaluatie van de activiteiten onder het NPP en IPY in de afgelopen jaren; naar eventuele problemen; en naar voorstellen om de uitvoering van het programma te verbeteren. De reacties vertoonden een grote mate van eensgezindheid. Het merendeel van de wetenschappers benadrukten de volgende punten: Voldoening over de in het polaire onderzoek bereikte resultaten. Dit punt werd onder andere toegelicht door verwijzing naar het recente onderzoek van de Noorse onderzoekers Aknes en Hessen, waarin uit een vergelijkend citatieonderzoek blijkt dat het Nederlandse polair onderzoek hoog scoort in vergelijking met andere bij de polen betrokken landen. 9 Ook het feit dat ondanks de relatief geringe omvang van het Nederlandse poolonderzoek zes belangrijke IPY-projecten, met deelname uit een twintigtal andere landen, door Nederlandse poolonderzoekers geleid werden wijst op het aanzien dat het Nederlandse poolonderzoek internationaal geniet. Tevredenheid over de financiering over de afgelopen jaren. Dat is heel begrijpelijk, omdat de geldmiddelen die aan het Nederlandse poolonderzoek zijn besteed in de jaren door de toevoeging van extra middelen in het kader van het International Polar Year groter zijn geweest dan tevoren Zie Bijlage 5 voor een lijst van de door het evaluatieteam gevoerde gesprekken. 9 Dag W. Aksnes and Dag O. Hessen, The Structure and Development of Polar Research ( ): a Publication-Based Approach, Arctic, Antarctic, and Alpine Research. Vol 41 No 2 (2009), pp Zie Bijlage 1

10 Zorg over afnemende eerste geldstroom financiering die de universitaire besturen beschikbaar stellen/hebben voor medefinanciering van poolonderzoek. Zorg over een telkens dreigend gebrek aan continuïteit. Dit betreft niet zozeer de financiering van onderzoeksprojecten als wel de investering in infrastructuur of instrumenten die de lange reeks van data verschaffen voor onderzoeksgebieden zoals meteorologie, klimaat of ecologie. De vraag of Nederland niet, net als alle andere Consultatieve Partijen van het Antarctisch Verdrag, een permanente basis op Antarctica zou moeten instellen om meer continuïteit in het programma te brengen, kwam meerdere malen op, maar werd in ontkennende zin beantwoord. De ervaring van de landen met permanente onderzoeksstations is dat het grootste deel van de beschikbare begroting aan de infrastructuur en de ondersteuning daarvan wordt besteed. In het geval van Nederland zou de begroting moeten worden verdriedubbeld, en zo n investering zou de kwaliteit van het Nederlandse programma niet verbeteren; integendeel, de Nederlandse poolonderzoekers zouden een gedeelte van de flexibiliteit verliezen die zij nu hebben in het kiezen van de meest geschikte locaties voor hun onderzoek. De huidige aanpak, waarbij de logistieke ondersteuning van de Nederlandse onderzoeksprogramma s afhankelijk is van samenwerkingsverbanden met buitenlandse programma s, vooral die met het Duitse Alfred Wegener Institut (AWI) en de British Antarctic Survey (BAS), wordt als buitengewoon succesvol en productief voor beide zijden gekenschetst. De verwachting is wel dat de Nederlandse bijdrage in de logistieke kosten die vaak slechts een gedeelte beslaan van de werkelijke kosten in de toekomst aanzienlijk omhoog zal moeten gaan om de samenwerking in zijn huidige vorm voort te kunnen zetten. De vraag naar meer beleidsrelevant onderzoek, zoals verwoord in het Beleidskader en meerdere malen geuit tijdens de IPO-vergadering van 18 januari, is ook met alle gesprekspartners besproken. In de reacties van de wetenschappers klinkt vaak enige frustratie door over de moeilijkheid om erachter te komen waar de verantwoordelijke departementen nu eigenlijk in geïnteresseerd zijn. De met polaire zaken belaste beleidsambtenaren kunnen vaak slechts een klein gedeelte tien procent is typisch van hun

11 11 dagtaak besteden aan polaire zaken, en hebben dus geen tijd om zich te verdiepen in de inhoud van de onderzoeksprojecten. Op bijeenkomsten om de resultaten van het poolonderzoek te bespreken verschijnen de beleidsambtenaren slechts zelden. Dit gebrek aan capaciteit heeft er ook toe geleid dat bij de uitvoering van het NPP is besloten dat de beoordeling van de projectvoorstellen op beleidsrelevantie niet aan de verantwoordelijke beleidsambtenaren zelf of het IPO is toevertrouwd, maar is uitbesteed aan externe beleidsdeskundigen. Behalve onderzoek worden door diverse Nederlandse universiteiten ook onderwijsprogramma s gerealiseerd die gericht zijn op het opleiden van mensen met voor activiteiten in de poolgebieden relevante expertise. Daaronder bevinden zich de opleidingen van de Rijksuniversiteit Groningen (gecoördineerd door het Arctisch centrum), van de Universiteit Utrecht (het IMAU), de Vrije Universiteit te Amsterdam en de Technische Universiteit Delft (offshore engineering). De onderzoeks- en opleidingsactiviteiten van de TU Delft, in het kader waarvan in 2008 een Arctic Centre of Excellence is opgericht om Arctische ingenieurs op te leiden, zijn overigens tot nu toe geheel buiten het kader van het NPP uitgevoerd. De uitvoerders De uitvoerders van het NPP primair NWO, voor NAP-Internationaal het Arctisch Centrum zijn uiteraard ook tevreden met de groei van het programma in de afgelopen jaren en de uitstekende resultaten die in het onderzoek zijn bereikt. Een punt van zorg is het gebrek aan continuïteit in het programma. Projecten van vier jaar onder het huidige NPP betekenen vaak drie jaar onderzoekstijd. Vooral bij Antarctische projecten is een nauwkeurige planning vaak onmogelijk, gezien de afstand, de zware omstandigheden in Antarctica en de afhankelijkheid van buitenlandse partners. Onder deze omstandigheden is het moeilijk promovendi in te zetten bij de NPPprojecten. Ook hier klinkt zorg door over het feit, dat de beleidsdepartementen aan de ene kant alsmaar het belang benadrukken van de beleidsrelevantie van het onderzoek, maar aan de andere kant vaak niet in staat zijn specifieke

