GESCHIEDENIS PROEFKATERN EXAMEN HAVO KLAAR VOOR HET VERLICHTE EXAMEN 2018!

Transcriptie

1 GESCHIEDENIS PROEFKATERN EXAMEN HAVO KLAAR VOOR HET VERLICHTE EXAMEN 2018!

2 GESCHIEDENIS PROEFKATERN EXAMEN HAVO KLAAR VOOR HET VERLICHTE EXAMEN 2018! Auteurs Eelco Beukers Pieter de Bruijn Geertje Dekkers Eleonoor Geenen Judith Tadema Eindredactie Eelco Beukers Stephan Klein Vakdidactisch advies Stephan Klein Malmberg s-hertogenbosch Vijfde editie

3 BOVENBOUW HAVO EN Klaar voor het verlichte examen havo 2018 Aanbieding! Beste docent, Dit proefkatern bevat één van de drie Historische Nieuwe regels De aangepaste syllabus geldt met terugwerkende De kracht van Memo De nieuwe editie van Memo valt op door heldere en Ga je de nieuwe editie van Memo voor havo-vwo komend schooljaar invoeren? Dan ontvang je Contexten voor havo. De andere twee zijn volop in ontwikkeling en gegarandeerd klaar voor het kracht voor het examen havo Leerlingen die zich compacte teksten, goede verwerkingsvragen en heel nu al zonder extra kosten het aangepaste begin van het nieuwe schooljaar! komend schooljaar voorbereiden op hun examen pro- veel oefenmateriaal op CE-niveau. Een uitgekiende examenkatern voor je 5 havo-klassen. fiteren dus al van deze verlichtingsmaatregel. Dat gaat didactiek helpt je leerlingen verder met historisch We zijn benieuwd wat je er van vindt. nóg beter met het nieuwe examenkatern van Memo! denken. Wil je meer weten over deze aanbieding of Actueel lesmateriaal voor het centraal examen MAX van Malmberg Kies je voor Memo, dan maak je meteen kennis met over Memo? Bel of mail naar Michiel Bugter Uitgever Memo Met het nieuwe Memo examenkatern voor de histori- MAX van Malmberg. De slimme oplossing voor je sales.vo@malmberg.nl. michiel.bugter@malmberg.nl sche contexten havo krijgen je leerlingen precies de dagelijkse lespraktijk, die je meer rust, overzicht en Wij staan voor je klaar! informatie en het oefenmateriaal dat ze nodig hebben. betere ondersteuning biedt. Zo kun je je leerlingen Duidelijk en overzichtelijk. Geen gestreep in oude volop aandacht geven. katernen, geen vragen over wel of niet verplicht voor het examen. en voor het schoolexamen Memo is in alle opzichten klaar voor het verlichte Memo helpt leerlingen efficiënt studeren en bereidt ze optimaal voor programma voor havo. Naast het examenkatern is ook het leeropdrachtenboek aangepast. Je kunt de periodes Prehistorie, Oudheid en Vroege en Late Middeleeuwen (de eerste vier tijdvakken) in korte tijd behandelen en op het examen. Leerlingen kunnen volop oefenen met opdrachten op CE niveau, zowel in het boek, de examenkaternen als digitaal. Er blijft volop ruimte voor historisch denken en verdieping. Zo wordt het vak afronden met een schoolexamen. nóg boeiender en relevanter! GESCHIEDENIS GESCHIEDENIS BOVENBOUW HAVO BOVENBOUW VWO 46 47

4 Hoofstuk_tijd Historische context 3 Koude Oorlog Hier komt altijd een beeld met bijschrift. Bron 1 In de tijd van de Koude Oorlog ontstond een wapenwedloop tussen Oost en West. In dat kader toonden de Sovjets tijdens de traditionele 1 meiparade op het Rode Plein in Moskou hun nieuwste wapens aan de wereld. Hier is dat in de jaren 60 een raket met kernkop die andere continenten kon bereiken. Tijdbalk_boven Tweede Wereldoorlog Het betreffende onderwerp valt in Omslag voor het katern? Komt er één een voor- tijdvak. en nawerk? Hoofstuk_titel Bron_bijschrift Een overzichtelijke tijdbalk laat de belangrijkste gebeurtenissen en ontwikkelingen uit de historische context zien. In de kopij wordt de Bloom taxonomie / B6 taxonomie meegenomen. Deze wordt uit de kopij gefilterd voordat de vormgever aan de slag gaat. Bovenste 2 tijdbalken zijn toegevoegd. Klopt dit nu? Briefing was me niet helemaal helder. Casus_titel Introductie Elke deelcontext begint met een introductie waar de deelvragen worden toegelicht en verbindingen 'Introductie' met andere contexten is de term worden die gelegd. hier gebruikt wordt. dit is het zelfde niveau als de Afsluiting (conform LOB) Na afloop van de Tweede Wereldoorlog waren de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie de grote over- Staten een voorvechter van een vrijemarkteconomie ofwel het kapitalisme. winnaars. Het fascisme was verslagen, de democratie en het communisme hadden gezegevierd. Maar dat betekende nog geen vrede. In 1945 begon namelijk een nieuw conflict: de Koude Oorlog. Dit is de benaming voor een periode van bijna vijftig jaar, waarin de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten elkaar bedreigden Ondanks hun ideologische verschillen waren de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog bondgenoten. Aan het einde van de oorlog moesten deze twee grootmachten belangrijke beslissingen nemen over de toekomst van Europa. Toen bleek hoe groot de onderlinge verschillen en bestreden, zonder rechtstreeks met elkaar in oorlog en het wantrouwen waren. te geraken. Paragraaf_tekst Om begrijpen hoe dit conflict is ontstaan, In deze context staan de volgende hoofdvragen Tab tussen cijfer en vragen kijken we eerst naar de historische ontwikkeling van centraal: hoofdvragen. de twee hoofdrolspelers. 1 Waardoor raakte Europa verdeeld in twee Rusland werd vanaf de 15e eeuw bestuurd door ideologische blokken en waardoor groeide de Tab tsaren. In de 17e eeuw ontpopten zij zich tot absolute spanning tussen deze blokken, ? vorsten. Zij beperkten de inspraak van de adel en de 2 Waardoor liep Paragraaf_tekst_vragen de Koude Oorlog op kritieke geestelijkheid tot een minimum. 23 Van 1613 tot 1917 momenten niet (is uit een op geneste een directe stijl militaire dus loopt automatisch zo in) Wel graag tab was de macht in Rusland in handen van één familie: confrontatie tussen beide grootmachten, plaatsen tussen cijfer en tekst. de Romanovs. In Rusland werd aan het begin van de ? Kenmerkende_aspecten (tekenstijl) 20e eeuw de kritiek op de tsaren steeds groter. In Waardoor namen de spanningen tussen Oost en vond er een enorme omwenteling plaats: de Russische West af, ? Vragen_titel Revolutie. Communisten grepen de macht. Al snel werd de Communistische Partij de enige toegestane partij, werd het vrije ondernemerschap afgeschaft en Vragen Tab ontstond er een totalitaire staat: de Sovjet-Unie De periode van de Koude Oorlog wordt ook wel Noord-Amerika was in de 16e eeuw gekoloniseerd omschreven als een tijd van gewapende vrede. door Spanje, Frankrijk en Engeland. 18 Tussen 1775 Leg uit of je deze Vragen_hoofdvraag benaming geschikt vindt. en 1783 vochten de inwoners van de Engelse koloniën (aan de oostkust) voor onafhankelijkheid. Toen zij die strijd hadden gewonnen, baseerden ze hun nieuwe staatsinrichting op de scheiding der machten die was 2 3 Aan het eind van de 18e eeuw waren er grote verschillen tussen Rusland en de Verenigde Staten op politiek gebied. Leg dit uit. De Verenigde Staten hadden tijdens de Koude bedacht door de verlichte filosoof Montesquieu. 27 Oorlog een grondwet die was opgesteld in In de nieuwe Verenigde Staten was de macht verdeeld tussen een democratisch gekozen president (uitvoerende Dat is een vorm van continuïteit. De Sovjet-Unie maakte tussen de 18e eeuw en de Tweede Wereld- macht), het democratisch gekozen Congres (wet- oorlog een andere ontwikkeling door. gevende macht) en het hooggerechtshof (rechtsprekende a Noem een belangrijke Info_tekst politieke verandering. macht). naar Op economisch het LOB er gebied werden de Verenigde b Noem ook een voorbeeld van continuïteit. Hoe moet de verwijzing Maximaal 8 kenmerkende aspecten. uit komen te zien? Wordt altijd in de introductie op deze 18 Europese expansie LOB blz ; 23 streven van vorsten naar absolute macht LOB blz ; De inleidende tekst verwijst naar manier als voetnoot weer gegeven. 27 verlicht denken LOB blz ; 38 totalitaire ideologieën: het communisme LOB blz de behandeling van de betreffende kenmerkende aspecten in het leeropdrachtenboek van Memo. We gebruiken hier de term Koude Oorlog Tijdbalk_tekst Verenigde Staten en Sovjet-Unie strijden samen tegen Italië en nazi-duitsland Tijdbalk_onder Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Verplicht onderdeel omcirkelen? We kijken even hoe het uitpakt met def kopij Einde van de Tweede Wereldoorlog; verdeling van Europa Crisis tussen Oost en West over West-Berlijn 1956 Sovjet-Unie onderdrukt opstand in Hongarije Crisis over Sovjet-Unie maakt Sovjetkernraketten einde aan hervorming op Cuba Tsjechoslowakije maximaal 8 gebeurtenissen Val van de Einde communistisch Berlijnse Muur bewind in de Sovjet-Unie Paginanummering nu aanpassen Introductie 49 voor proefkatern?

