HAVO EXAMENKATERN HISTORISCHE CONTEXTEN

Transcriptie

1 geschiedenis voor de bovenbouw HAVO EXAMENKATERN HISTORISCHE CONTEXTEN

2 Voorwoord Je bent je al een tijdje aan het voorbereiden op het Centraal Examen geschiedenis. Hiervoor ben je je aan het verdiepen in de oriëntatiekennis en leer je historische vaardigheden gebruiken. Je leert hierdoor gebeurtenissen plaatsen en duiden en je krijgt inzicht in historische processen. De kenmerkende aspecten zijn een belangrijk onderdeel van de oriëntatiekennis, want ze geven je houvast bij het leren. Voor het eindexamen zijn sommige kenmerkende aspecten verder uitgediept en moet je meer specifieke gebeurtenissen en processen kennen en vooral kunnen gebruiken. Dit onderdeel heet Historische Contexten. Voor je ligt het Memo Examenkatern waarmee je ook dit onderdeel goed kunt voorbereiden. Hoe werkt het Examenkatern Historische Contexten Voor het Centraal Examen havo zijn drie contexten vastgesteld, voor vwo zijn dit er vier. Je vindt ze allemaal in dit examenkatern. De contexten zijn onderverdeeld in deelcontexten; ook deze onderverdeling vind je terug in dit katern. Elke context start met een intro. Deze hoef je niet te leren, maar hij zal je wel helpen om de relatie tussen de context en de oriëntatiekennis te begrijpen. Vervolgens start je met de hoofdvraag van een deelcontext en de kenmerkende aspecten die hierbij horen. Ook deze hoef je niet uit je hoofd te leren, maar je moet de hoofdvraag wel kunnen beantwoorden en je moet ook kunnen toelichten waarom deze kenmerkende aspecten bij deze deelcontext horen. Hierna komt de tijdbalk. Dit is een samenvatting van alle gebeurtenissen die je in je basisboek hebt geleerd. Verwijzing naar het basisboek In de tekst vind je de uitleg terug, met de begrippen in de kantlijn. De tekst helpt je om verbanden te leggen. Daarnaast zie je in de tekst verwijzingen met nummers staan: Hiermee werd een eerste basis gelegd voor de latere Europese eenwording. 47 Deze samenwerking werd bevorderd door de Verenigde Staten. In de Verenigde Staten zelf werd de enorme angst De nummers verwijzen naar de kenmerkende aspecten. Deze zijn opgenomen in een voetnoot met daarbij een verwijzing naar je basisboek. 47 Europese eenwording, blz Achter in dit examenkatern vind je een volledige lijst met de kenmerkende aspecten. Je hoeft de kenmerkende aspecten niet uit je hoofd te leren, maar je moet wel begrijpen wat ze inhouden en ze in de tijd kunnen plaatsen. 2

3 Personen, voorbeelden, jaartallen en begrippen Achter de tekst met uitleg worden bepaalde personen, voorbeelden, jaartallen en begrippen nog een keer apart benoemd. Deze moet je echt kennen. Personen Voorbeelden Jaartallen Begrippen 3

4 Oefenen, oefenen, oefenen voor het Centraal Examen Om je goed voor te bereiden op het Centraal Examen, moet je veel oefenen. In dit examen katern staan CE-vragen per deelcontext. In het epack vind je nog extra oefen materiaal in de vorm van documentaires, simulaties, interactieve kaarten, remediërende lessen, verdiepende opdrachten en thema-opdrachten. Van je docent krijg je later ook nog een proef examen om mee te oefenen. Wij wensen je een succesvolle en plezierige voorbereiding op je examen toe. De samenstellers 4

5 Inhoudsopgave Historische context Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Deelcontext 1 Opstand in de Nederlanden ( ) 7 Deelcontext 2 Ontstaan van de Republiek ( ) 16 Deelcontext 3 Ontstaan van de Gouden Eeuw ( ) 25 Historische context Duitsland Deelcontext 1 Duitse keizerrijk ( ) 35 Deelcontext 2 Republiek van Weimar ( ) 44 Deelcontext 3 Nazi-Duitsland ( ) 53 Historische context Koude Oorlog Deelcontext 1 Twee ideologische blokken ( ) 63 Deelcontext 2 Kritieke momenten ( ) 72 Deelcontext 3 Afnemende spanningen ( ) 81 Historisch denken 90 Kenmerkende aspecten basisboek 96 Register 98 5

6 Historische context Koude Oorlog Bron 1 Allianties in de Koude Oorlog tot Intro Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog waren de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie de grote overwinnaars. Het fascisme was verslagen, de democratie en het communisme hadden gezegevierd. Maar hiermee begon een nieuw conflict: de Koude Oorlog. Dit is de benaming voor een periode van bijna 50 jaar, waarin de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten elkaar bedreigden en bestreden, zonder rechtstreeks met elkaar in oorlog te geraken. Om te begrijpen hoe dit conflict is ontstaan kijken we eerst naar de historische ontwikkeling van de twee hoofdrolspelers. Rusland werd vanaf de 15e eeuw bestuurd door tsaren. In de 17e eeuw ontpopten zij zich tot absolute vorsten. Zij beperkten de inspraak van de adel en de geestelijkheid tot een minimum. 23 Van 1613 tot 1917 was de macht in Rusland in handen van één familie: de Romanovs. In Rusland werd aan het begin van de 20e eeuw de kritiek op de tsaren steeds groter. In 1917 vond er een enorme omwenteling plaats: de Russische revolutie. Communisten grepen de macht. Al snel werd de communistische partij de enige toegestane partij en ontstond er een totalitaire staat: de Sovjet-Unie. 38 Noord-Amerika was in de 16e eeuw gekoloniseerd door Spanje, Frankrijk en Engeland. 18 Tussen 1775 en 1783 vochten de inwoners van de Engelse koloniën (aan de Oostkust) voor onafhankelijkheid. Toen zij die strijd gewonnen hadden, baseerden ze hun nieuwe staatsinrichting op de trias politica van de verlichte filosoof Montesquieu. 27 In de nieuwe Verenigde Staten was de macht verdeeld tussen een democratisch gekozen president (uitvoerende macht), het democratisch gekozen congres (wetgevende macht) en het hooggerechtshof (rechtsprekende macht). Op economisch gebied werden de Verenigde Staten een voorvechter van een vrijemarkteconomie ofwel het kapitalisme. Ondanks hun ideologische verschillen waren de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in de Tweede Wereldoorlog bondgenoten. Aan het einde van de oorlog moesten deze twee grootmachten belang rijke beslissingen nemen over de toekomst van Europa. Toen bleken (opnieuw) de onderlinge verschil len en het wantrouwen. In deze context staan de volgende vragen centraal: Waardoor raakte Europa verdeeld in twee ideologische blokken en waardoor groeide de spanning tussen deze twee blokken, ? Waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke momenten niet uit op een directe militaire confrontatie tussen beide grootmachten, ? Waardoor namen de spanningen tussen Oost en West af, ? Koude Oorlog Vragen 1 De periode van de Koude Oorlog wordt ook wel omschreven als een tijd van gewapende vrede. Leg uit of je deze benaming geschikt vindt. 2 Aan het eind van de 18e eeuw (de vroegmoderne tijd) waren er grote verschillen tussen Rusland en de Verenigde Staten op politiek gebied. Leg dit uit. 3 De Verenigde Staten hadden tijdens de Koude Oorlog (en tot op de dag van vandaag) nog steeds de grondwet die in 1787 was opgesteld. Dat is een vorm van continuïteit. De Sovjet- Unie had een andere ontwikkeling in dezelfde periode. Noem een belangrijke politieke verandering. Noem ook een vorm van continuïteit. 18 Europese expansie, blz ; 23 streven van vorsten naar absolute macht, blz. 126; 27 verlicht denken, blz ; 38 totalitaire ideologieën: het communisme, blz

