Vouw ieder velletje dubbel, met de geprinte. kant naar buiten. Je hebt dan (los van dit instructievel) Print de pdf op 100%, op A4. Geen snijlijnen.

Transcriptie

1 GEBRUIKSAANWIJZING. VAN ACHT LOSSE A4-TJES NAAR EEN BOEKJE BENODIGDHEDEN: EEN PRINTER EN EEN NIETMACHINE Print de pdf op 100%, op A4. Geen snijlijnen. Je hebt dan (los van dit instructievel) acht enkelzijdige velletjes. Vouw ieder velletje dubbel, met de geprinte kant naar buiten Leg de de velletjes op volgorde (kijk naar de paginacijfers). De vouw zit rechts, de open kanten zitten links. Sla drie nietjes op de plekken van de streepjes. En voila! Je doe het zelf routeboekje is klaar.

2 ROUTE WEST LEENS, ZUURDIJK, HOUWERZIJL, NIEKERK, ZOUTKAMP, VIERHUIZEN, HORNHUIZEN, ULRUM, LEENS ROUTE WEST Het geheim van het verdwenen eiland HORNHUIZEN LEENS VIERHUIZEN ULRUM ZOUTKAMP NIEKERK HOUWER- ZIJL ZUURDIJK Een spannende fietstocht over het Hoogeland. Langs 20 monumenten dwars door een eeuwenoud cultuurlandschap. 1

3 De Marne (donkere vlek) als eiland. Dit kaartbeeld is van rond het jaar 800. Linksboven is de contour van schiermonnikoog te zien. Fietsen, kijken, buiten denkbereik. Een dijk besluit wat wereld is. Ik vind het mooi dat weidse schrijft de Groningse dichter C.O. Jellema in het gedicht Op de kwelders, nergens zo aards, zo water, luchten. Die weidsheid van de kwelders bepaalt het achterliggende Marnegebied. Verhogingen zijn nog te zien in drie linten van dorpen. Veilig voor het ooit toestromende water. De maren en het Reitdiep liggen zichtbaar laag ten opzichte van het hoge land. Ooit was De Marne een eiland. Achter de dijk vanuit de kwelders van de waddenkust kerktorens, kerkdorpen en schuren van boerderijen. Telkens een dorp op een verhoging, met een markante kerk, een molen en karakteristieke behuizingen voor de inwoners. Kolossale boerderijen met hun pronk die niet onderdoet voor de borgen, net buiten de dorpen. Ieder wist er zijn plek vrouwen en mannen met hun land verbonden de borgheer, de dominee, de notaris, de dokter, de schoolmeester, de rentenier, de molenaar, de arbeider. Groningen is de tuin van Nederland, maar de Marne is in die tuin de ontdekking, door haar wendingen, glooiingen, ruimte, luchten en talrijke monumenten. Eeuwenlange geschiedenis van in cultuur gebracht vruchtbaar slib. Een monumentaal en historisch landschap. Wat is er veranderd, verloren gegaan, verbeterd? Maar ook, wat is er nog veel te zien! Wat is een monument? Is dat niet iedere plek waar je stil wilt staan, waar iets verteld wordt over het landschap, een gebouw. Ontdek het zelf al fietsend door het groen. DAAR GAAN WE. We beginnen op de parkeerplaats van BORG VERHILDERSUM IN LEENS. Fiets naar het westen, over de Achtervalge *, langs volkstuintjes en de begraafplaats, linksaf aan het eind en meteen weer rechts, de Hoofdstraat in. Rechts is het nieuwe winkelcentrum in aanbouw naast het zogenaamde Werkmanhuis **. (K16) Schuin daartegenover in de Zr. A. Westerhofstraat is DE OUDE SMEDERIJ te vinden. Bezoek daarna bovenop de dorpswierde van Leens de PETRUSKERK en de VOOR- MALIGE PASTORIE. De overgang tussen dorp en wierde is goed zichtbaar. De wierde van Leens maakt deel uit van de grootste kwelderwal van De Marne. Een kwelderwal die van Vierhuizen naar Wehe-den Hoorn loopt waarop eeuwen geleden door de bewoners de wierden werden opgeworpen. * Achtervalge: een vaalg of een valge is de landbouwgrond op de flank van een wierde ** Werkmanhuis: het geboortehuis van de schilder/ drukker Hendrik Nicolaas Werkman ( ). Lid van de Groningse kunstenaarsgroep: De Ploeg Werkman werd vlak voor de bevrijding gefusilleerd. 