5 Deelcontext Hier geen tabs plaatsen bij het lijntje 1 Twee ideologische maar blokken een spatie voor ( ) en na. Vragen_titel Hoofdvraag Hoofdvraag is hier de titel Waardoor raakte Vragen_vraag geworden. Europa verdeeld in twee ideologische blokken en waardoor groeide de spanning tussen deze blokken, ? Vragen_titel Elke deelcontext begint met de hoofdvraag uit de syllabus Paragraaf_titel Kenmerkende aspecten Kenmerkende_aspecten Hoe moet verwijzing naar het LOB er een opsomming van de 37 De rol van moderne propaganda- en uit kenmerkende komen te zien? aspecten die in de communicatiemiddelen Paginaverwijzingen en vormen van komen deelcontext aan de orde komen. massaorganisatie hier LOB blz. achter 197, te 206, staan. 38 Het in praktijk brengen van de totalitaire Graag een tab voor Bron en 1 na Foto het van lijntje. de Russische tsarenfamilie Romanov ideologieën communisme en fascisme/ nationaalsocialisme LOB blz Het voeren van twee wereldoorlogen (ca. 1916). Een jaar later veranderde Rusland in een communistisch land. De tsarenfamilie werd op gruwelijke wijze vermoord. LOB blz Paragraaf_kop 43 Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij de oorlogvoering LOB blz , bescherming van de politieke rechten van Tussenkopjes het individu. Op economisch gebied was er sprake van een vrijemarkteconomie ofwel kapitalisme. 45 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een Een tijdelijk bondgenootschap Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog waren atoomoorlog LOB blz de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten nog niet bij de Paragraaf_tekst 47 De eenwording van Europa LOB blz strijd betrokken. De Verenigde Staten hielden zich het liefst ver van het Europese geweld. En met de Sovjet- Communisme en kapitalisme In 1917 vond in Rusland een belangrijke omwenteling plaats. De tsaren, die eeuwenlang hadden geregeerd, werden van Begrip hun (tekenstijl) troon gestoten en de communisten grepen de macht. De Communistische Partij streefde Unie had Hitler een niet-aanvalsverdrag gesloten: beide landen stonden elkaar toe dat ze delen van Oost-Europa innamen, op voorwaarde dat ze elkaar met rust zouden laten. Maar in 1941 veranderde de situatie ingrijpend. Ondanks het niet-aanvalsverdrag viel nazi-duitsland de naar een klasseloze samenleving, waarin de arbeiders Ster en verwijzing naar pagina nooit afbreken, altijd niet langer zouden worden uitgebuit door de klasse Sovjet-Unie binnen: Hitler en Stalin waren plotseling die de productiemiddelen bezat. Het uiteindelijke doel vijanden. En in datzelfde jaar viel Hitlers bondgenoot was een wereldrevolutie: het kapitalisme bij elkaar zou worden houden. Japan een Amerikaanse marinebasis aan en verklaarde verslagen en iedereen (waar ook ter wereld) zou voortaan gelijk zijn. Hitler de Verenigde Staten de oorlog. Daardoor konden ook de Verenigde Staten niet langer aan de zijlijn Onder partijleider Jozef Stalin veranderde de Sovjet- staan. 40 Unie in een totalitaire staat. De Communistische Partij had de controle over het dagelijks leven van de bewoners van de Sovjet-Unie, zowel op politiek en Tot dat moment hadden de Duitsers en ook de Japanners het ene succes na het andere geboekt. Maar nu keerden de kansen. Ondanks hun ideologische cultureel als op sociaal en economisch gebied. 37, 38 verschillen besloten de Sovjet-Unie en de Persoonlijke voorkeuren en vrijheden waren onbelangrijk en werden zelfs als een gevaar gezien. In de Verenigde Staten en de andere westerse landen werd individuele vrijheid juist gezien als de basis van een goede samenleving. Op politiek gebied was dit zichtbaar in het democratische bestel met daarin Verenigde Staten samen te gaan strijden tegen hun gemeenschappelijke vijanden, nazi-duitsland en Italië. Een voor een moesten de drie asmogendheden, Italië, nazi-duitsland en Japan, capituleren. De samenwerking tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie had dus succes. structureren de teksten en bieden houvast bij het verwerken van de informatie. Toch liepen de spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in de slotfase van de oorlog snel op. Deze landen verschilden volledig van mening over hoe Europa voortaan moest worden bestuurd. De Verenigde Staten wilden overal vrije verkiezingen, maar Stalin zag hier niets in: hij hoopte in Oost-Europa communistische regeringen te kunnen installeren. De tegenstellingen verscherpten zich tijdens de Conferentie van Potsdam in juli 1945, waar de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie vooral spraken over wat er met Duitsland moest gebeuren. Over het toekomstige bestuur van Duitsland konden de drie partijen het niet eens worden. Voorlopig bleef het land verdeeld in vier militaire bezettingszones: een Amerikaanse, Britse en Franse aan de westkant en een Sovjetzone aan de oostkant. Berlijn, dat midden in de Sovjetzone lag, werd op dezelfde manier verdeeld. Het ontstaan van twee invloedssferen Na Potsdam nam het wantrouwen tussen de Sovjet-Unie en de westerse mogendheden nog verder toe. Beide kampen wilden delen van Europa onder controle krijgen. Op deze manier kwamen twee invloedssferen tot stand: een communistische en een democratische/kapitalistische. In Oost-Europa ontstonden onder druk van Stalin volksdemocratieën. In deze democratieën naar model van de Sovjet-Unie mochten burgers stemmen, maar alleen op kandidaten die waren goedgekeurd door de communistische partij. Omdat de Oost-Europese communistische partijen meestal gehoorzaam waren aan Moskou, kregen deze volksdemocratieën het karakter van vazalstaten van de Sovjet-Unie. In West-Europa keerden de landen terug naar de vooroorlogse situatie: zij werden weer liberale democratieën met een kapitalistische economie, naar Amerikaans model. Dat laatste sprak niet helemaal vanzelf. Na de Tweede Wereldoorlog lag Europa grotendeels in puin. De economische omstandigheden waren slecht en in veel West-Europese landen trokken de communistische partijen veel kiezers. Velen zagen in het communisme een oplossing voor de armoede. De Amerikaanse president Harry Truman bekeek deze ontwikkeling met argwaan. Hij was bang dat ook West-Europa communistisch zou worden. Daarom introduceerde hij in 1947 de Trumandoctrine. Hij beloofde hierin economische en militaire steun aan alle landen ter wereld die het communisme buiten de deur wilden houden. De gedachte van Truman was dat een economisch sterk land minder snel ten prooi zou vallen aan het communisme. In dit kader werd ook het Marshallplan (1947) ontwikkeld: Europese Bron 2 In 1949 kregen alle schoolkinderen in Nederland een vrolijke voorlichtingsbrochure over de Marshallhulp. De tekening van Jo Spier maakte in één oogopslag duidelijk wat de hulp inhield: dankzij een grote hoeveelheid dollars kon de Nederlander weer uit het dal klimmen. landen kregen financiële steun. In vier jaar tijd ontving West-Europa miljarden Amerikaanse dollars. Ten slotte probeerde Truman de Europese samenwerking te stimuleren, ook weer vanuit de gedachte dat een welvarend en vredig Europa een dam zou vormen tegen het communisme. 