12 12 aanwijzingen te geven over welk onderzoek wel en niet aan deze voorwaarde voldoet. De gecompliceerde structuur van het programma, met zes verschillende financiers die in verschillende verhouding de verschillende onderdelen van een programma financieren, wat binnen vier jaar afgerond moet worden, staat in geen verhouding tot de in totaal relatief geringe omvang van het programma. Daar komt nog bij dat de financiering verloopt via Buitenlandse Zaken, waar andere boekhoudkundige procedures en normen worden gehanteerd dan bij NWO zelf en zijn hoofdfinancier, het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. De maatschappij Het evaluatieteam heeft twee bijeenkomsten gehad met vertegenwoordigers van maatschappelijke sectoren die geïnteresseerd zijn in de poolgebieden. Daaronder waren milieu- en natuurbeschermingsorganisaties; bedrijven in de toerisme-sector, de visserij en de off-shore sector; en de beweging die zich inzet voor de belangen van de Arctische volkeren. Een zorg die door velen wordt geuit is dat, terwijl het Arctische gebied voornamelijk door klimaatverandering snelle veranderingen op economisch en sociaal gebied kan verwachten, er tot nu toe voor dit gebied, in tegenstelling tot Antarctica, geen verdragen of institutionele regelingen zijn voor de internationale samenwerking. Het rechtsstelsel in het Noordpoolgebied is vrijwel uitsluitend geconcentreerd in de nationale jurisdicties van de aangrenzende landen. Instellingen als de Arctische Raad hebben geen formele bevoegdheid om de komende ontwikkelingen in goede banen te leiden. De milieubeweging en natuurbeschermingsorganisaties zijn ernstig bezorgd over de mogelijkheid dat de opwarming van het Arctische gebied al niet meer te stoppen is en dat het voor wat betreft het milieu een vicieuze cirkel wordt, waarin de opwarming leidt tot verdere ontsluiting en vervuiling en verdere opwarming. Voor wat betreft Antarctica wijst men op de risico s van een snelle groei in de krill-visserij, die de basis vormt van de voedselketen in dat gebied. De Nederlandse visserijsector is op dit moment nog niet actief in de poolgebieden, maar houdt de ontwikkelingen in de gaten en sluit participatie in

13 13 de visserij vooral in het Arctisch gebied niet uit, als dit op duurzame wijze kan geschieden. Daar zullen internationale overeenkomsten voor nodig zijn. De beweging voor de inheemse Arctische volkeren vraagt aandacht voor de positie van de Inuits, de Saami en de andere volkeren. Onder andere vindt men dat de Nederlandse wetenschapsmensen hun wetenschappelijke data met de inheemse bevolking moeten delen, hetgeen tot nu toe te weinig zou gebeuren. Het Europese zeehondenbeleid, dat ernstige nadelige gevolgen heeft voor de middelen van bestaan van de Arctische volkeren, is ook een ernstig probleem. De toerisme-sector wijst op de positieve rol van het toerisme in de poolgebieden. Veel toeristen, die tochten ondernemen naar het Arctische of Antarctische gebied om van de ongerepte natuur te genieten, komen immers terug als voorvechters van een betere bescherming van deze gebieden. In het Antarctisch overleg over toerisme wordt soms onevenredige aandacht gegeven aan de milieu-effecten van het toerisme, terwijl de milieu-effecten van de wetenschap met zijn stations, schepen en vliegtuigen worden veronachtzaamd. De Nederlandse offshore sector ziet grote mogelijkheden voor de aanwending van Nederlandse expertise en technologie bij de ontwikkeling van de olie- en gassector in het Noordpoolgebied, met name in Rusland, op zo n manier dat de milieu-effecten geminimaliseerd worden. De regering Het evaluatieteam heeft gesproken met de Minister van Economische Zaken, Mw. M. van der Hoeven, en met topambtenaren van de andere betrokken departementen: Buitenlandse Zaken; Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit; Onderwijs, Cultuur en Wetenschap; Verkeer en Waterstaat; en Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. De blik vanuit de departementen is als een spiegelbeeld van dat vanuit de wetenschapswereld. Evenals de wetenschappers erkennen de departementen het belang van de Nederlandse betrokkenheid bij de polen en de uitstekende kwaliteit van het Nederlandse polaire onderzoek. De vraag of