1. BORG VERHILDERSUM. De oorspronkelijke borg stamt uit de veertiende eeuw, maar is door de stad Groningen twee maal verwoest, in 1400 en Het huidige bescheiden gebouw is een vereenvoudiging uit de negentiende eeuw. De bouwgeschiedenis is voor een deel nog af te lezen uit de verschillende steensoorten. De inrichting is negentiende-eeuws. Het borgterrein omvat een monumentale lindenlaan, een dubbele omgrachting, waarbinnen een geometrische tuinaanleg, een schathuis, een koetshuis en een museumboerderij. 2. OUDE SMEDERIJ. De Zr. A. Westerhofstraat was tot in de vijftiger jaren het winkelcentrum van Leens. De straat is vernoemd naar Aike Westerhof, een dochter van de grofsmid Ebel Westerhof. In de periode van 1912 tot 1919 werkte zij als verpleegster tijdens de Balkanoorlogen en tijdens de Eerste Wereldoorlog in Hongarije en in Servië. In 1935 kreeg ze de Florence Nightingalemedaille uitgereikt door de toenmalige prinses Juliana. 2 3

4 Fiets aan het eind van de Zr. Westerhofstraat linksaf richting Douwen. Via de Douwensterweg langs t Stort, het voormalige armenstreekje aan het Hunzingokanaal naar Douwen. Ga een klein stukje langs het Warfhuisterloopdiep, de oude trekvaartroute Ulrum Winsum. Neem dan het fietspad richting Zuurdijk over Kattenburg *, deels door een ruilverkavelingsbosje uit de jaren 70 (K94), van hier in zuidelijke richting naar de Hoofdweg ** van ZUURDIJK. Op de Hoofdweg rechts, links de lange oprijlaan naar boerderij Pollux. In het dorp HERVORMDE KERK met toren, het kerkhof en KOREN- MOLEN DE ZWALUW. 5. HERVORMDE KERK. Het middeleeuwse dorpskerkje van Zuurdijk staat bovenop de wierde, de spitsboogvensters zijn uit het midden van de negentiende eeuw, de bepleistering uit Heel mooie grafzerken, zowel in de kerk als op het kerkhof. De klok is van PETRUSKERK. Op de dorpswierde van Leens werd aan het eind van de achtste eeuw door de latere bisschop Liudger, een houten, rietgedekt kerk gebouwd die in de elfde eeuw door een tufstenen versie werd vervangen. In de twaalfde eeuw wordt de Petruskerk vergroot tot een kruiskerk; dan worden de eigen bakstenen gebruikt, kloostermoppen. De originele toren is door brand verwoest; de huidige werd in 1863 gebouwd. Er hangen twee klokken in, de grote uit 1626 en een kleine klepklok uit Het Hinsz orgel is wereldberoemd en dateert uit VOORMALIGE PASTORIE. In deze voormalige pastorie schuilen de resten van het oudste huis van Leens: delen van het middeleeuwse steenhuis zijn nog zichtbaar. Ook elementen van de zestiende eeuwse ontvangstruimte het sael. De huidige vorm ontstond na de verbouwing in De pastorie was vanaf de middeleeuwen een pastorie-boerderij, een weem; de pastoor en later de dominee, waren voor hun broodwinning vaak boer. In 1941 is de laatste schuur afgebroken. * Kattenburg: eigenlijk niet meer dan een streekje met een enkel huis. De naam zou verband houden met het laaggelegen land waar veel elzen groeiden die dragen katjes. De boeren noemden dit gebied des kikkers koninkrijk. Burg zou verwijzen naar de Rondenborg die niet ver ervandaan ten oosten van Zuurdijk stond. Naar de oude Zuiderdijk van het eiland De Marne, is het dorp Zuurdijk genoemd. 6. KORENMOLEN DE ZWALUW. Achtkante bovenkruier met stelling op bakstenen onderbouw. Grote restauratie in Oprijlaan Pollux 5