47 Hoe hoog de spanningen konden oplopen, bleek tijdens de Blokkade van Berlijn in Stalin was het er niet mee eens dat het westen van Duitsland een eigen munt (de Duitse mark) invoerde. Hij liet daarom alle toegangswegen tot West-Berlijn afsluiten. Truman beantwoordde de blokkade met een luchtbrug. Dag en nacht vlogen er vliegtuigen om de bevolking van Berlijn te bevoorraden. Na elf maanden hief Stalin de blokkade op. Kort daarna werden Er Duitsland komen (en maximaal Berlijn) formeel 4 tussenkopjes Duitsland per tekst. werd de in tweeën gedeeld: in westelijk Bondsrepubliek Duitsland (BRD) opgericht en in het oosten de Duitse Democratische Republiek (DDR). Europa bestond nu uit twee ideologische machtsblokken. Angst voor de atoombom Het wantrouwen groeide nog verder door de opkomst van kernwapens. 43 De Verenigde Staten hadden Japan (in augustus 1945) op de knieën gedwongen met Het Marshallplan is geen verplicht voorbeeld meer, maar wordt in de tekst verwerkt, net zoals in de syllabus. Dat geldt 50 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog ook voor de andere voorbeelden die niet zijn geschrapt. Paragraaf 1 Twee ideologische blokken ( ) 51

6 Bron 3 Amerikaanse spotprent uit 1948 met de titel Hoe het gat te dichten, over de Blokkade van Berlijn. De tekenaar, D.R. Fitzpatrick, heeft de Sovjet-Unie voorgesteld als een Russische beer die een pet draagt met de communistische ster. Hij omarmt niet alleen de Sovjetsector, maar ook de Britse, Amerikaanse en Franse sectoren van Berlijn (aangegeven met vlaggetjes). Bron 4 De ontploffing van de atoombom boven de Japanse stad Hiroshima (6 augustus 1945). Oefenen voor het examen Introtekst vervalt hier / Vragen_hoofdvraag direct vragen. 4 De volgende vijf gebeurtenissen vonden plaats in de periode Zet ze in de juiste chronologische volgorde, van vroeger naar later. Noteer alleen de letters. A De Amerikaanse president Franklin Roosevelt besluit de strijd aan te gaan met nazi-duitsland. B Vladimir Lenin en zijn medestanders plegen een staatsgreep en maken van Rusland een communistische staat. C Op het eiland Bikini (in de Grote Oceaan) Cursief (tekenstijl) brengen de Verenigde Staten de eerste kernfusiebom tot ontploffing; dit is een nieuw soort atoombom, die nog krachtiger is dan de al bestaande kernsplijtbom. D De minister van Buitenlandse Zaken van nazi-duitsland, Joachim von Ribbentrop, en zijn Sovjetcollega Vjatsjeslav Molotov spreken af dat beide landen elkaar niet zullen aanvallen. E Bij de Russische badplaats Jalta maken de regeringsleiders van de Verenigde Staten, Groot- Brittannië en de Sovjet-Unie afspraken over de grenzen van de militaire bezettingszones in Europa; daarmee leggen ze feitelijk de invloedssferen van Oost en West vast. HD_soortHD Twee ideologische blokken ( ) Twee... = Vragen_hoofdvraag_zonder voorzet Dit is toch de titel van de deelcontext op de voor- 5 Gebruik bron 5 en 6. a Uit bron 5 en 6 blijkt gaande dat er verschillende bladzijden? antwoorden mogelijk zijn op de vraag waarom de Verenigde Staten tegen Japan atoombommen inzetten. Geef aan: - waarom de Verenigde Staten dat volgens president Truman hadden gedaan; - waarom de Verenigde Staten dat volgens generaal Zjoekov hadden gedaan. b Stel, je doet onderzoek naar waarom c = Vragen_deelvraag de Verenigde Staten atoombommen tegen Japan hebben ingezet en je vindt deze bronnen. Beoordeel beide op betrouwbaarheid voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Komt er geen nummer bij? Bij elke deelcontext hoort een set speciaal ontworpen vragen op CE-niveau voor een optimale voorbereiding op het examen. Ook deze vragen kunnen digitaal worden gemaakt. atoombommen op Hiroshima en Nagasaki en voelden zich onoverwinnelijk. Het was dan ook een grote schok voor de Amerikanen toen de Sovjets (vier jaar later) ook in staat bleken om atoomwapens te maken. Vanaf dat moment probeerden beide landen opmaak. Vragen_titel elkaar te overtroeven met de productie van steeds meer en steeds krachtiger atoomwapens. De wapenwedloop Tab 1 = Vragen_hoofdvraag was begonnen. Bovendien besloten de Verenigde Staten, Canada en landen in West-Europa uit angst voor de Sovjet-Unie Vragen komen in 2 koloms 3a = Vragen_hoofd+deelvraag Vragen 1 a Welk begrip staat centraal in de Amerikaanse ideologie? Leg je antwoord uit. b Welk begrip staat centraal in de Sovjetideologie? Leg je antwoord uit. 2 De hoofdvraag van deze deelcontext is: waardoor raakte Europa verdeeld in twee ideologische blokken en waardoor groeide de spanning tussen deze blokken, ? Deze vraag kun je opdelen in twee vragen: I Waardoor raakte Europa verdeeld in twee ideologische blokken? een militair bondgenootschap te vormen: de Noord- Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) (1949). De lidstaten beloofden elkaar militaire steun als een van hen werd aangevallen. Enkele jaren later riepen de Sovjet-Unie en de landen in Oost-Europa een soortgelijk bondgenootschap in het leven, het Warschaupact (1955). Door deze ontwikkelingen kwamen de machtsblokken steeds grimmiger tegenover elkaar te staan. 45 De Vragen zijn ontwikkeld om de leerling te ondersteunen bij het verwerken van de informatie in de teksten. Ze kunnen natuurlijk ook in de MAX Online omgeving worden gemaakt voor nog meer inzicht en overzicht op voortgang en resultaat. II Waardoor groeide de spanning tussen deze twee blokken? a Beantwoord in je eigen woorden vraag I. b Plaats de volgende begrippen in chronologische volgorde en leg uit wat ze te maken hebben met vraag II: Blokkade van Berlijn Conferentie van Potsdam deling van Duitsland Hiroshima Trumandoctrine. 