7 Deelcontext 1 Twee ideologische blokken ( ) Hoofdvraag Waardoor raakte Europa verdeeld in twee ideologische blokken en waardoor groeide de spanning tussen deze blokken, ? Kenmerkende aspecten 37 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie 38 Het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/ nationaalsocialisme 40 Het voeren van twee wereldoorlogen 43 Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij de oorlogvoering 45 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapen wedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog 47 De eenwording van Europa Bron 1 De ontploffing van de atoombom boven de Japanse stad Hiroshima Einde Tweede Wereldoorlog juni 1948-mei 1949: Blokkade van Berlijn Dood Stalin Oprichting Warschaupact Trumandoctrine en stimuleren Europese samenwerking door middel van Marshallplan wereldrevolutie Josef Stalin totalitaire staat kapitalisme asmogendheden Conferentie van Potsdam Twee ideologische blokken In 1917 vond er een belangrijke omwenteling plaats in Rusland. De tsaren, die eeuwenlang hadden geregeerd, werden van hun troon gestoten en de communisten grepen de macht. Binnen de communistische partij werd gestreefd naar een klasseloze samenleving. Het uiteindelijke doel was een wereldrevolutie: het kapitalisme zou verslagen worden en iedereen (waar ook ter wereld) zou voortaan gelijk zijn. Onder partijleider Josef Stalin ( ) veranderde de Sovjet-Unie in een totalitaire staat. De communistische partij had voortaan de controle over het dagelijks leven van de Russen, zowel op politiek en cultureel als op sociaal en economisch gebied. 38 Persoonlijke voorkeuren en vrijheden waren onbelangrijk en werden zelfs als een gevaar gezien. In de Verenigde Staten en de andere westerse landen werd individuele vrijheid juist gezien als de basis van een goede samenleving. Op politiek gebied was dit zichtbaar in het democratische bestel met daarin bescherming van de politieke rechten van het individu. Op economisch gebied was er sprake van een vrijemarkteconomie ofwel kapitalisme. Ondanks hun ideologische verschillen werkten de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten vanaf 1941 samen in de strijd tegen de asmogendheden (nazi-duitsland, Italië en Japan). 40 Door hun deelname keerden de kansen in de Tweede Wereldoorlog: tot dan toe waren het de Duitsers en de Japanners die het ene succes na het andere boekten. Aan het einde van de oorlog liep ondanks de succesvolle samenwerking tegen de gezamenlijke vijand de spanning tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie snel op. Tijdens de Conferentie van Potsdam in juli 1945 werd duidelijk wat de struikelblokken waren. De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie verschilden volledig van mening over hoe de macht in Europa moest worden verdeeld. De Verenigde Staten wilden overal vrije verkiezingen, maar Stalin zag hier niets in. Hij weigerde dit toe te staan in de gebieden die de Sovjet-Unie had bevrijd. Ook over de grenzen van het verslagen Duitsland konden beide partijen het absoluut niet eens worden. 63

8 Bron 2 Foto van de Russische tsarenfamilie Romanov (±1916). Een jaar later veranderde Rusland in een communistisch land. Koude Oorlog invloedssferen volksdemocratieën Harry Truman Trumandoctrine Marshallplan Blokkade van Berlijn ideologische machtsblokken Hiroshima Het wantrouwen tussen de Sovjet-Unie en de westerse mogendheden nam nog verder toe. Beide kampen wilden gunstig gelegen gebieden onder controle krijgen. Op deze manier kwamen er twee invloedssferen: een communistische en een democratische/kapitalistische. Zo ontstonden er in Oost-Europa volksdemocratieën naar het model van de Sovjet-Unie. In deze democratieën mochten burgers stemmen, maar alleen op de communistische partij. Het werden hiermee vazalstaten van Stalin. De Verenigde Staten probeerden in de landen van West-Europa juist de liberale democratie en het kapitalisme te bevorderen. Het vijandbeeld dat beide partijen van elkaar hadden, werd hierdoor bevestigd. Na de Tweede Wereldoorlog lag Europa grotendeels in puin. De economische omstandigheden waren slecht en in veel West-Europese landen werden communistische partijen opgericht. Velen zagen in de gelijkheidsgedachte van Marx een oplossing voor de armoede. Deze ontwikkeling werd door de Amerikaanse president Harry Truman ( ) wantrouwend bekeken. Hij was bang dat ook West-Europa communistisch zou worden. Daarom introduceerde hij in 1947 de Trumandoctrine. Hij beloofde hierin economische en militaire steun aan alle landen ter wereld die het communisme buiten de deur wilden houden. De gedachte van Truman was dat een economisch sterk land minder snel ten prooi zou vallen aan het communisme. In dit kader werd ook het Marshallplan ontwikkeld: Europese landen kregen financiële steun. In vier jaar tijd ontving West-Europa miljarden Amerikaanse dollars. Wat de Truman doctrine in de praktijk nog meer betekende, bleek tijdens de Blokkade van Berlijn in juni Stalin had alle toegangs wegen tot West- Berlijn af laten sluiten uit ongenoegen over de invoering van een eigen munt (de D-mark) in de geallieerde zones. Truman beantwoordde de blokkade met een luchtbrug. Dag en nacht vlogen er vliegtuigen om de bevolking (2,2 miljoen mensen) te bevoorraden. Na 11 maanden hief Stalin Bron 3 Jongens uit West-Berlijn reageren op de komst van een vliegtuig van de geallieerden. de blokkade op. Al snel werd duidelijk dat de verdeeldheid groter was dan ooit. In datzelfde jaar (1949) werd Duitsland (en Berlijn) namelijk formeel in tweeën gedeeld: in westelijk Duitsland werd de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) opgericht en in het oosten de Duitse Democratische Republiek (DDR). Europa bestond nu uit twee ideologische machtsblokken. Het wantrouwen groeide nog verder. De Verenigde Staten hadden Japan in augustus 1945 op de knieën gedwongen met atoombommen op Hiroshima en Nagasaki en voelden zich onoverwinnelijk. Het was dan ook een grote schok voor de Amerikanen toen de Sovjets vier jaar 64