5 Ga op het kruispunt richting Electra. Linksvoor zijn dijkdelen uit de dertiende eeuw. Stop bij de wierde van Ewer. (K93). Hier vind je ARBEIDERS WONING EWER. Fiets verder in zuidelijke richting over de Zuurdijkster Uiterdijkspolder: laag, vlak land zonder bewoning. * In de verte een dijk uit de tweede helft van de 18de eeuw. Hier is goed voor te stellen hoe breed de monding van het Reitdiep ooit was. Fiets voorbij Hayemaheerd, een villaboerderij uit 1929 van architect Reitsema uit Leens, gebouwd in de Groningse variant van de Amsterdamse school. Ga net voorbij de T-splitsing, weer richting Leens, naar het Vlakke Riet. Aan het einde van het fietspad linksaf, ligt Kooyenburg (1923), ook een huis van Reitsema. De voetgangersbrug is opmerkelijk. Ga over de brug van de Houwerzijlstervaart, links naar Ol Weem de wierde waarop de pastorie en de kerk van Vliedorp stonden en waar nog enkele zerken aan herinneren. Vliedorp of Ol Weem: tot in de zeventiende eeuw de kern van het dorp Fledorp. Mede door het uitgroeien van Houwerzijl rond een zijl (sluis) ontstond altijd bedrijvigheid werd Vliedorp steeds minder van belang; de kerk werd aan het eind van de 17de eeuw afgebroken. De naam Ol Weem betekent oude pastorieboerderij. 7. ARBEIDERSWONING. Bij Ewer was al bewoning rond het begin van onze jaartelling. Vermoedelijk heeft op deze wierde een steenhuis of vroege borg gestaan, want op de klok (1482) in de toren van de kerk in Zuurdijk staat Iwe toe Ewer Iwe was de naam van een hoofdeling, een invloedrijke grootgrondbezitter. Nu staan er nog vijf arbeiderswoningen uit de tweede helft van de negentiende eeuw, waarvan dit er eentje is. *. In deze polders moeten enkele huiswierden gelegen hebben. In de 7de of 8ste eeuw werd de monding van de Lauwers uitgespoeld en kwam met de benedenloop van de rivier de Hunze (nu het Reitdiep) in contact. De Hunze mondde eerst in de Waddenzee uit. Bij die monding ontstonden later Pieterburen en Westernieland. Toen werd De Marne een eiland. Geleidelijk slibde het noordelijke stroomgebied echter weer dicht en alle water van de Hunze stroomde daarna via de Lauwerszee naar het Wad. Vanaf het hoogholtje (hoge brug) van de Houwerzijlstervaart zie je restanten van dijken uit 13de en 14de eeuw. De dijk net ten oosten van Houwerzijl heeft mooie schapenrillen. Fiets eventueel door naar het bij de middeleeuwse sluis ontstane dorp HOUWERZIJL voor een bezoek aan het theemuseum in de voormalige kerk. Bij het kerkhof van Houwerzijl (K91) rechtsaf, weer over de vaart, richting Niekerk. Daar staan de HERVORMDE KERK en DE PASTORIE. Aan de Hoofdstraat 23, even richting Ulrum, is de VOORMALIGE TUINDERIJ te bezichtigen. 8. HERVORMDE KERK. Op de hoge wierde staat sinds de dertiende eeuw een kleine, trotse zaalkerk. In 1629 werd een gedeeltelijke herbouw voltooid waarbij de oude kloostermoppen werden hergebruikt. Het plafond is opmerkelijk, gemaakt van balken die ongestukadoorde kloostermoppen dragen. De oudste zerk is uit 1564 en de spits op de dakruiter draagt als windwijzer een leeuw, een verwijzing naar Evert Lewe, de collator in de eerste helft van de zeventiende eeuw. 9. PASTORIE. Een kubistisch expressionistische pastorie met aangebouwde consistorie in 1938 naar ontwerp van W. Reitsema gebouwd op de plek waar een pastorie uit 1867 stond. Het negentiende-eeuwse hek langs de straat herinnert nog aan die tijd. In het interieur zijn de trap en de schouwen bezienswaardig. 10. VOORMALIGE TUINDERIJ. Tuinderswoning uit 1929 van architect W. Reitsema. De symmetrisch gespiegelde voorgevel is een bijzonder kenmerk van dit monument. De schoorsteen was voor de verwarming van de kassen. 10. Voormalige tuinderij 6 7