3 Noem drie Amerikaanse maatregelen die moesten voorkomen dat West-Europa communistisch zou Na de vragen komen er worden. geen verwijzingen. HD_bron_tekst Bron 5 Op 25 juli 1945 schreef president Harry Truman in zijn dagboek dat hij had besloten de atoombom in te zetten. Dit wapen zal worden ingezet tegen Japan tussen nu en 10 augustus. Ik heb de minister van Oorlog, de heer Stimson, gezegd dat het moet worden gebruikt tegen militaire doelen en soldaten en mariniers en niet tegen vrouwen en kinderen. Ook al zijn de Japanners bruten, genadeloos, hard en fanatiek, wij kunnen als wereldleider op het gebied van gezamenlijke vooruitgang die verschrikkelijke bom niet gooien op de oude of de nieuwe hoofdstad [Kyoto en Tokyo]. Hij en ik zijn het erover eens dat het doel puur militair zal zijn en dat we de Jappen een waarschuwing zullen sturen met de vraag zich over te geven en levens te redden. Ik ben ervan overtuigd dat ze dat niet zullen doen, maar we zullen ze de kans geven. Voor de wereld is het in elk geval goed dat deze bom niet is ontdekt door Hitler en zijn mannen of door Stalin. Het lijkt het meest verschrikkelijke ding te zijn dat ooit is ontdekt, maar hij kan ook verstandig worden ingezet. Bron 6 Sovjetgeneraal Georgi Zjoekov in zijn memoires uit De exacte datum kan ik me niet herinneren, maar na de afronding van een van de formele bijeenkomsten [tijdens de Conferentie van Potsdam] liet Truman Stalin weten dat de Verenigde Staten nu in het bezit waren van een bom met buitengewone kracht, zonder dat hij het woord atoombom gebruikte. [ ] Nadat Stalin na de bijeenkomst was teruggekeerd naar zijn onderkomen, vertelde hij in mijn bijzijn aan Molotov over het gesprek met Truman. [ ] Het was toen al duidelijk dat de Amerikaanse regering de atoombom wilde gebruiken voor het bereiken van imperialistische doelen om een sterke positie te verwerven in de Koude Oorlog. Dit werd duidelijk bevestigd op 6 en 8 augustus. Zonder enige militaire noodzaak gooiden de Amerikanen twee atoombommen op de vreedzame en dichtbevolkte Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. 52 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Paragraaf 1 Twee ideologische blokken ( ) 53

7 6 Gebruik bron 7. a Leg met minimaal twee beeldelementen uit waar de schaduw voor staat. b Stelling: De tekenaar staat achter het beleid van de Amerikaanse president. Is de stelling juist of onjuist? Leg je antwoord uit. 7 Tijdens de Conferentie van Potsdam werd gesproken over de toekomst van Duitsland. Deze besprekingen hadden een onbedoeld gevolg op de langere termijn. Leg dit uit door: a te omschrijven welk gevolg de Conferentie van Potsdam had voor Duitsland op de korte termijn; b aan te geven welk onbedoeld gevolg op de langere termijn hieruit voortkwam. Bron 7 Cartoon uit de New York Times van 14 maart De titel luidt: Terwijl de schaduw steeds groter wordt. Op de achtergrond is het Witte Huis van de Amerikaanse president zichtbaar met daarboven de tekst Vertraging van het Marshallplan. Onder de man staat West-Europa. 8 Gebruik bron 8 en 9. Tussen bron 8 en bron 9 bestaat een oorzakelijk verband. Licht dit toe door aan te geven: Vragen_deelvraag - naar welke gebeurtenis de toespraak van wethouder Reuter in bron 8 verwijst (oorzaak); - hoe deze gebeurtenis heeft geleid tot de vaststelling uit bron 9 (gevolg). Bron 8 Citaat uit een toespraak van wethouder Ernst Reuter (9 september 1948) in West-Berlijn. Wereldburgers, burgers in Amerika, in Engeland, in Frankrijk, in Italië! Kijk naar deze stad en erken dat u deze stad en deze mensen niet in de steek mag, en niet in de steek kunt laten! Er is maar één mogelijkheid voor ons allemaal: om samen te werken totdat deze strijd gewonnen is, totdat de strijd eindelijk is beslecht door een overwinning op onze vijanden, door een overwinning op de macht van de duisternis. Bron 9 Grondwet van de Bondsrepubliek Duitsland van 23 mei De Parlementaire Raad heeft op 23 mei 1949 in Bonn aan de Rijn tijdens een openbare zitting vastgesteld, dat de op 8 mei 1949 door de Parlementaire Raad overeengekomen grondwet voor de Bondsrepubliek Duitsland, in de week van 16 tot 22 mei 1949 is aangenomen door de volksvertegenwoordigingen van meer dan twee derde van de deelnemende Duitse landen. Op basis van deze vaststelling heeft de Parlementaire Raad, vertegenwoordigd door haar voorzitter, de basiswet ondertekend en afgekondigd. Deelcontext 2 Kritieke momenten ( ) Hoofdvraag Waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke momenten niet uit op een directe militaire confrontatie tussen beide grootmachten, ? Kenmerkende aspecten 37 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie LOB blz Het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/ nationaalsocialisme LOB blz De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog LOB blz Van blokvorming naar vreedzame co-existentie De harde opstelling van Stalin in Europa had geleid tot het ontstaan van twee scherp begrensde machtsblokken. Dat boezemde westerse landen angst in. Niet voor niets richtten ze uit voorzorg voor een eventuele Sovjetaanval de NAVO op. Na enkele jaren kreeg ook de Bondsrepubliek Duitsland toestemming om toe te treden. Dat was eerder niet gebeurd uit angst voor hernieuwde militaire macht van Duitsland. Voorwaarde was dat het West-Duitse leger onder toezicht kwam van het bondgenootschap. Op dit West-Duitse lidmaatschap van de NAVO reageerde de Sovjet-Unie met de oprichting van het Warschaupact, waar vrijwel alle Oost-Europese landen lid van werden, inclusief de DDR. Hiermee leken de Oost-Westverhoudingen in Europa in evenwicht. 45 Inmiddels was in 1953 Stalin overleden. Hij werd opgevolgd door Nikita Chroesjtsjov, die een andere weg insloeg. Hij drong aan op ontdooiing van de ijzige relatie tussen Oost en West. Ook streefde Chroesjtsjov naar een andere verhouding met het buitenland. Hij ging ervan uit dat het mogelijk was om op vreedzame wijze samen te leven met de Verenigde Staten. Deze politiek van vreedzame co-existentie verbeterde de relatie tussen Oost en West wel enigszins, hoewel ook onder Chroesjtsjov de spanning af en toe zeer hoog opliep. De teksten zijn zakelijk, compact en informatief. De (aangepaste) syllabus is de leidraad hiervoor. Geen onnodige ballast maar goed gestructureerde en leerbare informatie. Bron 1 Omslag van een Amerikaans stripalbum uit 1947 dat duidelijk probeerde te maken hoe erg het communisme was. De strip werd uitgegeven door een christelijke organisatie. De Hongaarse Opstand Een gevolg van de gestabiliseerde verhoudingen was dat het Westen de Sovjetoverheersing van Oost-Europa in feite accepteerde. Een militaire botsing moest hoe dan ook worden voorkomen. Dat bleek onder meer in In dat jaar had Chroesjtsjov een toespraak gehouden waarmee hij aangaf anders te denken dan Stalin. Hij stelde Stalin persoonlijk verantwoordelijk voor de vervolgingen en executies in de Sovjet-Unie in de jaren Dat, gecombineerd met de ontdooiing, zorgde in Polen en Hongarije voor een roep om democratische hervormingen. In Hongarije ging deze roep het verst: studenten, arbeiders en militairen gingen de straat op om te protesteren. Tijdens deze Hongaarse Opstand dwongen betogers de regering zelfs tot aftreden. Er kwam een nieuwe regering, die besloot dat Hongarije uit het Warschaupact zou treden. Dit wilde de Sovjet-Unie niet 54 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Paragraaf 2 Kritieke momenten ( ) 55