14 het in het kader van het NPP uitgevoerde onderzoek relevant is voor het beleid leidt echter tot heel verschillende antwoorden. De beleidsterreinen die voor de ministeries van belang zijn, en die aan de orde kwamen in de gesprekken van het evaluatieteam worden samengevat in de volgende paragrafen. De menskracht in fte s die elk ministerie aan het polaire beleid besteed zijn eveneens vermeld. Buitenlandse Zaken interesseert zich meer voor de kwaliteit en kwantiteit van het poolonderzoek dan voor de specifieke onderwerpen ervan. De Nederlandse positie als Consultatieve Partij bij het Antarctisch Verdrag is immers afhankelijk van het bestaan van een substantieel onderzoeksprogramma in Antarctica (Art. IX.2 van het Antarctisch Verdrag), terwijl de geloofwaardigheid van Nederland als waarnemend lid van de Arctische Raad verbonden is aan de participatie van Nederland in het werk van de werkgroepen van de Raad. De uitstraling van het Nederlandse onderzoek in de poolgebieden en het internationale karakter van het poolonderzoek zijn ook belangrijke factoren voor het Nederlandse buitenlandse beleid. Voor het secretariaat van het IPO en de vertegenwoordiging van Nederland in de Arctische fora zet BZ ca. 1 fte in. Aangezien economische ontwikkeling in Antarctica (behalve toerisme en visserij) voorlopig is uitgesloten, is Economische Zaken voornamelijk geïnteresseerd in het Noordpoolgebied. EZ wil zijn verantwoording nemen voor de duurzame ontwikkeling van dit kwetsbare gebied. Economische activiteiten, waarbij Nederlandse bedrijven betrokken zijn om hun top-expertise, vinden daar al lang plaats en zullen waarschijnlijk alleen maar toenemen. Dit vergroot het belang van een realistische aanpak in nauwe samenwerking met de Arctische landen. EZ zet zich in voor het ondersteunen van Nederlandse bedrijven die kansen zien in het verder ontwikkelen en commercieel benutten van deze expertise. Een voorbeeld van zulke ontwikkelingen is het Nederlandse concept voor infrastructuur in de ondiepe Arctische wateren en kustgebieden dat wordt ontwikkeld in het programma Building with Nature (onderdeel van het Maatschappelijk Innovatie Programma Water). Bij EZ wordt ca. 0,6 fte gewijd aan het beleid met betrekking tot het Noordpool-gebied. Het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit is geïnteresseerd in zaken die de voedselketens en de biodiversiteit van beide poolgebieden,

15 15 maar vooral het Arctische gebied betreffen. Een gedeelte van de trekvogels in Nederland brengt de zomer in het Noordpoolgebied door. Kwesties met betrekking tot de mariene biodiversiteit en visserij in de poolgebieden zijn ook van belang voor het Ministerie, hoewel de activiteit van de Nederlandse visserijsector in deze gebieden in de afgelopen decennia gering is geweest. Bij LNV wordt ongeveer 0,1 fte ingezet op polaire dossiers; daarnaast wordt bij de Dienst Regelingen ca. 0,3 fte gewijd aan de vergunningverlening in het kader van de Wet Bescherming Antarctica. Onderwijs, Cultuur en Wetenschap is, net als Buitenlandse Zaken, minder geïnteresseerd in de thema s van het poolonderzoek, maar des te meer in de kwaliteit ervan. De voortreffelijke prestaties van het Nederlandse Antarctische en Arctische onderzoek en de grote mate van inbedding in internationale verbanden maken deze sector interessant voor het Nederlandse wetenschapsbeleid. Bij OCW wordt ongeveer 0,1 fte gewijd aan het polaire beleid. Voor Verkeer en Waterstaat is het poolonderzoek vooral dat gericht op de ontwikkelingen in de onderlinge relaties tussen het poolijs, de atmosfeer en de oceaan - een belangrijk, zo niet een centraal onderdeel van het kennisfundament voor het Deltaprogramma, vanwege het belang van zeespiegelstijging, de noodzaak voor een klimaatbestendige inrichting van Nederland en de sturende werking van water en gekoppeld hieraan het zoetwatervraagstuk. De toenemende scheepvaart in de kwetsbare gebieden van zowel Arctische als Antarctische wateren is ook van belang voor VenW. Meer toerisme en potentieel nieuwe scheepvaartroutes zijn aandachtspunten vanuit veiligheid (scheepsongelukken), economie (mainport Rotterdam) en milieu. VenW besteed ongeveer 0,15 fte aan deze onderwerpen. De poolgebieden zijn belangrijk voor het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer niet alleen vanwege de cruciale rol die zij spelen in de klimaatverandering maar ook, zeker voor wat betreft Antarctica maar ook voor de Noordpool, als gebieden waar de milieubescherming een internationale verantwoordelijkheid is die Nederland deelt. Bij VROM worden op het ogenblik ca. 0,8 fte gewijd aan de vertegenwoordiging van Nederland in de Committee on Environmental Protection (CEP) van de ATCM, voorbereiding van Antarctische wetgeving en dergelijke.