6 Fiets via de Kerkstraat naar het zuiden. Ga op de Zoutkamperweg even linksaf, en vervolgens rechts de Vliedorpsterweg op, waar huiswierden * te zien zijn zoals links boerderij De Hoogte met kapitaal voorhuis. Dan richting Zoutkamp, langs en over de dijk van het Reitdiep en door het bosje. Vanuit deze ongebruikelijke toegangsweg komt u via de Reitdiepskade in ZOUT- KAMP. (K90). De Reitdiepdijk heeft sinds 1877 geen zeewerende functie meer; toen bouwde men het sluizencomplex in Zoutkamp. Het verschil tussen eb en vloed, dat zelfs in de stad Groningen merkbaar was, verdween. Zie de de sluismeesterswoning: De Batterij, drie oude sluizen in Lauwers, Reitdiep en Hunsingokanaal en het sluiswachtersverblijf. In een van de loodsen is HET VISSERIJMUSEUM gevestigd. Het Reitdiep met in de verte de haven van Zoutkamp. 11. HET VISSERIJMUSEUM. Het museum is ondergebracht in de loods van de Rijksbetonningsdienst. Hier werden de tonnen die de vaargeulen markeerden opgeslagen. Het gebouw dateert uit het laatste kwart van de negentiende eeuw. Het Reitdiep was de enige toegangsweg over het water naar de stad Groningen. Zoutkamp was dus een zeer strategische plek. In de tachtigjarige oorlog was hier een Spaans garnizoen gelegerd. In 1576 werden de vestingwerken gebouwd. De drie sluizen dateren uit het laatste kwart van de negentiende eeuw. Deze hebben sinds de afsluiting van de Lauwerszee geen functie meer, maar ze zijn zeer de moeite waard evenals allerlei andere aan de relatie met de zee verbonden elementen zoals de sleephelling, de sloepenloods en enkele oude vissershuisjes. Verlaat Zoutkamp over het fietspad langs de N388. Aan de Spuistraat is in het jaar 2000 een gracht met bomenrij aangelegd om een deel van de voormalige vesting zichtbaar te maken. Na de garnalenfabriek linksaf, (K89), rechts ligt het voormalig borgterrein Panser *. Vervolg de route onderlangs de dijk, achterom de boerderij en ga linksaf over het smalle Panserpaadje dwars door het weiland, langs het oude borgterrein van Beusum ** naar VIERHUIZEN. Aan uw rechterhand een begraafplaatshek met fraaie doodssymboliek. De kerk met een leeuw dateert uit de 12de of 13de eeuw. Bekijk MOLEN DE ONDER NEMING. Fiets vervolgens door het diekgat of coupure in de oude Lauwerszeedijk uit de 13de eeuw de Westpolder in. Steek de N361 over en passeer boerderij Torum ***. De N361 de snelweg door De Marne die deels het voormalige spoorwegtraject Winsum-Zoutkamp volgt. Aan deze weg zijn in verschillende dorpen nog stationsgebouwen in art deco stijl te zien. We komen er later op deze route eentje tegen. 12. MOLEN DE ONDERNEMING. Een met hout beklede achtkante bovenkruier uit 1858 die een kleine grondmolen uit 1844 verving. Restauratie in Lange tijd in gebruik geweest als instructiemolen! Detail hek begraafplaats Vierhuizen * Op dit terrein zijn scherven gevonden uit de zesde eeuw voor Christus die duiden op de oudste bewoning in De Marne. Nu staat er een boerderij op het omgrachte borgterrein. ** Beusum: het voorhuis van deze boerderij heeft vermoedelijk gestaan op de fundamenten van de borg Bewsum. Ook hier was zeer vroege bewoning. In het westen is de Lauwerszeedijk, daarachter, in het Uitland, heeft nog een dorpje gelegen, Maddenze, dat vermoedelijk rond 1500 is verdwenen. *** De Westpolder is ingepolderd tussen 1873 en Twee maal is er een grote overstroming geweest waarbij 27 mensen omkwamen. Een deel van hen werd in Vierhuizen begraven. De boerderij Torum dankt zijn naam aan een door de zee verzwolgen dorp in het Dollardgebied en werd gebouwd door de grootvader van Sicco Mansholt, de bekende verzetsstrijder en politicus die veel betekenis heeft gehad voor de opbouw van een verenigd Europa. Koeien op de dijk bij Panser. De horizontale rillen ontstaan door begrazing. 8 9