8 Bron 2 De man die op deze foto Stalin bespuugt, Daniel Sego, was degene die tijdens de Hongaarse Opstand het beeld onthoofdde. De foto is genomen nadat de Sovjettroepen de opstand hadden neergeslagen. toestaan en zij besloot tot militair optreden, waarbij meer dan Hongaren omkwamen. Wanhopig verzochten Hongaren de Verenigde Staten om steun, maar die besloten niet in te grijpen uit angst voor een oorlog met de Sovjet-Unie. Zodoende kon de Sovjet-Unie de Hongaarse Opstand neerslaan, tot grote verontwaardiging van de publieke opinie in het Westen. Berlijnse Muur Ondanks de politiek van vreedzame co-existentie kwam het in 1961 tot een tweede crisis rond West-Berlijn. Sovjetpartijleider Chroesjtsjov eiste dat de westerse geallieerden West-Berlijn zouden verlaten. De Amerikaanse president John F. Kennedy weigerde dit en breidde in reactie op Chroesjtsjovs eis de Amerikaanse troepenmacht juist uit. Daarna leek de crisis met een sisser af te lopen. Ondertussen ontvluchtten miljoenen Oost-Duitsers de DDR via West-Berlijn. Dit stemmen met de voeten schaadde het imago van het communisme. De Sovjet-Unie en de DDR besloten daarom een muur te bouwen. Zo probeerden ze verdere vluchtpogingen te voorkomen. In augustus 1961 verrees op de grens van Oost- en West-Berlijn een omheining van prikkeldraad, die later werd vervangen door een betonnen muur: de Berlijnse Muur. Opnieuw greep het Westen niet in. Om de bevolking van West-Berlijn te steunen reisde Kennedy naar Berlijn en toonde hij daar in een toespraak zijn solidariteit door te zeggen: Ich bin ein Berliner. 37 De Berlijnse Muur werd een belangrijk symbool van de Koude Oorlog. Begrippen zijn in de tekst gemarkeerd. Cubacrisis De meest riskante confrontatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie was de Cubacrisis van Op Cuba, een eiland op nog geen 150 kilometer van de Amerikaanse kust, hadden opstandelingen de rechtse dictator verdreven en een revolutionaire regering gevormd. Zij verbrak de banden met de Verenigde Staten. In 1962 ontdekte de Amerikaanse geheime dienst dat op het eiland een Russische raketbasis werd aangelegd. De Sovjet-Unie was daartoe overgegaan als tegenwicht voor de Amerikaanse raketten in Europa en Turkije. Kennedy verklaarde dat de Sovjet-Unie de raketten moest ontmantelen. Hij gaf bevel voor een vlootblokkade, waardoor Sovjetschepen met kernkoppen aan boord geen toegang meer hadden tot Cuba. Chroesjtsjov gaf daarop zijn legerbevelhebbers toestemming kernwapens af te vuren als de Amerikanen een grondaanval zouden doen op Cuba. De Cubacrisis bracht de wereld op de rand van een kernoorlog. Op het laatste moment bereikten de partijen een compromis om imagoschade te voorkomen: de kernwapens op Cuba werden ontmanteld op voorwaarde dat Kennedy de Amerikaanse wapens weghaalde uit Turkije. Om toekomstige escalaties te voorkomen werd tussen Washington en Moskou een hotline aangelegd, een speciale communicatieverbinding waarmee de wereldleiders in noodsituaties direct contact konden opnemen met elkaar. Bron 3 De Berlijnse Muur enkele maanden na de bouw, vanaf de westzijde gezien. Burgers proberen over en weer contact te leggen met vrienden en familieleden die ze plotseling niet meer konden bezoeken. Is de tabel op de juiste manier vormgegeven? Bron 4 Tijdens de Koude Oorlog voerden de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie ook een symbolisch gevecht om de ruimte: wie slaagde er als eerste in een satelliet, een dier en later een mens in de ruimte te brengen (de Sovjet-Unie) en wie stond als eerste op de maan (de Verenigde Staten)? Op deze Tsjechoslowaakse propagandaposter uit 1963 is de Russische Valentina Teresjkova afgebeeld. De tekst luidt: Lang leve de eerste vrouwelijke kosmonaut! Ook die primeur was dus voor de Sovjet-Unie. Vragen 1 Hieronder staan in een schema vier gebeurtenissen uit de periode Neem het schema over en geef bij elke gebeurtenis het jaartal, een oorzaak en een gevolg. Jaartal Oorzaak Gebeurtenis Gevolg 1955 Oprichting Warschaupact 2 Chroesjtsjov voerde een andere buitenlandse politiek dan Stalin. Hij riep op tot vreedzame co-existentie. Handelde hij hier ook naar? Leg je antwoord uit. 3 Beantwoord de hoofdvraag van deze deelcontext: waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke momenten niet uit op een directe militaire confrontatie tussen beide grootmachten? Hongaarse Opstand Bouw Berlijnse Muur Cubacrisis Vragen_deelvraag 56 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Paragraaf 2 Kritieke momenten ( ) 57

9 Oefenen voor het examen Kritieke momenten ( ) 4 Zet de volgende vijf historische gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde, van vroeger naar later. Noteer alleen de letters. A In een geheime redevoering over persoonsverheerlijking en de gevolgen daarvan neemt Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov voor het eerst openlijk afstand van Jozef Stalin. B De leiding van de Sovjet-Unie stemt in met het plan van DDR-leider Walter Ulbricht om dwars door Berlijn een muur aan te leggen; tien dagen later begint de bouw. C Enkele dagen nadat Jozef Stalin is overleden, wordt zijn lichaam in Moskou bijgezet in het praalgraf van Vladimir Lenin, de grondlegger van het Russische communisme. D Het Politbureau (de hoogste leiding) van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie zet Nikita Chroesjtsjov af als partijleider en bestraft zijn wanbeleid onder andere in de Cubacrisis met huisarrest; hij zal nooit meer vrijkomen. E In het jaar waarin de Blokkade van Berlijn wordt beëindigd, valt Duitsland definitief in twee landen uiteen: de Bondsrepubliek Duitsland en de Duitse Democratische Republiek. F In Hongarije loopt een vreedzame betoging uit solidariteit met de opstandige inwoners van het Poolse Pozna uit op een grote opstand; uiteindelijk moet de regering aftreden. 5 In juni 1953 besloten arbeiders in Oost-Berlijn te gaan staken voor verlaging van de productie-eisen, lagere voedselprijzen en vrije verkiezingen. Een journalist van een Duitstalige Amerikaanse radiozender in West-Berlijn besteedde aanvankelijk veel aandacht aan deze actie. Maar al gauw kreeg hij van de Amerikaanse regering te horen dat hij daar onmiddellijk mee moest ophouden. a Leg uit waarom de journalist veel aandacht besteedde aan het voornemen om te gaan staken. b Leg uit waarom de Amerikaanse regering hem dat verbood. 6 Gebruik bron 5. a Leg uit waarom de gebeurtenissen, zoals beschreven in deze bron, passen bij deze twee kenmerkende aspecten: - de rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie; - de verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog. b Waarom zal minister-president Drees in zijn toespraak een vergelijking hebben getrokken tussen het optreden van de Sovjettroepen in Hongarije en de naziheerschappij? 