16 16 De beleidsrelevantie van bepaalde sectoren van het poolonderzoek is overduidelijk. Zo zijn de resultaten van het glaciologisch en meteorologisch onderzoek in Nederland, dat op wereldniveau staat, van groot belang voor kwesties rond de veranderingen in het klimaat en de stijging van het zeeniveau, en dit belang wordt volmondig erkend door de ministeries van resp. Verkeer en Waterstaat en van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. Interessant hierbij is dat dit geen toegepast onderzoek betreft, maar fundamenteel wetenschappelijk onderzoek. Aan de andere kant kunnen ministeries als die van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en Economische Zaken desgevraagd geen enkel onderzoek noemen van het NPP dat van belang is geweest voor hun beleidsterreinen. Dit wil overigens niet zeggen dat er in het NPP geen enkel onderzoek gedaan is dat raakt aan deze beleidsterreinen. Een blik op de projectenlijst (zie Bijlage 3) laat bijvoorbeeld zien dat met name onder Thema 3: Polaire terrestrische en kustzone ecosystemen en global change een aantal projecten staan die rechtstreeks te maken hebben met de voedselketens en de biodiversiteit in het Noordpoolgebied. Het probleem is dan ook gedeeltelijk een van gebrek aan contact tussen de beleidsambtenaren van LNV en de wetenschapsmensen. De beleidsterreinen van EZ lijken echter in veel mindere mate vertegenwoordigd in de projectenlijst. Daarbij kan aangetekend worden dat tot nu toe EZ belangrijk minder bijdraagt aan de NPP-begroting dan de andere departementen.

17 17 3 Aanbevelingen Nederland is als een van de twintig rijkste en meest ontwikkelde landen ter wereld uiteraard betrokken bij het beheer van de poolgebieden. Dit is niet alleen in ons nationaal belang inzicht in de ontwikkeling van de Noordelijke en Zuidelijke ijskappen is essentieel om de toekomstige stijging van het zeeniveau te kunnen voorspellen, om het meest sprekende thema te noemen maar past ook in het Nederlandse beleid om bijdragen te leveren aan de wereldrechtsorde en het globale milieu te beschermen. De Nederlandse deelname als Consultatieve Partij aan het Antarctisch Verdrag en als waarnemer aan de Arctische Raad zijn daarom een onbetwiste en constante factor in het Nederlandse regeringsbeleid. De vereisten voor deze deelname zijn verschillend voor de twee poolgebieden. Voor wat betreft Antarctica geldt dat het onderzoeksprogramma daar in principe niet is opgezet om bepaalde resultaten te leveren, maar omdat het hebben van het onderzoeksprogramma een voorwaarde is om Consultatieve Partij bij het Antarctisch Verdrag te zijn. De beleidsrelevantie van dit onderzoek is daarbij van geen belang. Nederland zou evenveel recht hebben om als Consultatieve Partij mee te doen als het gehele NPP gericht was op de sterrenkunde waarvoor de Antarctische hoogvlakte immers een uitstekend platform is. Gegeven echter dat Nederland een onderzoeksprogramma in Antarctica moet hebben, is het zinnig om in dit onderzoek thema s te behandelen die relevant zijn voor het beleid van de financierende departementen. Voor de Arctische Raad geldt een ietwat andere redenering. Het hebben van een Arctisch onderzoeksprogramma is geen voorwaarde voor het waarnemerschap van Nederland, maar de Arctische Raad is, in tegenstelling tot de Consultatieve Vergadering van het Antarctisch Verdrag (ATCM), een instelling zonder enige formele bevoegdheden, die uitsluitend dient als forum waarin de Arctische landen kwesties met betrekking tot het Noordpoolgebied bespreken. De werkzaamheden van de Raad vinden vooral plaats in de coöperatieve onderzoek- en meetprogramma s in het kader van de werkgroepen van de Raad zoals het Arctic Monitoring and Assessment Programme AMAP en de werkgroep Conservation of Arctic Fauna and Flora CAFF. De participatie in de programma s van de

18 18 werkgroepen en het daaraan gerelateerde onderzoek geeft Nederland invloed op dat werk en maakt ons land tot een gewaardeerde gesprekspartner in de Arctische Raad. Zonder deze participatie zou het Nederlandse waarnemerschap in de Raad kunnen ontaarden in een puur formele exercitie. Gezien bovenstaande overwegingen heeft het evaluatieteam dan ook niet de mogelijkheid overwogen van beëindiging van het Nederlands Polair Programma. Afgezien van de onaanvaardbare politieke consequenties van zo n beslissing zou deze de door jarenlange investeringen opgebouwde onderzoekscapaciteit en datareeksen in gevaar brengen. Het is van belang deze politieke overwegingen niet uit het oog te verliezen bij de opzet van het nieuwe Nederlands Polaire Programma (NPP ). Zij betekenen onder andere dat dit in ieder geval een programma van lange termijn moet bevatten van poolonderzoek (vooral Antarctisch onderzoek) van top-kwaliteit. Voor dit onderzoek zijn ook, vooral in gebieden als glaciologie, meteorologie en ecologie, datareeksen van lange termijn nodig, dus er is ook behoefte aan een lange-termijn financiering van infrastructuur (automatische weerstations en dergelijke) om dit onderzoek te ondersteunen. Het evaluatieteam is van mening dat de opzet van het huidige NAAP en NAP-Onderzoek, beide uitgevoerd door NWO, met enige aanpassing voortgezet kan worden. De methodiek van het hierboven genoemde Masterplan, dat voorziet in aparte posten voor een kernprogrammasubsidie, een open competitie, deelname aan transnationale poolprogramma s en logistiek, infrastructuur en coördinatie, lijkt de meest geëigende. Daarnaast valt bij de financierende departementen een duidelijke en tot nu toe slechts gedeeltelijk vervulde vraag te onderkennen naar beleidsrelevant of beleidsgestuurd onderzoek. Ofschoon ook het bovengenoemde fundamenteel wetenschappelijk onderzoek van lange termijn ook zeer beleidsrelevante thema s omvat, zoals dat van de interrelatie tussen klimaat, ijs en atmosfeer, zal het beleidsgestuurd onderzoek ook vaak neigen naar (toegepast) onderzoek van korte termijn. Op grond van zijn bevindingen is het evaluatieteam van mening dat uitvoering van dit programma wel door NWO kan geschieden, maar dat de financierende departementen betrokken moeten worden in de selectie van projecten. Versterking ten aanzien van dit programmaonderdeel van de rol van de huidige Stuurgroep