7 Links aanhouden en fietspad in noordwestelijke richting nemen, over de nieuwere en hogere Lauwerszeedijk (1876) waar een monument bovenop de dijk is. Dan de Lauwersmeerpolder in (K10), voor het bos rechtsaf naar de nieuwste zeedijk (1969) die op deltahoogte is (K9). Vanaf hier hebt u ruim zicht op het kweldergebied. Op de zeedijk rechtsaf, vanaf de bocht bij het informatiebord, (K11). Links vlakbij en rechts wat verder weg is een eendenkooi. Kooi Onrust, links, eigendom van Het Groninger Landschap, werd al in gebruik genomen in Voorbij de bocht, komt de toren van Hornhuizen in zicht die voor de scheepvaart op de Wadden altijd een belangrijk ijkpunt is geweest. Nog even doorfietsen en je kunt m beklimmen. Onderaan de dijk ligt het witte huisje Klein Bromo. Beklim de dijk om voor een laatste keer van de waddenweidsheid te genieten. Fiets door tot atmosferisch meetstation Lutjewad. Ga door het hek en fiets door de Hornhuisterpolder HORNHUIZEN binnen. Dan langs Wongema naar DE HERVORMDE KERK, DE VOORMALIGE PASTORIE en HET WERKHUIS. Het monument op de dijk is samengesteld uit een aantal oude herdenkingsstenen van de inpoldering en de uitwateringsgeschiedenis. Deze foto is vanaf de dijk genomen. Westpolderdijk HERVORMDE KERK. Zaalkerk uit 1850 die een laatgotisch, middeleeuws kerkje verving. Benedendeel van de toren is nog middeleeuws maar de kap is uit De dakruiter is aan het eind van de vorige eeuw gerestaureerd en onlangs weer opgeknapt. Rondom de kerk is onlangs een slingertuin aangelegd. Vanaf de toren (een landmerk) is er fantastisch zicht over het wad. 14. VOORMALIGE PASTORIE. Deze pastorie met aangebouwd koetshuis werd in 1886 gebouwd op de fundamenten van een veel oudere pastorie. Zowel binnen als buiten veel fraaie details. 15. WERKHUIS HERVORMDE KERK. Eenvoudig armenhuis in traditionele bouwtrant uit het derde kwart van de negentiende eeuw. De rondboogvensters met gietijzeren roeden hebben een rollaag aan de bovenkant van gele baksteen

8 Fiets nu in westelijke richting, via de Ommelanderweg Hornhuizen uit langs de oude provinciedijk. Hier zijn nog diekgatn te zien. Openingen in de dijk die met extreem hoogwater met balken en zandzakken konden worden gesloten. Ook zijn er nog kolken. Dat zijn diepe plassen, die ontstonden na een dijkdoorbraak tijdens de kerststormvloed van Fiets langs BOERDERIJ BROMO en BOERDERIJ ONRUST. Ga over de lange rechte Noorderweg, één van de schapenwegen tussen de kwelderwal en het wad, richting het zuiden. Steek de N361 over, (K13). Daar liggen rechts de huiswierde Menneweer met grote boerenplaats uit 1866 en de wierde van Elens *. * Elens: huiswierde waarop vroeger meerdere boerderijen stonden. Evenals Menneweer maakt ook deze wierde deel uit van de kwelderwal van Vierhuizen tot Wehe-den Hoorn. Balkenhuisje bij diekgat. ULRUM is op twee wierden gebouwd. Aan de linkerkant aan het eind van de Stationsweg is het voormalig STATIONSGEBOUW te vinden. Rechtsaf, bovenop de westelijke dorpswierde zie je de HERVORMDE KERK. Op de oude kleine begraafplaats, ten zuidoosten van de kerk, aan de Snakkeburen * zijn de zerken door vrijwilligers opgeknapt. De plaats van het vroegere borgterrein van de Asingaborg **, nog iets verder naar het oosten, is zichtbaar gemaakt in een hedendaagse aanleg. * Snakkeburen: sinds maart 2012 siert het voor een groot deel vernieuwde hek de begraafplaats weer. Direct ten oosten lag de haven die het eindpunt was van de trekschuitverbinding met de stad. De naam kan met snak of snik (trekschuit) in verband worden gebracht. ** De borg Asinga heeft hier vanaf 1400 gestaan, werd in 1809 gesloopt zoals zovele andere Groninger borgen. Het poortgebouw heeft een plek gekregen in Middelstum. 16. BOERDERIJ BROMO. Al in de zestiende eeuw stond hier een boerderij. Het huidige opmerkelijke voorhuis en de duiventil zijn in 1906 gebouwd naar ontwerp van T. Reitsema. De schuren zijn ouder uit 1817 en VOORMALIG STATIONSGEBOUW. Het stationsgebouw dateert uit Nu Expoor. 19. HERVORMDE KERK. Vermoedelijk startte de bouw van de kerk in romaanse stijl al aan het eind van de twaalfde eeuw, maar de kerk werd romano-gotisch voltooid in het tweede kwart van de dertiende eeuw. Een geheel overwelfde eenbeukige zaalkerk met een ingebouwde toren dateren uit de vijftiende eeuw. Kerk en toren zijn in 1916/17 ingrijpend gerestaureerd. Een fraaie herenbank en het orgel is een Lohman uit BOERDERIJ ONRUST. Het erf van deze statige boerderij is omgracht. Het voorhuis met hoge stoep is onderkelderd. De huidige boerderij is van 1863 maar eeuwen eerder was hier al bewoning