7 Gebruik bron 6. a Is deze foto genomen in Oost- of in West-Berlijn? Leg je antwoord uit. b Leg uit dat je dit monument kunt zien als een vorm van propaganda en dat het daarvoor belangrijk is dat Peter Fechter een bouwvakker was. 8 Gebruik bron 7. Geef vanuit het perspectief van Sovjetleider Chroesjtsjov een argument tegen dit gedeelte van de toespraak van Kennedy. Bron 5 Vijftig jaar na het neerslaan van de Hongaarse Opstand publiceerde de Volkskrant een artikel over de sfeer in Nederland destijds ( Een explosie van haat, 4 november 2006). Dit zijn gedeelten uit dat artikel. Overal door de stad [Amsterdam] trokken razende martelaar der vrijheid op de brandstapel, zegt een meutes, die alles vernielden wat met communisten radiocommentator. Wouter Gortzak (destijds student, zijn vader zat namens de CPN in de Tweede te maken had, van hun boekhandel tot de ruiten van hun woningen, daarbij bediend door de Kamer): De hele dag hoorde je radioverslagen. pers, die de adressen publiceerde: langs de omweg Amsterdam was gigantisch verenigd tegen de van objectieve verslaggeving werd bericht, dat de buitenstaanders. woning van die en die partijleider, woonachtig Minister-president Willem Drees spoedt zich daar en daar, gisteren slechts geringe schade had naar Hilversum. Hij noemt het Hongaarse volk opgelopen. De volgende dag werd het dan grondiger aangepakt. Na gedane arbeid kwam men bij in de wereld van vandaag evenzeer als in de tijd een lichtend voorbeeld van allen die beseffen dat elkaar voor Felix Meritis* op de Keizersgracht, dat van het verzet tegen de naziheerschappij offergedurende twee etmalen dag en nacht belegerd bereidheid geboden moet worden in de worsteling werd door duizenden mensen. om vrijheid, recht en eerbiediging der menselijke [...] Engel Verkerke (werkte destijds in een communistische boekhandel en was lid van de CPN): persoonlijkheid. Iedereen werd door de radio opgehitst. Natuurlijk was het een drama, maar er werd ook echt Communistische Partij Nederland (CPN). * Felix Meritis was de naam van het hoofdkantoor van de stemming gemaakt. Boedapest sterft als een Bron 6 Het monument van Peter Fechter aan de Bron 7 Citaat uit een toespraak van de Zimmerstrasse, direct voor de Berlijnse Muur, in Amerikaanse president Kennedy over de Cubacrisis (Op de achtergrond zijn grenswachten bezig de muur te op 22 oktober onderhouden.) Peter Fechter was een bouwvakker uit de DDR die in 1962 op 18-jarige leeftijd samen met een Ik doe een beroep op voorzitter Chroesjtsjov collega over de Muur klom om te vluchten. Onmiddellijk om een eind te maken aan deze clandestiene, werden ze beschoten. Fechters collega haalde de roekeloze en provocatieve bedreiging voor de overkant, maar Fechter werd geraakt. Nadat hij was wereldvrede en de stabiele relatie tussen onze doodgebloed, sleepten grenswachten zijn lichaam terug. landen. Ik vraag hem ook om afstand te doen Een dag later werd er al een herdenkingskruis opgericht. van dit pad naar overheersing van de wereld, en deel te nemen aan een historische poging om de gevaarlijke wapenwedloop te beëindigen en een andere richting te geven aan de geschiedenis van de mensheid. Hij heeft nu een kans om de wereld terug te leiden uit de afgrond van vernietiging door terug te keren naar de woorden van zijn eigen regering dat het niet nodig is om kernraketten buiten het eigen gebied te plaatsen, door deze wapens uit Cuba terug te trekken, door verder geen actie te ondernemen die de huidige crisis zal vergroten en verdiepen, en door daarna deel te nemen aan een zoektocht naar een vreedzame en permanente oplossing. 58 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Paragraaf 2 Kritieke momenten ( ) 59

10 Deelcontext Casus_titel 3 Afnemende spanningen ( ) Vragen_titel Hoofdvraag Hoofdvraag is hier de titel Waardoor namen Vragen_vraag geworden. de spanningen tussen Oost en West af, ? Vragen_titel Kenmerkende aspecten 37 De rol van moderne Kenmerkende_aspecten propaganda- communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Paginaverwijzingen LOB blz komen 38 Het in praktijk brengen hier achter van de te totalitaire staan. ideologieën communisme en fascisme/ nationaalsocialisme LOB blz De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een Paragraaf_kop atoomoorlog LOB blz De eenwording van Europa LOB blz De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren 60 van de 20e eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen LOB blz Paragraaf_titel Grenzen aan de ontspanning Paragraaf_tekst Door de Cubacrisis (1962) beseften de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie dat de Koude Oorlog daadwerkelijk uit kon lopen op een nucleair conflict. Om dit te De Praagse Lente is geen verplicht voorkomen deden beide kanten pogingen om de voorbeeld meer, maar wordt in communicatie te verbeteren. Zo werd de al genoemde de tekst verwerkt, net zoals in de hotline aangelegd. Begrip (tekenstijl) De onderlinge verhoudingen syllabus. Dat geldt ook voor de andere werden nu aanzienlijk beter. Deze periode ( ) voorbeelden die niet zijn geschrapt. wordt dan ook detente (ontspanning) genoemd. Ster en verwijzing naar Bron pagina nooit afbreken, altijd Reagan en Sovjetleider Michael Gorbatsjov op IJsland bijna 1 In 1986 besloten de Amerikaanse president Ronald Desondanks bleven beide partijen waken over hun invloedssferen. Dit werd duidelijk tijdens de Praagse tot afschaffing van alle kernwapens. Lente. In (april) 1968 was in Tsjechoslowakije bij elkaar een houden. nieuwe leider van de communistische partij benoemd. Hij kondigde democratische hervormingen aan, waarna hij hervormingen werden teruggedraaid. 38 Het maakte direct bijval kreeg van jongeren en arbeiders. Sovjetleider Leonid Brezjnev bekeek deze ontwikkeling met duidelijk dat van een echte ontspanning tussen Oost en West geen sprake was. argwaan en riep de Tsjechoslowaken tot de orde. Dit had geen effect. Daarop vaardigde hij zijn Brezjnevdoctrine uit. Hiermee maakte de Sovjet-Unie duidelijk dat zij zou ingrijpen wanneer de essentiële gezamenlijke belangen van socialistische landen zouden worden bedreigd door een van hen. Op basis hiervan vielen Sovjettroepen en bondgenoten uit het Warschaupact in 1968 Tsjechoslowakije binnen. De hervormingsgezinde leider van Tsjechoslowakije werd vervangen en de Wapenwedloop Tijdens de periode van detente boekten Oost en West vooral vooruitgang bij het terugdringen van het aantal kernwapens. De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten zagen de ernst in van de nucleaire dreiging die was ontstaan door de wapenwedloop, en spraken af het aantal kernwapens terug te brengen. Daarbij stonden met name politici in het Westen onder steeds Bron 2 Amerikaanse cartoon van Bill Mauldin uit 1973 met als titel Het vreemde koppel. De adelaar staat symbool voor de Verenigde Staten, de beer voor de Sovjet-Unie en in de kinderwagen ligt een vredesduifje. De tekening is gemaakt in het jaar nadat de Sovjet- Unie en de Verenigde Staten hun eerste grote akkoord hadden gesloten over terugdringing van kernwapens. Daarna gingen ze onmiddellijk in gesprek over verdere vermindering. grotere druk van de publieke opinie. Vooral jongeren protesteerden tegen oorlogen en de wapenwedloop; dit protest kwam tot uiting in enorme massabetogingen. 