19 19 Polair Programma of instelling van een z.g. kennisarena 11 ligt daarom voor de hand. Deze twee componenten van het NPP worden beide uitgevoerd door NWO. De huidige financiering van NAAP en NAP-onderzoek via BZ leidt in de praktijk tot onnodige complicaties. Het evaluatieteam is dan ook van mening dat financiering van deze onderdelen van het NPP het beste via OCW kan geschieden. Een derde component van het NPP betreft niet zozeer onderzoek als wel uitgaven ten behoeve van het goede beheer van de poolgebieden, zoals de bijdrage aan het Secretariaat van het Antarctisch Verdrag, de kosten van de uitvoering van de Wet Bescherming Antarctica, kosten met betrekking tot het uitvoeren van inspecties onder het Antarctisch Verdrag en de kosten van deelname aan de programma s van de Arctische Raad, bestaande uit deelname door Nederlandse experts of financiële bijdragen aan internationale projecten. Een gedeelte van deze uitgaven wordt thans gefinancierd door NAP-Internationaal, dat door het Arctisch Centrum wordt uitgevoerd. Het evaluatieteam is van mening dat de uitvoering van dit programma-onderdeel bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken gelegd dient te worden. Gezien het permanente belang van Nederland bij de Poolgebieden is het van belang dat de betrokken departementen zich voor een lange termijn committeren aan de uitvoering van het NPP, en dat het NPP dan ook als een aparte post in de Homogene Groep Internationale Samenwerking wordt opgevoerd. Voor de uitvoering van dit programma is handhaving van de huidige minimale voor het programma ingezette menskracht een absoluut vereiste, vooral bij BZ als coördinator van het Nederlandse poolbeleid en bij NWO als uitvoerder van de onderzoeksprogramma s. 11 In een kennisarena komen (eens per jaar) vertegenwoordigers van de financierende departementen, vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven (de stakeholders) en een delegatie van de kennisinstellingen die het Polair Programma uitvoeren (samen te stellen door NWO: de aanbieders) bijeen. De kennisarena beoogt vraagstellingen van de zijde van de stakeholders naar de aanbieders helder te maken enerzijds, en anderzijds de aanbieders de gelegenheid te geven nieuwe kennis en ideeën voor onderzoek te bespreken met de stakeholders. Op deze wijze ontstaat een dialoog die tot een voor alle partijen aantrekkelijke onderzoeksprogrammering leidt.

20

21 21 4 Aanbevelingen Specifiek Continueer het Nederlands Polair Programma voor de periode , inclusief actualisatie van het beleidskader polair beleid onder auspiciën van het IPO in 2010; realiseer iedere vijf jaar evaluaties ervan (2015, 2020, enz). Volg de hoofdlijnen van de notitie Poolpositie NL van 2009, met wijzigingen daarin zoals aangegeven in deze aanbevelingen en bepaal de financiële omvang van het NPP op ca. 6,25 miljoen per jaar. 12 Verdeel het NPP in drie onderdelen: Deel I: Wetenschapsgestuurd onderzoek Deel II: Beleidsgestuurd onderzoek Deel III: Beleidsondersteunende activiteiten Handhaaf de coördinatie van het beleid ten aanzien van de poolgebieden in het Interdepartementaal Polair Overleg met lidmaatschap van de financierende departementen en de uitvoerders van het programma en met het secretariaat en voorzitterschap bij Buitenlandse Zaken. BZ blijft verantwoordelijk voor de vertegenwoordiging van Nederland als Consultatieve Partij in de ATCM, als Waarnemende Partij bij de Arctische Raad en bij overleg over het Arctische beleid van de EU. VROM blijft verantwoordelijk voor de vertegenwoordiging van Nederland in de Committee on Environmental Protection (CEP) van de ATCM. LNV en VROM blijven gezamenlijk verantwoordelijk voor de uitvoering van de Wet Bescherming Antarctica. LNV blijft verantwoordelijk voor de Nederlandse vertegenwoordiging in CCAMLR. Instructies voor de ATCM, CEP, Arctische Raad, CCAMLR en t.a.v. het Arctische beleid van de EU worden binnen het IPO gecoördineerd en vastgesteld. Continueer de inschakeling van externe experts voor de Nederlandse deelname aan het werk van de Werkgroepen van de Arctische Raad 12 N.B. In notitie Poolpositie-NL wordt uitgegaan van een programma-omvang van 10 miljoen per jaar. Voor de hier genoemde bedragen geldt: prijspeil 2010, met jaarlijkse indexering. Zie Bijlage 5 voor een financieel overzicht.