9 wapenwedloop redevoering McCarthy later ook in staat bleken om atoomwapens te maken. Beide landen probeerden vanaf dat moment elkaar te overtroeven met de productie van atoomwapens. De wapenwedloop was begonnen. Door de wapenwedloop en door de vorming van twee militaire bondgenootschappen (de NAVO en het Warschaupact), met de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie als centrale macht, kwamen de machtsblokken steeds grimmiger tegenover elkaar te staan. 45 Ook in het westelijke blok zelf moest het onderlinge vertrouwen terugkeren. Uit angst voor een derde wereldoorlog op Europees grondgebied besloot een aantal West-Europese landen samen te gaan werken op economisch terrein. Hiermee werd een eerste basis gelegd voor de latere Europese eenwording. 47 Deze samenwerking werd bevorderd door de Verenigde Staten. In de Verenigde Staten zelf werd de enorme angst voor het communisme onder andere zichtbaar in de redevoering van de Amerikaanse senator McCarthy. Vragen 1 Wat was, als je één begrip mag kiezen, het belangrijkste verschil tussen de Sovjetideologie en de Amerikaanse ideologie als je het vraagt aan een Amerikaanse politicus of aan een Sovjetpoliticus uit de jaren vijftig van de 20e eeuw? Licht je antwoord toe. 2 De hoofdvraag van deze deelcontext is: waardoor raakte Europa verdeeld in twee ideologische blokken en waardoor groeide de spanning tussen deze blokken, ? Deze vraag kun je opdelen in twee vragen: I Waardoor raakte Europa verdeeld in twee ideologische blokken? II Waardoor groeide de spanning tussen deze twee blokken? a Leg uit wat de volgende begrippen te maken hebben met vraag I: Tweede Wereldoorlog, Conferentie van Potsdam, Trumandoctrine/Marshallhulp, Blokkade van Berlijn, Duitse deling. b Leg uit wat de volgende begrippen te maken hebben met vraag II: invloedssferen, Trumandoctrine, Marshallplan, Blokkade van Berlijn, wapenwedloop, militaire bondgenootschappen. 3 Bij deze deelcontext horen drie voorbeelden: de atoombom op Hiroshima; het Marshallplan; de redevoering van senator McCarthy over communisten in de Verenigde Staten. Zet de drie voorbeelden in je schrift en geef voor elk aan waar het volgens jou een voorbeeld van is. 4 Leg uit hoe de Koude Oorlog heeft bijgedragen aan de Europese eenwording. 38 totalitaire ideologieën: communisme, blz ; 40 twee wereldoorlogen, blz ; 45 twee ideologische blokken, blz ; 47 Europese eenwording, blz

10 Wat moet je kennen en kunnen? Personen Josef Stalin ( ) leider van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie ( ) Stalin ontwikkelde zich tot een meedogenloze alleenheerser. Hij liet de economie drastisch hervormen. Privé-eigendom werd afgeschaft en alle economische sectoren kwamen onder controle van de staat. In zogenoemde vijfjarenplannen werd vastgesteld hoeveel er geproduceerd moest worden in de fabrieken en in de landbouw. Stalin liet tegenstanders oppakken en naar strafkampen in Siberië deporteren. Harry Truman ( ) president van de Verenigde Staten ( ) lid van de Democratische Partij in de VS Harry Truman was president toen de Tweede Wereldoorlog eindigde en de Koude Oorlog begon. Hij nam de beslissing om atoombommen te werpen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Hij kondigde ook de zogenoemde Trumandoctrine af. Onder deze strategische doctrine viel ook het verlenen van de Marshallhulp. Voorbeelden Koude Oorlog Atoombom op Hiroshima In mei 1945 capituleerde Duitsland. Maar hiermee was de Tweede Wereldoorlog nog niet ten einde. Japan was namelijk niet van plan zich over te geven en de Amerikanen zagen op tegen een veroveringsoorlog. De Amerikaanse president Truman koos voor een nieuwe strategie. Hij besloot een massavernietigingswapen in te zetten: de in het geheim ontwikkelde atoombom. De stad Hiroshima was het eerste doelwit. Eén atoombom, afgeworpen vanuit een vliegtuig, doodde op 6 augustus 1945 in één seconde ongeveer mensen. Binnen een jaar bezweken nog eens mensen aan hun verwondingen. Pas na een tweede atoombom op Nagasaki gaf de Japanse keizer Hirohito zich over. De rol van de Verenigde Staten in de Tweede Wereldoorlog zorgde ervoor dat ze een grootmacht werden. Bron 4 Foto van de atoombom die Hiroshima zou verwoesten op 6 augustus De atoombom had de bijnaam Little boy. 66

11 Bron 5 Cartoon uit de New York Times van 14 maart De titel luidt: Terwijl de schaduw steeds groter wordt. Op de achtergrond is het Witte Huis zichtbaar met daarboven de tekst vertraging van het Marshallplan. Onder de man staat West-Europa Marshallplan Terwijl de economie in Europa door de Tweede Wereldoorlog was verwoest, waren de Verenigde Staten door de oorlog juist een economische grootmacht geworden. De aanhoudende ellende in Europa baarde de Amerikaanse president Truman zorgen. Communistische partijen zouden weleens van de armoedige situatie kunnen profiteren. In 1947 kondigde de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, George Marshall, daarom een hulpprogramma aan. Van 1948 tot 1952 ontving West-Europa ruim 12 miljard Amerikaanse dollars. Uit angst voor een nieuwe oorlog besloot een aantal Europese landen (Neder land, België, Luxemburg, Frankrijk, West-Duitsland en Italië) samen te gaan werken. In eerste instantie op het gebied van kolen en staal, later op allerlei economische terreinen. Mede hierdoor groeide tussen 1950 en 1970 de economie zo sterk dat er wel wordt gesproken van een economisch wonder. Ook de Oostbloklanden mochten meedoen aan het Marshallplan, maar dit werd door Stalin verboden. 67