37, 48 Ondanks deze protesten en ondanks de vermindering van de aantallen kernwapens liepen de spanningen tussen Oost en West begin jaren 80 toch weer op. De Verenigde Staten kondigden het SDI-project aan. Dit Strategic Defense Initiative hield in dat de Amerikanen een raketschild in de ruimte wilden bouwen. Daarmee konden ze langeafstandsraketten van de Sovjet-Unie al tijdens hun vlucht door de ruimte vernietigen. De Sovjet-Unie kon hierbij natuurlijk niet achterblijven, maar door de falende Russische economie was er gewoonweg geen geld om een vergelijkbaar project op te zetten. In de tekst worden kenmerkende aspecten aangegeven om leerlingen snel de relatie tussen de beschreven ontwikkelingen en de kenmerkende aspecten te laten leggen. Het einde van de Koude Oorlog Met de komst van Sovjetleider Michael Gorbatsjov (in 1985) ging de Koude Oorlog de laatste fase in. Om het communisme overeind te houden besloot Gorbatsjov tot enkele ingrijpende hervormingen, die worden aangeduid met de Russische termen glasnost en perestrojka. Er kwam meer ruimte voor persoonlijke vrijheid en openheid (glasnost). Op economisch gebied liet hij meer marktwerking toe (perestrojka). Ook zocht hij toenadering tot het Westen en nam hij afstand van de Brezjnevdoctrine. Dit alles zette een reeks van onverwachte gebeurtenissen in gang. In de Oostbloklanden ontstond een nieuwe roep om democratie. Het verzet begon in Polen en Hongarije. In Hongarije werd (in augustus 1989) voor drie uur de grens met Oostenrijk opengesteld. Doordat de Sovjet-Unie niet ingreep, kwamen ook andere communistische regimes onder druk te staan. Zo besloot de regering van de DDR in (november) 1989 om vrij verkeer tussen Oost- en West-Berlijn toe te staan. Hiermee was de val van de Berlijnse Muur een feit. Al snel viel het Oostblok uit elkaar. 45 Al deze gebeurtenissen waren een onbedoeld gevolg van het beleid van Gorbatsjov. In 1991 werd hij gedwongen om af te treden. Met zijn aftreden kwam er ook een einde aan het communistische bewind in de Sovjet-Unie en was de Koude Oorlog voorbij. Deze ontwikkeling bood nieuwe mogelijkheden voor Europese samenwerking met voormalige Oostblokstaten. 47 Er komen maximaal 4 tussenkopjes per tekst. Bron 3 Het logo van het Strategic Defense Initiative (SDI), een afdeling binnen het Amerikaanse ministerie van Defensie. 60 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Paragraaf 3 Afnemende spanningen ( ) 61

11 Oefenen voor het examen Introtekst vervalt hier / Vragen_hoofdvraag direct vragen. 4 Tijdens de Koude Oorlog waren de NAVO en het Warschaupact min of meer vergelijkbare militaire bondgenootschappen. Maar door de invoering van de Brezjnevdoctrine ontstond er toch een belangrijk verschil tussen beide organisaties. Leg dit uit. 5 Gebruik bron 5. a Leg aan de hand van twee elementen van deze cartoon uit op welke gebeurtenis hij betrekking heeft. b Leg uit welke mening de tekenaar hier weergeeft. Cursief (tekenstijl) Gebruik in je antwoord twee beeldelementen. HD_soortHD Afnemende spanningen ( ) Twee... = Vragen_hoofdvraag_zonder voorzet Dit is toch de titel van de deelcontext op de voor- 6 In de jaren verkeerden de onderhandelingen tussen de Sovjet-Unie gaande bladzijden? de Verenigde Staten over wapenvermindering in een moeizame fase. De Sovjet-Unie wilde alleen praten over verdere vermindering van aanvalswapens als er een algemeen verbod zou komen op wapens in de ruimte. De Verenigde Staten voelden daar niets voor. Geef een verklaring voor de opstelling van beide partijen. Komt er geen nummer bij? c = Vragen_deelvraag Bron 4 In 1989 (op de avond van 9 november) maakte de DDR-regering onverwacht bekend dat Oost-Duitsers per direct naar het Westen mochten reizen. Onmiddellijk kwam een stroom uitreizenden op gang. West-Duitsers heetten de DDRburgers in hun Trabantjes (Oost-Duitse autootjes) aan de grensovergangen massaal welkom. De meeste Oost-Duitsers keerden na hun bezoek aan West-Duitsland terug: ze waren vooral nieuwsgierig. Bron 5 Cartoon van de Nederlander Fritz Behrendt uit De titel van deze cartoon is: Met gevoelens van innig medeleven. Op de man die vastgebonden wordt, staat CSSR, een afkorting voor Tsjechoslowakije. De man die het geweer op de borst van de vastgebonden man richt, is Brezjnev; de andere militairen rechts zijn de leiders van respectievelijk Polen, de DDR, Bulgarije en Hongarije. De man met de krans is de Amerikaanse president Lyndon Johnson, omringd door leiders van westerse landen. Vragen 1 De hoofdvraag van deze deelcontext is: waardoor 3 a Nadat Michael Gorbatsjov de leiding had namen de spanningen tussen Oost en West Vragen af, komen in 2 gekregen koloms over de Sovjet-Unie, voerde hij enkele ? opmaak. Vragen_titel hervormingsmaatregelen in. Noem er daarvan drie a Maak een top 3 van gebeurtenissen die hier en leg uit wat ze inhielden. een bijdrage aan leverden, waarbij 1 staat voor b Met welk doel wilde Gorbatsjov deze Tab 1 = Vragen_hoofdvraag de gebeurtenis die volgens jou zorgde voor de hervormingen doorvoeren? Leg je antwoord uit. grootste afname van spanning. Leg je antwoord c In Amerika en West-Europa zien de meeste uit. mensen Michael Gorbatsjov als een van de grote b Er zijn ook gebeurtenissen aan te wijzen die juist helden uit de Russische geschiedenis. Maar in het voor spanningen 3a = Vragen_hoofd+deelvraag zorgden tussen Oost West. huidige Rusland is men veel minder positief. Leg Maak hiervan een top 2, waarbij 1 staat voor de dit allebei uit. gebeurtenis die de meeste spanning opleverde. Leg je antwoord uit. 2 Leg uit wat de overeenkomst is tussen de Trumandoctrine uit 1947 en de Brezjnevdoctrine uit HD_bron_tekst Na de vragen komen er geen verwijzingen. 62 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Paragraaf 3 Afnemende spanningen ( ) 63