22 22 (AMAP, CAFF, PAME enz), waaronder die van het Arctisch Centrum in Groningen. Spreek af dat onder Deel III naast de deelname aan de vergaderingen van de Werkgroepen ook de inzet van menskracht voor dat werk en bescheiden financiële bijdragen aan de projecten van de Werkgroepen kunnen vallen. Naast de participatie aan het werk van de Werkgroepen van de Arctische Raad omvatten de beleidsondersteunende activiteiten ook de Nederlandse bijdrage aan het Secretariaat van het Antarctisch Verdrag, reserveringen voor Nederlandse deelname aan inspecties onder het Antarctisch Verdrag en dergelijke. Spreek af dat NNP-Deel III door BZ wordt uitgevoerd met een begroting van ca. k 250 per jaar. Spreek af dat OCW en NWO de kosten van de zogenoemde wetenschapsgestuurde NPP-activiteiten in Arctica en Antarctica financieren, waarbij inbegrepen de financiering van internationale calls en logistieke kosten; bepaal de omvang van Deel I van het NPP op ca. 3 miljoen per jaar (waarvan 1 miljoen per jaar uit het reguliere NWO budget). Spreek af dat EZ, LNV, VROM en V&W de kosten van beleidsgestuurd onderzoek (Deel II) financieren; bepaal de omvang van deze component van het NPP op ca. 3 miljoen per jaar. Focus NPP Deel II op de in de notitie Poolpositie-NL aangegeven thema s: Natuur Visserij Transport Toerisme Internationale samenwerking Delfstoffenwinning Spreek af dat alle financiering voor de uitvoering van het NPP via de begroting van OCW verloopt; dus de bijdragen van OCW en NWO ad ca. 3 miljoen per jaar en de bijdragen van EZ, LNV, VROM en V&W van gezamenlijk eveneens ad ca. 3 miljoen per jaar. Spreek af dat de besluitvorming over alle drie onderdelen van het NPP in het kader van het IPO blijft plaatsvinden.

23 23 Spreek af dat NWO het NPP doet uitvoeren, waarbij het wetenschapsgestuurde onderzoek conform de wetenschappelijke excellentie systematiek worden geselecteerd en het toepassingsgericht en beleidsgestuurde onderzoek conform de methodiek van de kennisarena worden geselecteerd. Spreek af dat de financieringstermijn van het NPP in elk geval voor wat betreft de investeringen in infrastructuur ieder jaar automatisch met een jaar wordt verlengd (zogenaamd rolling contract ) teneinde continuïteit van onderzoekinfrastructuur en meetreeksen in Arctica en Antarctica te waarborgen. Continueer de gestructureerde samenwerking met de British Antarctic Survey (die vanaf 2010 verder verankerd wordt door plaatsing van Nederlandse mobiele laboratoria op de basis Rothera) en met het Alfred Wegener Institut. Focus het wetenschapsgestuurde NPP-onderzoek wat betreft Antarctica voornamelijk op twee thema s: ijs, klimaat en zeespiegel en polaire oceanen. Richt het NPP-onderzoek voor wat betreft Arctica op vier thema s: ijs, klimaat en zeespiegel; polaire oceanen; polaire ecosystemen; menswetenschappen en veranderingen in polaire gebieden. Stimuleer de Nederlandse universiteiten die betrokken zijn bij poolonderzoek om eerste geldstroomfinanciering te blijven toekennen gekoppeld aan het wetenschapsgestuurde NPP-onderzoek. Stimuleer de onderzoekswereld om de bestuurlijke drukte te verminderen samenvoegen van de KNAW- en NWO- commissies poolonderzoek is daarbij een goede stap en om geen nieuwe al dan niet virtuele pool instituten op te richten.

24 24 Evaluatieteam Nederlands Beleid Poolgebieden Dr. J.C. Terlouw Dr. H. Speelman J. Huber

25 25 Bijlage 1: Overzicht NPP Uitgaven voor poolonderzoek, NPP en IPY 4,500,000 4,000,000 3,500,000 3,000,000 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000, Menswetenschappen 3. Ecologie 2. Oceanografie 1. Glaciologie/meteorologie NAP Internationaal Ondersteuning 500, De totale uitgaven onder het NPP en IPY laten zien dat de uitgaven voor het poolonderzoek in 2007 een maximum bereikten van bijna 4 miljoen. Het meeste geld wordt uiteraard besteed aan het onderzoek in de natuurwetenschappen en de ondersteuning daarvan De gegevens voor deze tabellen zijn afkomstig uit de volgende stukken van de NWO: Nederlands polair programma: Achtergronddocument Beleidsevaluatie 2009, NWO- ALW, oktober 2009, International Polar Year Nederland: Achtergronddocument Beleidsevaluatie 2009, NWO-ALW, oktober 2009, Nederlands Polair Programma: Activiteitenplan 2010 en Begroting , NWO-ALW, 1 september 2009 en International Polar Year Nederland: Begroting, met toelichting 2010, NWO-ALW, 1 september 2009.

26 26 2. Glaciologie/meteorologie 700, , , , , , , Arctica Bipolair Antarctica Uit Tabel 2 blijkt dat in de afgelopen periode het meeste geld voor glaciologisch en meteorologisch onderzoek besteed is in de Arctica. 3. Oceanografie 900, , , , ,000 Arctica 400,000 Bipolair Antarctica 300, , ,000 0 Tabel 3: In de oceanografie is het grootste deel van het onderzoek besteed aan hetzij bipolaire projecten in het kader van IPY of aan Antarctisch onderzoek.

27 27 4. Ecologie 800, , , , , , , , Arctica Bipolair Antarctica De onderzoeksgelden voor ecologisch onderzoek zijn voornamelijk besteed aan Arctisch onderzoek. 5. Menswetenschappen 500, , ,000 Arctica 200,000 Bipolair 100,000 Antarctica Het onderzoek in de menswetenschappen is gedurende de afgelopen periode meer naar het Noordpoolgebied verschoven.