12 1950 Redevoering senator McCarthy over communisten in de Verenigde Staten Op 9 februari 1950 hield de republikeinse senator Joseph McCarthy een toespraak. Hij liet een lijst zien waar zogenaamd alle namen van bekende communisten op stonden die voor de Amerikaanse regering werkten. Vanwege de beschuldigingen stelde de Amerikaanse senaat een commissie samen die de aanklacht van McCarthy moest onderzoeken. Na een paar weken bleek dat de aantijgingen van McCarthy onzin waren. Dat leek het einde van de discussie. Maar in juli 1950 brak de oorlog tussen Noord- en Zuid-Korea uit, waarna zijn beschuldigingen van communistische spionage toch nog van alle kanten bijval kregen. Er werden hoorzittingen georganiseerd, waarbij verdachten werden verhoord. Vaak was er weinig tot geen bewijs. De angst voor het communisme was echter zo groot dat veel verdachten toch hun baan verloren of een gevangenisstraf kregen. Het beruchtste proces werd in 1951 gevoerd tegen Ethel en Julius Rosenberg. Bron 6 In dit rapport staan de namen van 151 acteurs, schrijvers, muzikanten en journalisten, die ervan verdacht worden communistisch te zijn (22 juni 1950). Zij werden ervan verdacht te spioneren voor de Sovjet-Unie op het gebied van atoomwapens. Twee jaar later werd het echtpaar ter dood gebracht. Lange tijd was het onduidelijk of de aanklacht en de veroordeling terecht waren. In 1995 werd echter bekend dat Julius wel degelijk werkte als spion. Of Ethel hier ook een aandeel in had is onbekend. Jaartallen Einde Tweede Wereldoorlog juli 1945: Conferentie van Potsdam augustus 1945: Atoombom op Hiroshima juni 1948-mei 1949: Blokkade van Berlijn Oprichting Navo Redevoering van senator McCarthy Dood Stalin Oprichting Warschaupact Trumandoctrine en stimuleren Europese samenwerking door middel van Marshallplan Begrippen Koude Oorlog asmogendheden De alliantie tussen Duitsland, Italië en Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Blokkade van Berlijn In 1948 introduceerden Amerika, Engeland en Frankrijk een nieuwe munt in hun bezettingszones in Duitsland. Volgens Stalin was dit in strijd met eerder gemaakte afspraken. Op 24 juni 1948 liet hij West-Berlijn afsluiten. Daarop stelden de geallieerden een luchtbrug in. In 1949 hief Stalin de blokkade op. Conferentie van Potsdam Een bijeenkomst (17 juli-2 augustus 1945) van de Sovjet-Unie (Stalin), Engeland (Attlee) en de Verenigde Staten (Truman) in Potsdam om te beslissen over de manier waarop Duitsland voortaan zou worden geregeerd. Gekozen werd voor een verdeling van zowel Duitsland als Berlijn in vier zones. ideologische machtsblokken/invloedssferen Tijdens de Koude Oorlog was er sprake van twee invloeds sferen of ideologische machtsblokken, elk met zijn eigen stelsel van ideeën over de manier waarop een samenleving zou moeten worden ingericht. Hieronder vallen ook de militaire bondgenootschappen NAVO (met de Verenigde Staten als centrale macht) en het Warschaupact (met de Sovjet-Unie als centrale macht). kapitalisme Economisch systeem waarin particuliere ondernemers met behulp van vrije arbeid goederen en diensten produceren met het doel zo veel mogelijk winst te maken door ze op de vrije markt te verkopen. totalitaire staat Een staat waarin de regering bijna de volledige controle heeft over het dagelijkse leven van mensen, zowel op politiek en cultureel als op sociaal en economisch terrein. Trumandoctrine Ook bekend als containmentpolitiek: president Truman beloofde in 1947 financiële en militaire steun aan alle landen die het communisme buiten de deur wensten te houden. volksdemocratieën De communistische variant van een democratie. Een voorbeeld van een volksdemocratie was de Democratische Republiek Duitsland (DDR): bij verkiezingen kon alleen gekozen worden uit leden van de communistische partij. wapenwedloop Een strijd tussen grootmachten waarbij men de overhand probeert te krijgen door meer en geavanceerdere wapens te produceren dan de ander. wereldrevolutie Het communistische begrip voor het omverwerpen van het kapitalisme in alle landen door middel van revoluties door een georganiseerde arbeidersklasse. 68

13 CE-vragen Je gaat nu examenvragen maken over deelcontext 1 Twee ideologische blokken ( ) Dit wapen zal ingezet worden tegen Japan tussen nu en 10 augustus. Ik heb de Secretary of War, Mr. Stimson, gezegd dat het gebruikt moet worden tegen militaire doelen en soldaten en mariniers en niet tegen vrouwen en kinderen. Ook al zijn de Japanners bruten, genadeloos, hard en fanatiek, wij als wereldleider op het gebied van gezamenlijke vooruitgang kunnen die verschrikkelijke bom niet gooien op de oude of de nieuwe hoofdstad (Kioto en Tokio). Hij en ik zijn het erover eens. Het doel zal puur militair zijn en we zullen de Jappen een waarschuwing sturen met de vraag zich over te geven en levens te redden. Ik ben ervan overtuigd dat ze dat niet zullen doen, maar we zullen ze de kans geven. Het is zeker goed voor de wereld dat niet Hitler en zijn mannen of Stalin deze atoombom heeft ontdekt. Het lijkt het meest verschrikkelijke ding te zijn dat ooit ontdekt is, maar het kan ook handig ingezet worden [ ] Bron 7 Op 25 juli 1945 schreef president Truman in zijn dagboek dat hij besloten had de atoombom in te zetten. De exacte datum kan ik me niet herinneren, maar na de afronding van een van de formele bijeenkomsten (tijdens de Conferentie van Potsdam) informeerde Truman Stalin dat de Verenigde Staten nu in het bezit waren van een bom met buitengewone kracht, zonder, hoe dan ook, het de atoombom te noemen. [ ] Nadat Stalin na de bijeenkomst was teruggekeerd naar zijn onderkomen, vertelde hij in mijn bijzijn aan Molotov over het gesprek met Truman. [ ] Het was toen al duidelijk dat de Amerikaanse regering de atoombom wilde gebruiken voor het bereiken van imperialistische doelen om een sterke positie te verwerven in de Koude Oorlog. Dit werd duidelijk bevestigd op 6 en 8 augustus. Zonder enige militaire noodzaak gooiden de Amerikanen twee atoombommen op de vreedzame en dichtbevolkte Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Bron 8 Sovjetgeneraal Georgii Zhukov in zijn memoires uit Gebruik bron 7 en 8. Uit bron 7 en 8 blijkt dat er verschillende antwoorden gegeven worden op de vraag waarom de atoombom op Japan is ingezet door de Verenigde Staten. Geef aan: waarom volgens president Truman de Verenigde Staten besloten om de atoombom in te zetten tegen Japan; waarom volgens generaal Zhukov de Verenigde Staten besloten om de atoombom in te zetten tegen Japan. 6 Gebruik bron 7 en 8. Stel: je doet een onderzoek naar de vraag waarom de Verenigde Staten de atoombom op Japan hebben ingezet en je vindt deze bronnen. Beoordeel beide op betrouwbaarheid voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. 69

14 Toelichting bij de cartoon: Rechts: Man in pak genaamd de Amerikaanse belastingbetaler. Hij roept: Blijf trappen meneer blijf trappen. Hij rent naast een grote man op een fiets. Op de man staat Europa. Aan de fiets hangt een vlaggetje met de tekst: Marshallplan 1 jaar oud. Op het bord vooraan staat de tekst zelfredzaamheid. Bron 9 Amerikaanse cartoon van Dorman Henry Smith uit 1949 met de titel: Hij krijgt eindelijk de smaak te pakken. Koude Oorlog Gebruik bron 9. Leg uit: met behulp van twee beeldelementen wat de boodschap is van deze cartoonist; met behulp van een beeldelement of hij vertrouwen heeft in het Marshallplan. 70