9 Fiets Ulrum weer uit over de Leensterweg. De wierde De Houw glooit in de verte, rechts de in Jugendstill gebouwde boerderij Westerhouw in 1908 ontworpen door architect Huurman. (K14). Vervolgens vanaf De Houw een prachtig zicht op de wierde van Leens. Het buurtschap De Houw met enkele fraaie boerderijen ligt op twee wierden. De naam zou afkomstig kunnen zijn van het oudfriese howa dat hoeve zou betekenen. Aan de rechterkant in de akkers, bijna bovenop de grote wierde ligt een fait, een voormalige drinkwaterdobbe voor vee. Daarna aan de linkerkant de historische grenspaal Leens-Ulrum, ook een rijksmonument. Even verder eveneens aan de linkerkant ligt LAND- HUIS OOSTERHOUW. Fiets na een bezoek aan Oosterhouw door het dorp Leens, (K16), terug naar de parkeerplaats van Verhildersum. Grenspaal Ulrum / Leens 20. LANDHUIS OOSTERHOUW. Oosterhouw is als notariswoning in 1868 gebouwd in een klassicistische stijl. Door een gedeeltelijke vernieuwing in 1913 zijn ook art nouveau-elementen te herkennen in het koetshuis en de achtergevel. Rond het huis bevinden zich een gesloten veranda, een orangerie en een theekoepel. In de maandelijks opengestelde parktuin is de bouwgeschiedenis van het huis te herkennen. Oosterhouw is het voormalig woonhuis van de dichter C.O.Jellema Adressen, openingstijden en activiteiten. 1. BORG VERHILDERSUM Wierde 40, Leens 2. SMEDERIJ Zr. A. Westerhofstraat 3, Leens 3. PETRUSKERK Zr. A. Westerhofstraat 8, Leens 4. PASTORIE Zr. A. Westerhofstraat 15, Leens 5. HERVORMDE KERK Hoofdweg 43, Zuurdijk Muziekuitvoering, voordracht van gedicht door Jane Leusink over de geschiedenis van het baarhuisje. Verder: een kwartier spelen op het orgel voor 5 euro. 6. MOLEN DE ZWALUW Moeshorn 2, Zuurdijk 7. ARBEIDERSWONING Ewer 11, Ewer Alleen het erf is toegankelijk. 8. HERVORMDE KERK Kerkstraat 3, Niekerk Op 9. PASTORIE Kerkstraat 7, Niekerk Aleen op 8 september open Boeken- en ansichtkaartenmarkt en rondleiding. 10. TUINDERSWONING Hoofdstraat 23, Niekerk 11. VISSERIJMUSEUM Reitdiepskade 11, Zoutkamp Op Beide dagen om uur een wandeling langs de Zoutkamper monumenten. 12. MOLEN DE ONDERNEMING Hoofdstraat Vierhuizen 13. HERVORMDE KERK Breweelsterweg 1, Hornhuizen De toren kan worden beklommen en er is een wandelrondje om het dorp. 14. PASTORIE Tammingastraat 55, Hornhuizen Alleen op 9 september open. 15. WERKHUIS VAN DE HERVORMDE KERK Tammingastraat 38-40, Hornhuizen Alleen op 9 september open. Er is een videopresentatie. 16. BOERDERIJ BROMO Ommelanderweg 36-38, Hornhuizen Er is iets verrassends te doen. 17. BOERDERIJ ONRUST Ommelanderweg 8-11, Hornhuizen 18. STATIONSGEBOUW Spoorstraat 28, Ulrum 19. HERVORMDE KERK H. de Cockstraat 5, Ulrum er is op 8 september een muziekuitvoering. 20. OOSTERHOUW Hoofdstraat 35, Leens Boeken- en ansichtkaartenmarkt, en wandelroute door de tuin. Terras open voor koffie en thee. Colofon Routes en tekst: Christiaan Klasema, Franke Koksma en Klaas Noordhuis Concept en vorm: Erik Wong Fotografie landschap: Carola Koksma Open Monumentendag wordt mede mogelijk gemaakt door Gemeente De Marne, de monumentencommissie en eigenaren van de deelnemende monumenten. 14