28 28 Bijlage 2: Voorstel financiering NPP (eenheden van 1000 ) Programma-onderdeel Financiers I: Wetenschapsgestuurd onderzoek OCW, NWO II: Beleidsgestuurd onderzoek EZ, LNV, VROM, VenW III: Beleidsondersteunende activiteiten BZ Totaal

29 29 Bijlage 3: Overzicht projecten Hieronder volgt een lijst van alle in het kader van het NPP en het IPY goedgekeurde projecten, gerangschikt naar de vier wetenschappelijke thema s. 1 IJs, klimaat en zeespiegel Reducing the Uncertainties in the Mass Balance of Antarctica (RUMBA) Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. M.R. van den Broeke Reconstruction of CO2, temperature, sea level and ice volume over the last 3 million years Dossiernummer: , Projectleider: Dr. R.S.W. van de Wal Changes of the natural N 2 O cycle in the past inferred from isotope measurements on air trapped in ice cores Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. T. Röckmann On-site isotope diffusion experiments continued Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. H.A.J. Meijer Continuous on-line water vapor isotope measurements in Antarctica Dossiernummer: , Projectleider: Dr. ir. E.R.Th. Kerstel Surface mass balance of the Greenland ice sheet: and beyond Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. M.R. van den Broeke Mass balance, Automatic Weather Station and GPS measurements along the K-transect West Greenland Dossiernummer: , Projectleider: Dr. R.S.W. van de Wal Arctic glaciers, climate and sea level change Dossiernummer: Coördinator: Prof. dr. J. Oerlemans Sediment Supply to the Arctic coastal zone Dossiernummer: Projectleider: Prof. dr. S. Kroonenberg Automatic weather stations in interior East Antarctica Dossiernummer: Projectleider: Prof. dr. M.R. van den Broeke Northern High Latitude Climate variability during the past 2000 years: implications for human settlement (NORCLIM) Dossiernummer: Coördinator: dr. S. Troelstra

30 30 2 Veranderingen in de Zuidelijke en Arctische Oceaan door het klimaat en menselijke activiteiten The sea-ice sulphur cycle in a global climate model Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. J.T.M. Elzenga Viral impact on microbes in coastal waters of the Antarctic Peninsula and its ecological implications (VIRANT) Dossiernummer: , Projectleider: Dr. C.P.D. Brussaard Dynamic irradiance governs the taxonomic composition of phytoplankton blooms in the Ross Sea, Antarctica: a combined experimental and modelling approach Dossiernummer: , Projectleider: Dr. A.G.J. Buma Support of seasonal sea-ice ecosystems by essential trace nutrient elements iron and manganese Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. ir. H.J.W. de Baar Consequences of climate change for Arctic marine pelagic microbial communities Dossiernummer: , Projectleider: Dr. A.G.J. Buma IPY-NL-GEOTRACES: Netherlands Contribution to an International Study of the Biogeochemical Cycles of Trace Elements and Isotopes in the Arctic and Southern Oceans Dossiernummer: , Coördinator: Prof. dr. ir. H.J.W. de Baar The significance of viruses for polar marine ecosystem functioning (VIRPOL) Dossiernummer: Projectleider: Dr. C.P.D. Brussaard 3 Polaire terrestrische en kustzone ecosystemen en global change Jaargroei van blad en stengel van Empetrum rubrum in response op opwarming met Open Top Chambers op de Falkland Islands, als proxy voor temperatuurreconstructies in de sub-antarctische klimaatzone Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. J. Rozema Herbivores, mosses, DNA Unravelling hidden diversity in Arctic terrestrial food webs Dossiernummer: , Projectleider: Dr. M. Stech Aliens in Antarctica: Quantifying plant- and animal propagules inadvertently carried into the Antarctic Dossiernummer: , Projectleider: Dr. A.H.L. Huiskes

31 Linking migration strategies to individual performance: extensive use of geolocation in Arctic-breeding barnacle geese Dossiernummer: , Projectleider: Dr. H.P. van der Jeugd Climate change and biodiversity in the Arctic, an international field campaign to improve predictability Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. M.A.P.A. Aerts How trait spectra of bryophytes, vascular plants and soil invertebrates interact to control carbon turnover in arctic tundra: mechanisms underlying climate change impacts Dossiernummer: Projectleider: Dr. J.H.C. Cornelissen Effects of global warming on ecosystem functioning in Polar habitats. The Dutch involvement in the TARANTELLA project. Umbrella proposal Dossiernummer: , Coördinator: Dr. A.H.L. Huiskes BIRDHEALTH Health of Arctic and Antarctic bird populations Dossiernummer: , Coördinator: Dr. M.J.J.E. Loonen The significance of viruses for polar marine ecosystem functioning (VIRPOL) Dossiernummer: Projectleider: Dr. C.P.D. Brussaard 4 Invloed van menselijke activiteiten op Poolgebieden en invloed van klimaatverandering op mensen Measuring behavioural reactions of cetaceans to a vessel in Antarctic waters Dossiernummer: , Projectleider: Dr. M. Scheidat The exploitation of natural resources by the early 20th century whaling industry; its impact on the environment and the geo-political situation in the Polar Regions Dossiernummer: , Projectleider: Prof. dr. L. Hacquebord Adapting governance and regulation of the marine Arctic to climate change Dossiernummer: , Projectleider: Dr. A.G. Oude Elferink LASHIPA-NL: The exploitation of the natural resources in Polar Regions, Dossiernummer: , Coördinator: Prof. dr. L. Hacquebord