15 Zes jaar geleden, in de tijd dat de eerste conferentie voor de vrede werd belegd Dumberton Oaks leefden er in de Sovjetsfeer mensen. Aan de antitotalitaire kant van de wereld bevonden zich op dat moment geschat mensen. Vandaag, maar 6 jaar later, worden mensen op absolute wijze gedomineerd door Sovjet-Rusland dat is een toename van 400 procent. Aan onze kant is het aantal gekrompen tot Met andere woorden, in minder dan 6 jaar zijn de kansen gedraaid van 9 tegen 1 in ons voordeel naar 8 tegen 6 in ons nadeel. Dit laat zien in welk tempo de communisten zegevieren en de Amerikanen verslagen worden in de Koude Oorlog. Zoals een van onze vooraanstaande historische figuren ooit zei: Wanneer een fantastische democratie wordt vernietigd dan komt dat niet door de vijanden van buiten, maar juist door de vijanden van binnen. Bron 10 Op 9 februari 1950 hield senator Joseph McCarthy zijn bekende toespraak. 8 Gebruik bron 10. a Leg uit: wat de bewering van McCarthy is; of die bewering waar is; wat er uit deze bewering volgt volgens McCarthy; welk bewijs hij hiervoor aanvoert. b In hoeverre is dit propaganda? 9 Tijdens de Conferentie van Potsdam werd een beslissing genomen over Duitsland die een onbedoeld gevolg had op de langere termijn. Leg dit uit door: a te omschrijven welke beslissing er tijdens de Conferentie van Potsdam genomen werd over Duitsland; b aan te geven welk onbedoelde gevolg op de langere termijn hieruit voortkwam. Wereldburgers, burgers in Amerika, in Engeland, in Frankrijk, in Italië! Kijk naar deze stad en erken dat u deze stad en deze mensen niet in de steek mag, en niet in de steek kan laten! Er is maar één mogelijkheid voor ons allemaal: om samen te werken totdat deze strijd gewonnen is, totdat de strijd eindelijk is beslecht door een overwinning op onze vijanden, door een overwinning over de macht van de duisternis. Bron 11 Citaat uit een toespraak van wethouder Ernst Reuter (9 september 1948) in West-Berlijn. De Parlementaire Raad heeft op 23 mei 1949 in Bonn aan de Rijn tijdens een openbare zitting vastgesteld, dat de op 8 mei 1949 door de Parlementaire Raad afgesproken grondwet voor de Bondsrepubliek Duitsland, in de week van 16 tot 22 mei 1949 door de nationale vertegenwoordiging van meer dan twee derde van de deelnemende Duitse landen aangenomen is. Op basis van deze vaststelling heeft de Parlementaire Raad, vertegenwoordigd door haar voorzitter, de basiswet ondertekend en afgekondigd. Bron 12 Grondwet van de Bondsrepubliek Duitsland van 23 mei Gebruik bron 11 en 12. Tussen bron 11 en bron 12 bestaat een oorzakelijk verband. Licht dit toe door aan te geven: naar welke gebeurtenis de toespraak van wethouder Reuter in bron 11 verwijst (oorzaak); hoe deze gebeurtenis heeft geleid tot de vaststelling uit bron 12 (gevolg). 71

16 Deelcontext 2 Kritieke momenten ( ) Hoofdvraag Waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke momenten niet uit op een directe militaire confrontatie tussen beide grootmachten, ? Bron 1 De Berlijnse Muur. Kenmerkende aspecten 37 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie 38 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme, fascisme/nationaalsocialisme 45 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Tweede crisis rondom Berlijn: in augustus begin bouw Berlijnse Muur Cubacrisis Oprichting Warschaupact Ich bin ein Berliner -toespraak van president Kennedy in West-Berlijn Koude Oorlog NAVO Warschaupact Nikita Chroesjtsjov vreedzame co-existentie Kritieke momenten In september 1949, een paar maanden na het opheffen van de Berlijnse Blokkade, werd de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) uitgeroepen. Bonn werd benoemd tot hoofdstad. De Duitse Democratische Republiek (DDR), met als hoofdstad Oost-Berlijn, ontstond in oktober. In hetzelfde jaar namen de Amerikanen het voortouw om een groter militair bondgenootschap op te richten. De Verenigde Staten, Canada en Europese landen kwamen bijeen in Washington en beloofden elkaar militair te steunen bij een aanval op het Westen. Zo ontstond de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). In 1955 kreeg de BRD toestemming van de andere NAVOleden om toe te treden. Dat was eerder niet gebeurd uit angst voor hernieuwde militaire macht van Duitsland. Voorwaarde was dat het West-Duitse leger onder toezicht kwam van het bondgenootschap. De Sovjet-Unie reageerde direct met de oprichting van het Warschaupact, waar de DDR lid van werd. Hiermee leken de Oost-West verhoudingen in Europa in evenwicht. 45 In 1953 overleed Stalin. Hij werd opgevolgd door Nikita Chroesjtsjov ( ), die een andere weg insloeg. Hij drong aan op ontdooiing. Ook streefde Chroesjtsjov naar een andere verhouding met het buitenland. Hij ging ervan uit dat een oorlog met de Verenigde Staten niet onvermijdelijk was en dat er daarom op vreedzame wijze samengeleefd moest worden. Deze politiek van vreedzame co-existentie verbeterde de relatie tussen Oost en West tijdelijk. Bron 2 Op 11 mei 1955 werd in Warschau de Warschau Verdragsorganisatie voor Vriendschap, Samenwerking en Wederzijdse assistentie opgericht; beter bekend als het Warschaupact. 72

17 Bron 3 De man die op deze foto Stalin bespuugt, Daniel Sego, was degene die tijdens de Hongaarse Opstand het beeld onthoofdde. De foto is genomen in december, nadat de Sovjettroepen de opstand hadden neergeslagen. Hongaarse Opstand Felix Meritis John F. Kennedy Berlijnse Muur Ich bin ein Berliner - toespraak In 1956 hield Chroesjtsjov een toespraak waarmee hij aangaf anders te denken dan Stalin. Hij stelde Stalin persoonlijk verantwoordelijk voor de vervolgingen en executies in de Sovjet-Unie in de jaren dertig. 38 Dat, gecombineerd met de ontdooiing, zorgde in Polen en Hongarije voor een roep om democratische hervormingen. In Boedapest werd er op 23 oktober 1956 door studenten een demonstratie georganiseerd waar onverwachts ook veel andere jongeren op afkwamen. Niet veel later sloten ook militairen en arbeiders zich bij de menigte aan. Binnen een paar uur stonden tienduizenden inwoners van Boedapest te protesteren tegen het strenge communistische bewind. Het standbeeld van Stalin werd omvergehaald en het radio-omroepgebouw bezet. Ook vielen er schoten. De regering besloot de Sovjet-Unie om hulp te vragen, maar werd de volgende dag door de betogers gedwongen om af te treden. De nieuwe regering besloot een paar weken later uit het Warschaupact te treden. Dit wilde de Sovjet-Unie niet toestaan. In de nacht van 3 op 4 november viel het Sovjetleger Boedapest binnen. Demonstranten probeerden de tanks tegen te houden met molotovcocktails. Via de radio werd het Westen om steun gevraagd, maar Amerika besloot niet in te grijpen uit angst voor een oorlog met de Sovjet-Unie. De Hongaarse Opstand werd neergeslagen. In verschillende westerse hoofdsteden werd daartegen geprotesteerd. Ook in Amsterdam. In het gebouw Felix Meritis aan de Amsterdamse Keizersgracht zetelde het bestuur van de Communistische Partij Nederland. Op 4 november werd het gebouw door boze Amsterdammers bekogeld met straatstenen. Ondanks de politiek van vreedzame co-existentie kwam het in 1961 tot een tweede crisis rond West-Berlijn. De Amerikaanse president John F. Kennedy ( ) en Chroesjtsjov ontmoetten elkaar dat jaar in Wenen. Chroesjtsjov stelde in een ultimatum dat de westerse geallieerden binnen een bepaalde periode West-Berlijn moesten verlaten. Kennedy weigerde dit en vroeg het Amerikaanse Congres om uitbreiding van de Amerikaanse troepenmacht. Daarnaast kreeg hij steun van de NAVO. De crisis leek met een sisser af te lopen. Ondertussen ontvluchtten miljoenen Oost-Duitsers de DDR via West-Berlijn. Dit stemmen met de voeten schaadde het imago van het communisme dusdanig dat de Sovjet-Unie en de DDR besloten een muur te bouwen om verdere vluchtpogingen te voorkomen. In de nacht van 12 op 13 augustus 1961 verrees er op de grens van Oost- en West-Berlijn een omheining van prikkeldraad, die later vervangen werd door een betonnen muur: de Berlijnse Muur. Het Westen greep niet in. Om de bevolking van West-Berlijn een hart onder de riem te steken hield Kennedy in 1963 zijn Ich bin ein Berliner -toespraak. 37 De Berlijnse Muur werd een belangrijk symbool van de Koude Oorlog. Hij werd pas na 1989 afgebroken. 73

18 Bron 4 De bouw van de Berlijnse Muur is begonnen. Cubacrisis Al snel volgde er opnieuw een confrontatie tussen Chroesjtsjov en Kennedy. In 1962 ontdekte de Amerikaanse geheime dienst dat er op Cuba, minder dan 150 kilometer van de Verenigde Staten, een Russische raketbasis werd aangelegd. De Sovjet-Unie was daartoe overgegaan als tegenwicht voor de Amerikaanse raketten in Europa en Turkije. Kennedy verklaarde dat de Sovjet-Unie de raketten moest ontmantelen. Hij gaf bevel voor een vlootblokkade, waardoor Sovjetschepen met kernkoppen aan boord geen toegang meer hadden tot Cuba. Chroesjtsjov gaf daarop zijn legerbevelhebbers toestemming kernwapens af te vuren als de Amerikanen een grondaanval zouden doen op Cuba. De Cubacrisis bracht de wereld op de rand van een kernoorlog. Op het laatste moment werd een compromis bereikt om imagoschade te voorkomen. Er werd een evenwicht bereikt: de kern wapens op Cuba werden ontmanteld op voorwaarde dat Kennedy de Amerikaanse wapens weghaalde uit Turkije. Om toekomstige escalaties te voorkomen werd er een hotline aangelegd tussen Washington en Moskou. Koude Oorlog Bron 5 Britse cartoon (The Daily Mail, 29 oktober 1962). De titel luidt: OK mr. President, let s talk. 37 moderne propaganda, blz. 205; 38 totalitaire ideologieën: communisme, blz ; 45 twee ideologische blokken, blz

19 Vragen 1 Hieronder staan in een schema vier gebeurtenissen uit de periode Neem het schema over en geef bij elke gebeurtenis een oorzaak en een gevolg. Jaartal Oorzaak Gebeurtenis Gevolg Oprichting Warschaupact Hongaarse Opstand Berlijnse Muur Cubacrisis 2 Chroesjtsjov voerde een andere buitenlandse politiek dan Stalin. Hij riep op tot vreedzame co-existentie. Handelde hij hier ook naar? Licht je antwoord toe. 3 De twee voorbeelden die bij deze deelcontext horen passen allebei bij de volgende twee kenmerkende aspecten: De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie. De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapen - wed loop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog. Leg dit uit voor: a de bestorming van Felix Meritis in 1956; b de toespraak van Kennedy in Beantwoord de hoofdvraag: waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke momenten niet uit op een directe militaire confrontatie tussen beide grootmachten, ? Wat moet je kennen en kunnen? Personen Nikita Chroesjtsjov ( ) leider van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie ( ) na Stalin Onder zijn bewind kwam er iets meer ruimte voor culturele en intellectuele vrijheid; de zogenoemde ontdooiing. In 1956 hield hij een toespraak waarin hij Stalin persoonlijk verantwoordelijk stelde voor de terreur in de jaren dertig. Op buitenlands gebied streefde hij naar vreedzame co-existentie. Maar Chroesjtsjov richtte ook het Warschaupact op, liet de Hongaarse Opstand neerslaan, gaf opdracht tot de bouw van de Muur en speelde een hoofdrol in de Cubacrisis. John F. Kennedy ( ) president van de Verenigde Staten ( ) lid van de Democratische Partij Tijdens zijn presidentschap werd de Berlijnse Muur gebouwd en vond de Cubacrisis plaats. In 1963 werd hij vermoord. 75