32 Bijlage 4: Door Nederland gecoördineerde IPY-projecten The dynamic response of Arctic glaciers to global warming (GLACIODYN) Countries involved: Austria, Canada, China, Denmark, Finland, France, Germany, Iceland, Japan, the Netherlands, Norway, Poland, Russia, Spain, Sweden, Switzerland, United Kingdom and the United States of America. An international study of the biogeochemical cycles of Trace Elements and Isotopes in the Arctic and Southern Oceans (IPY-GEOTRACES) Countries involved: Australia, Belgium, Bermuda, Canada, France, Germany, Italy, Japan, Monaco, the Netherlands, Norway, Russia, South Africa, Sweden, Switzerland, the United Kingdom and the United States of America. Terrestrial ecosystems in ARctic and ANTarctic: Effects of UV Light, Liquefying ice, and Ascending temperatures (TARANTELLA) Countries involved: Argentina, Australia, Belgium, Czech Republic, Finland, Japan, the Netherlands, Norway, Spain, Sweden, the United Kingdom and the United States of America. Health of Arctic and Antarctic bird populations (BIRDHEALTH) Countries involved: Australia, Canada, Denmark, France, Germany, the Netherlands, Norway, Poland, Russia, Spain, Sweden and the United States of America. Northern High Latitude Climate variability during the past 2000 years: implications for human settlement (NORCLIM) Countries involved: Denmark, Greenland, Iceland, the Netherlands, Norway and the United States of America. Large Scale Historical Industrial Exploitation of Polar Areas (LASHIPA) Countries involved: The Netherlands, Norway, Russia, Sweden, the United Kingdom and the United States of America.

33 33 Bijlage 5: Gevoerde gesprekken Prof. dr. G.C. Wakker, Decaan Faculteit Letteren, RU Groningen Prof. Dr. Louwrens Hacquebord, Directeur Arctisch Centrum, RUG F. Steenhuisen Dr. M. J.J.E. Loonen Drs. T.K. Terpstra (allen van het Arctisch Centrum) Mw. Dr. K.I.M. van Dam (RU Groningen) Prof. dr. J. Rozema Prof. dr. M.A.P.A. Aerts (beiden van de Afdeling Systeem-ecologie, Vrije Universiteit Amsterdam) Dr. A.H.L. Huiskes, Nederlands Instituut voor Ecologie, NIOO-KNAW, en co-voorzitter van de Nederlandse IPY-commissie --- Prof. dr. B.J.J.M. van den Hurk, KNMI; Gebiedsbestuur ALW, NWO Dr. Frans Martens, Directeur Gebied Aard en Levenswetenschappen, NWO Drs. D. van der Kroef, NWO, Plv. Directeur ALW, manager NPP Mw. drs. L.H.W. Noor, secretaris CPO en NPP Drs. M. Los, secretaris Nederlandse IPY-programma --- Prof. dr. ir. H.J.W. de Baar Mw. dr. C.P.D. Brussaard (beiden van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek, NIOZ) Prof. dr. A.H.A. Soons Dr. A.G. Oude Elferink Prof. dr. E.J. Molenaar (allen van het Netherlands Institute for the Law of the Sea, NILOS) Prof. Mr. Dr. C.J. Bastmeijer, Universiteit Tilburg ---

34 34 Prof. dr. H.J. Lindeboom, IMARES Texel, voorzitter van de Commissie Polair Overleg (CPO) en co-voorzitter van de Nederlandse IPY-Commissie (International Polar Year) --- Mw. drs. J.M. de Vries, Voorzitter van de Stuurgroep Polair Programma, ex-staatssecretaris voor Verkeer en Waterstaat ( ) Prof. dr. J. Oerlemans Prof. dr. M. R. van den Broeke Dr. C.H. Tijm-Reijmer (allen van het Institute for Marine and Atmospheric Research Utrecht, IMAU) Mw. ir. A. Wouters, Directeur-Generaal, Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit Drs. R.P. van Brouwershaven, Directeur Natuur, Landschap en Platteland Drs. R.H. Schaap, Beleidsadviseur Visserij en Mariene Biodiversiteit, Directie Internationale Zaken, Ministerie van LNV --- Drs. M.E.P. Dierikx, Directeur Generaal Luchtvaart en Maritieme Zaken, Ministerie van Verkeer en Waterstaat S. Halbesma, Ministerie van V&W, Directie Internationale samenwerking en V&W-vertegenwoordiger binnen het Interdepartementaal Polair Overleg Mr. J. de Boer, Ministerie van V&W, DGLM B. Bregman, Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut J. van de Gronden, Directeur Wereld Natuur Fonds Nederland Dhr. G. Polet, Wereld Natuur Fonds Nederland G. J. Van Balsvoort, President, Pelagic Freezer-Trawler Association Mw. J. van Eijsden, Beluga Expeditions and Adventures P. Klinckhamers, Co-ordinator Oceans & Toxics, Greenpeace Nederland J. Tania, Thika Travel K. de Korte, Oceanwide Expeditions G. de Groot, Arctic Peoples Alert Dr. R. Roborgh, Directeur-Generaal Hoger Onderwijs, Beroepsonderwijs, Wetenschap en Emancipatie, Ministerie van OCW