20 Voorbeelden Bron 6 De Amsterdamse politie probeert anticommunistische betogers weg te houden bij Felix Meritis, het gebouw waar de Communistische Partij Nederland bijeenkomt en de communistische krant De Waarheid wordt gedrukt (4 november 1956) Bestorming van Felix Meritis in Amsterdam Sovjettroepen sloegen in de nacht van 3 op 4 november 1956 de Hongaarse Opstand neer in Boedapest. In de hele wereld werd met boosheid gereageerd op het hardhandige ingrijpen. In Amsterdam leidde dit tot de bestorming van Felix Meritis. Dit gebouw aan de Keizersgracht was sinds 1947 het hoofdkantoor van de Communistische Partij Nederland (CPN). Ook werd hier het communistische dagblad De Waarheid gemaakt. Op de avond van 4 november was in Felix Meritis de wekelijkse dansavond van de jonge communisten. Opgehitst door de media werd deze beëindigd toen boze Amsterdammers stenen uit de straat haalden en de ruiten van het gebouw insloegen. De jonge communisten verdedigden hun gebouw met geweld. De Amsterdamse burgemeester wilde niet direct politie inzetten. Na klachten van de leider van de CPN bij de minister van Justitie werd de gracht schoongeveegd en werden demonstranten weggehouden bij Felix Meritis. Volgens de redactie van De Waarheid was de Hongaarse Opstand een coup van een stelletje fascisten en reactionairen die hun verdiende loon van de Russen kregen. Bron 7 De Amerikaanse president Kennedy geeft zijn Ich bin ein Berliner -speech in West-Berlijn (juni 1963). Koude Oorlog Ich bin ein Berliner -toespraak van president Kennedy Op 26 juni 1963 gaf president Kennedy een speech aan de bevolking van West-Berlijn voor het stadhuis. Tweeëntwintig maanden eerder was de Berlijnse Muur gebouwd, waarmee West-Berlijn veranderd was in een eiland in een communistische zee. Kennedy wilde met zijn komst en speech laten zien dat de Verenigde Staten West-Berlijn niet vergeten waren. Hij sprak tot de aanwezigen: Vandaag, in de wereld van vrijheid, is de meest trotse leuze Ich bin ein Berliner [...] Alle vrije mensen, waar ze ook leven, zijn burgers van Berlijn, en dus ben ik als vrij man, er trots op te kunnen zeggen Ich bin ein Berliner! Zijn woorden werden voor het publiek in het Duits vertaald en werden zeer goed ontvangen. De toespraak was daarnaast duidelijk gericht tégen de Sovjets: Er zijn veel mensen in de wereld die echt niet begrijpen, of zeggen dat ze niet begrijpen, wat het grote verschil is tussen de vrije wereld en de communistische wereld. Laat ze naar Berlijn komen. Op 25 november 1963, drie dagen na de moord op Kennedy en vijf maanden na deze toespraak, werd de Rudolph-Wilde-Platz omgedoopt tot John-F. Kennedy-Platz. 76

21 Jaartallen Hongaarse Opstand Bestorming van Felix Meritis in Amsterdam Tweede crisis rondom Berlijn: in augustus begin bouw Berlijnse Muur Cubacrisis BRD in NAVO Oprichting Warschaupact Ich bin ein Berliner -toespraak van president Kennedy in West-Berlijn Begrippen Berlijnse Muur Veel DDR-burgers probeerden via West-Berlijn naar het Westen te vluchten. Dit was slecht voor het imago van het communisme. Om die reden werd door de DDR en de Sovjet- Unie besloten over te gaan tot de bouw van een muur tussen Oost- en West-Berlijn. Cubacrisis In 1962 ontdekten Amerikaanse spionagevliegtuigen dat de Sovjet-Unie bezig was met het plaatsen van kernwapens op Cuba. De angst voor een atoomoorlog was tijdens deze crisis groot. Uiteindelijk besloot Chroesjtsjov de raketten weg te halen op voorwaarde dat Kennedy (later) de Amerikaanse kernwapens uit Turkije zou verwijderen. Hongaarse Opstand Na de dood van Stalin (1953) en de speech van Chroesjtstjov (1956), waarin hij afstand nam van het harde beleid van Stalin, werd in Hongarije door studenten opgeroepen tot democratische hervormingen. Grote demonstraties volgden. De Sovjet-Unie stuurde hierop troepen, sloeg de opstand hardhandig neer en herstelde het communistische bewind. NAVO Noord-Atlantische Verdragsorganisatie: militair bondgenootschap opgericht in Doel: het gezamenlijk verdedigen en beschermen van de democratie in de lidstaten. vreedzame co-existentie Nieuwe koers in de buitenlandse politiek van Nikita Chroesjtsjov. Hij wilde hiermee de betrekkingen met de Verenigde Staten verbeteren. Letterlijk: vreedzaam samen leven. Warschaupact Militair bondgenootschap onder leiding van de Sovjet-Unie, opgericht in Doel: het gezamenlijk verdedigen en beschermen van het communisme in de lidstaten. 77

22 CE-vragen Je gaat nu examenvragen maken over deelcontext 2 Kritieke momenten ( ) 5 a Waarom is 1963 gekozen als markering van een periode in de geschiedenis? b Past de Ich bin ein Berliner -toespraak van de Amerikaanse president Kennedy beter bij de periode tot 1963 of vanaf 1963? Leg je antwoord uit. 6 Leg uit wat het verband is tussen de politiek van ontspanning van Chroesjtsjov en de Hongaarse Opstand. Overal door de stad trokken razende meutes, die alles vernielden wat met communisten te maken had, van hun boekhandel tot de ruiten van hun woningen, daarbij bediend door de pers, die de adressen publiceerde: langs de omweg van objectieve verslaggeving werd bericht, dat de woning van die en die partijleider, woonachtig daar en daar, gisteren slechts geringe schade had opgelopen. De volgende dag werd het dan grondiger aangepakt. Na gedane arbeid kwam men bij elkaar voor Felix Meritis op de Keizersgracht, dat gedurende twee etmalen dag en nacht belegerd werd door duizenden mensen. [...] Engel Verkerke (werkte destijds in een communistische boekhandel en was lid van de CPN): Iedereen werd door de radio opgehitst. Natuurlijk was het een drama, maar er werd ook echt stemming gemaakt. Boedapest sterft als een martelaar der vrijheid op de brandstapel, zegt een radiocommentator. Wouter Gortzak (destijds student, zijn vader zat namens de CPN in de Tweede Kamer): De hele dag hoorde je radioverslagen. Amsterdam was gigantisch verenigd tegen de buitenstaanders. Minister-president Willem Drees spoedt zich naar Hilversum. Hij noemt het Hongaarse volk een lichtend voorbeeld van allen die beseffen dat in de wereld van vandaag evenzeer als in de tijd van het verzet tegen de naziheerschappij offerbereidheid geboden moet worden in de worsteling om vrijheid, recht en eerbiediging der menselijke persoonlijkheid. Bron 8 Vijftig jaar na het neerslaan van de Hongaarse Opstand publiceert de Volkskrant ( Een explosie van haat, 4 november 2006) citaten uit een artikel over de sfeer in Nederland destijds. 7 Gebruik bron 8. Leg uit waarom de sfeer, zoals beschreven in deze bron, past bij zowel het kenmerkende aspect: de rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massa organisatie, als bij de verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog. 8 Gebruik bron 8. Waarom zal minister-president Drees in zijn toespraak een vergelijking getrokken hebben tussen het optreden van de Sovjettroepen in Hongarije en de naziheerschappij? Koude Oorlog Kan de houding van schaamteloze agressie tegenover het Hongaarse volk [...], voor de Nederlandse Regering geen aanleiding vormen om, indien nodig, een eigen initiatief te nemen, als het niet is het verbreken van haar diplomatieke betrekkingen met de Sovjet-Unie, dan toch tot tijdelijke terugroeping van Hr. Ms. ambassadeur uit Moskou over te gaan? Bron 9 Vraag van de heer Regout aan de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns op 6 november 1956 (blijkens een verslag van de Tweede Kamer). 78

23 9 Gebruik bron 9. Minister Luns (en daarmee de Nederlandse regering) ging niet in op dit verzoek. Beredeneer waarom. Twee weken voordat president Kennedy naar West-Berlijn ging (juni 1963), gaf hij een speech aan een Amerikaanse universiteit. Daar zei hij dat de Verenigde Staten de harde opstelling tegen het communisme zouden moeten heroverwegen. In West-Berlijn zei Kennedy echter het volgende: [...] en er zijn mensen in Europa en elders die zeggen dat we samen kunnen werken met de communisten. Lass sie nach Berlin kommen. Laat ze naar Berlijn komen. Chroesjtsjov hield bij het stadhuis van Oost-Berlijn een paar dagen later een speech. Over de toespraken van Kennedy zei hij: Men zou denken dat de toespraken gemaakt werden door twee verschillende presidenten. Bron 10 Citaat uit het boek: U.S. Presidents as Orators: A Bio-Critical Sourcebook, van Halford R. Ryan (1995). 10 Gebruik bron 10. Leg uit aan de hand van de bron waarom het gedrag van de leiders van de beide machtsblokken typerend is voor de sfeer tijdens de Koude Oorlog. 11 Zet onderstaande historische gebeurtenissen in de juiste volgorde van vroeger naar later. Noteer alleen de letters. A Onder leiding van de Sovjet-Unie wordt de Warschau Verdragsorganisatie voor Vriendschap, Samenwerking en Wederzijdse assistentie opgericht (het Warschaupact). B President Kennedy steekt de inwoners van West-Berlijn een hart onder de riem in een toespraak vanaf het Rathaus Schöneberg. C Na zijn overlijden wordt Stalin met grote pracht en praal bijgezet in het mausoleum van het Kremlin naast het graf van Lenin, de grondlegger van het Russische communisme. D De deling van Duitsland is een feit als, in navolging van de Bondsrepubliek Duitsland, de Duitse Democratische Republiek wordt uitgeroepen. E De Hongaarse Opstand begint als een vreedzame betoging van studenten die hun solidariteit met de inwoners van het Poolse Poznan willen tonen. F Spionagefoto s maken duidelijk dat de Sovjets een raketbasis aan het bouwen zijn op Cuba. In juni 1961 had Walter Ulbricht, de leider van de DDR, nog gezegd dat niemand de intentie heeft om een muur te bouwen. Twee maanden later was de grens tussen Oost- en West- Berlijn echter hermetisch afgesloten. Volgens de DDR was de muur neergezet om de vijandige activiteiten van de wraakzuchtige en militaristische krachten uit West-Duitsland te stoppen. De bouw van de muur moest ook niet gezien worden als een agressieve of uitzonderlijke gebeurtenis: de DDR-regering deed dit op een manier waarop alle soevereine landen hun grenzen reguleren. Info 1 12 Gebruik info 1. a Wat was de werkelijke reden dat Ulbricht een muur besloot te bouwen op de grens met West-Berlijn? b Leg uit waarom de Berlijnse Muur een belangrijk symbool van de Koude Oorlog werd. 79

24 Ik doe een beroep op voorzitter Chroesjtsjov om deze clandestiene, roekeloze en provocatieve bedreiging voor de wereldvrede en de stabiele relatie tussen onze landen een halt toe te roepen en te beëindigen. Ik doe verder een beroep op hem om afstand te doen van dit pad naar werelddominantie en deel te nemen aan een historische poging om de gevaarlijke wapenwedloop te beëindigen en de geschiedenis van de mensheid te transformeren. Hij heeft nu een kans om de wereld terug te leiden uit de afgrond van vernietiging door terug te keren naar de woorden van zijn eigen regering dat het niet nodig is om kernraketten buiten het eigen gebied te plaatsen, en deze wapens uit Cuba terug te trekken door geen verdere actie te ondernemen die de huidige crisis zal vergroten en verdiepen, en dan deel te nemen aan een zoektocht naar een vredevolle en permanente oplossing. Bron 11 Citaat uit een toespraak van president Kennedy over de Cubacrisis op 22 oktober Gebruik bron 11. Welk tegenargument zou je kunnen geven als reactie op dit gedeelte van de toespraak van Kennedy, vanuit het perspectief van Sovjetleider Chroesjtsjov? Koude Oorlog

25 Deelcontext 3 Afnemende spanningen ( ) Hoofdvraag Waardoor namen de spanningen tussen Oost en West af, ? Kenmerkende aspecten 37 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie 38 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme, fascisme/ nationaalsocialisme 45 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapen wedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog 47 De eenwording van Europa 48 De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de 20e eeuw aan leiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen Bron 1 Reagan en Gorbatsjov besloten bijna tot afschaffing van alle kernwapens. IJsland, Ich bin ein Berliner -toespraak van president Kennedy in West-Berlijn Gorbatsjov leider van de Sovjet-Unie Val Berlijnse Muur Einde communistisch bewind in de Sovjet-Unie détente Praagse Lente Leonid Brezjnev Brezjnevdoctrine Afnemende spanningen Door de Cubacrisis (1962) waren de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie zich er bewust van geworden dat de Koude Oorlog daadwerkelijk uit kon lopen op een nucleair conflict. Om dit te voorkomen werden er van beide kanten pogingen gedaan om de communicatie te verbeteren. Zo werd de, al eerder genoemde, hotline aangelegd. Deze verbinding moest ervoor zorgen dat de leiders van beide landen gemakkelijker contact met elkaar konden zoeken in tijden van crisis. De onderlinge verhoudingen werden nu aanzienlijk beter. Deze periode ( ) wordt dan ook détente (ontspanning) genoemd. Desondanks bleven beide partijen waken over hun invloedssferen. Dit werd duidelijk tijdens de Praagse Lente. In (april) 1968 was in Tsjecho-Slowakije Alexander Dubček benoemd tot nieuwe leider van de communistische partij. Bij zijn aantreden kondigde hij democratische hervormingen aan, waarna hij direct bijval kreeg van jongeren en arbeiders. Sovjetleider Leonid Brezjnev ( ) bekeek deze ontwik keling met argwaan en riep Dubček tot de orde. Dit had geen effect. Daarop vaardigde hij zijn Brezjnevdoctrine uit. Hiermee maakte de Sovjet- Unie duidelijk dat zij zou ingrijpen wanneer de essentiële gezamenlijke belangen van socialistische landen bedreigd zouden worden door één van hen. Op basis hiervan werd Bron 2 Amerikaanse cartoon van Bill Mauldin uit 1973 (Chicago Sun) met als titel het vreemde koppel. De adelaar staat symbool voor de Verenigde Staten, de beer voor de Sovjet-Unie en in de kinderwagen ligt een vredesduifje. 81