12 7 Gebruik bron 6. a Leg met een beeldelement uit welke politieke ontwikkeling in de Sovjet-Unie de tekenaar probeert te verbeelden. b Welke historische vergelijking gebruikt hij om die politieke ontwikkeling uit te leggen? 8 Gebruik bron 7. Geef een historische verklaring voor de opstelling die Gorbatsjov in deze passage kiest. Doe dat door: - kort samen te vatten wat Gorbatsjov hier zegt; - uit te leggen over welke crisis of bijna-crisis hij het heeft; - uit te leggen welk economisch beleid hij nastreefde; - zijn opstelling te verklaren. Epiloog Komt hier geen titel? HD_soortHD Betekenis voor nu [één pagina met een tekst die de Opstand in historisch perspectief plaatst; volgt nog, incl. afbeelding] - Koude oorlog Bron 1 Noord-Korea is een van de laatste landen ter wereld met een communistische dictatuur. De grens met het kapitalistische Zuid-Korea zit potdicht en wordt zwaar bewaakt, zoals ooit de Berlijnse Muur. Op de foto is de Nederlandse premier Mark Rutte te zien tijdens zijn bezoek aan de grens in Terwijl Rutte aan de zuidkant door een raam naar twee Noord-Koreaanse grenswachten kijkt, nemen die hem op de foto. Bron 6 Cartoon van de Brit Nicholas Garland in de krant The Independence (10 april 1987). De titel luidt Praagse lente.... De man die de tank bestuurt, is Gustáv Husák, de politicus die Tsjechoslowakije sinds 1969 leidde. De man rechts is Michael Gorbatsjov. Bron 7 Fragment uit het boek dat Michael Gorbatsjov in 1987 over de perestrojka publiceerde: Perestrojka. Een nieuwe visie voor mijn land en de wereld. Met socialisme doelt Gorbatsjov op het communisme. Perestrojka is een woord met vele betekenissen. Maar als we [...] de belangrijkste moeten kiezen, die de essentie ervan het meest nauwkeurig weergeeft, kunnen we het als volgt uitdrukken: perestrojka is een revolutie. [...] [In essentie is perestrojka] een uitbreiding en een ontwikkeling van de basisideeën van de [Russische] Revolutie. [...] De geschiedenis toont aan dat een socialistische maatschappij niet immuun is voor het ontstaan en de opeenhoping van tendensen tot vastroesten en zelfs niet voor grote sociaal-politieke crises. Er zijn juist maatregelen met een revolutionair karakter nodig om een crisis of een bijna-crisis het hoofd te bieden. Het belangrijkste punt hier is dat het socialisme tot revolutionaire veranderingen in staat is, omdat het van nature dynamisch is. De Koude Oorlog: iets uit een ver verleden? De 20e eeuw is wel de eeuw van de ideologie genoemd. Daar is wat voor te zeggen. Mensen schaarden zich massaal achter niet-religieuze ideeënstelsels en trokken daarvoor ten strijde. Deze ideologische eeuw begon met de Russische Revolutie, maakte de opkomst en ondergang van het fascisme mee en eindigde met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Volgens deze visie zijn de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog grote ideologische conflicten Afsluiting_titel en zijn die van essentiële betekenis om de 20e eeuw te begrijpen. Precies deze gedachte vormt het uitgangspunt van het Nederlandse eindexamenprogramma en dus van Memo. Tegelijkertijd lijkt de Koude Oorlog, enkele tientallen jaren na het bezwijken van de Berlijnse Muur, iets uit een ver verleden. Het is al bijna niet meer voor te stellen dat de westerse wereld ooit zo bang was voor het communisme. Niemand leeft meer met het idee dat een massale aanval met kernwapens de wereld in één klap zal vernietigen ook al staan er nog heel wat van die wapens op scherp. Er zijn nieuwe angstbeelden opgekomen, zoals terrorisme, cyberoorlog en de opwarming van de aarde. Moeten we de Koude Oorlog dan maar overlaten aan de historici? Is hij vergelijkbaar met pakweg de Vierde Engels-Nederlandse Oorlog ( ): interessant, maar niet echt belangrijk? Misschien is dat nog iets te vroeg. Uit de foto blijkt dat de Koude Oorlog op sommige plaatsen nog helemaal niet voorbij is, zoals in Noord- en Zuid-Korea, waar in Met de epiloog kun je aandacht besteden aan de 'betekenis voor nu' van de historische context. Elke epiloog sluit af met een (facultatieve)activerende opdracht. Daarmee komt de stof tot leven. Op deze manier besteedt Memo extra aandacht aan de relevantie van je vak! totaal meer dan 75 miljoen mensen wonen. Elders is de Koude Oorlog dan wel voorbij, maar heeft zij diepe sporen nagelaten. Zo leven we in de Europese Unie, een organisatie die zonder de angst voor het communisme vermoedelijk nooit tot stand zou zijn gekomen. Russische politici worstelen nog steeds met de smadelijke ineenstorting van het Sovjetimperium en proberen iets van hun voormalige macht terug te winnen sommigen spreken zelfs van een Nieuwe Koude Oorlog. En China, de tweede economie van de wereld en steeds invloedrijker, is nog altijd een autoritaire eenpartijstaat naar communistisch model. Zeker zo belangrijk is de doorwerking van denkbeelden die in de 20e eeuw zijn ontwikkeld tegen het fascisme en het communisme. De argumenten tegen totalitaire systemen en vóór individuele vrijheid zijn nog altijd actueel, bijvoorbeeld in discussies over de politieke islam. Zoals altijd in de geschiedenis gaan continuïteit en discontinuïteit hand in hand. De Berlijnse Muur is voorgoed verleden tijd. Maar in de bondgenootschappen en tegenstellingen van onze tijd klinkt de Koude Oorlog nog regelmatig door. Opdracht Zoek op internet of in een krant een nieuwsbericht dat verwijst naar (aspecten van) de Koude Oorlog. Leg in maximaal 200 woorden uit hoe het nieuwsfeit laat zien dat kennis van de Koude Oorlog belangrijk is om onze eigen tijd te begrijpen. 64 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Epiloog 65

13 Casus_titel Afsluiting De Koude Afsluiting_titel Oorlog in kaart De Historische Context eindigt met een Afsluiting die de te beheersen stof op een aantrekkelijke en overzichtelijke wijze presenteert. De politieke kaart van Europa heeft tussen 1939 en 2015 enorme veranderingen ondergaan. Kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog lag de communistische Sovjet-Unie nog ver naar het oosten. Parlementaire democratieën waren vrijwel alleen nog in Noord- en West-Europa te vinden. De landen in Afsluiting_tekst Oost-, Zuid- en Midden-Europa werden vrijwel allemaal autoritair geregeerd. In veroverden naziduitsland en zijn bondgenoten vrijwel heel Europa. Maar de Sovjet-Unie sloeg terug en verdreef de Duitsers weer. Het Westen moest toestaan dat de oostgrens van de Sovjet-Unie ver naar het westen opschoof en dat Stalin een gordel van vazalstaten creëerde, verenigd in het Warschaupact. Na de ineenstorting van het communisme in sloten veel Oost-Europese landen zich aan bij westerse instellingen als de NAVO en de Europese Unie. Daardoor werd de Russische invloedssfeer weer heel veel kleiner. In de Afsluiting is een set kaarten opgenomen die de ontwikkelingen in de historische context in tijd en ruimte visualiseren. Extra houvast voor je leerlingen. Personen Register_begrip Jozef Stalin ( ) Leider van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie ( ). Hij ontwikkelde zich tot een meedogenloze alleenheerser in een totalitair Afsluiting_tekst systeem. Stalin wordt verantwoordelijk gehouden voor de dood van miljoenen mensen. President van de Verenigde Staten ( ). Hij nam de beslissing om atoombommen te werpen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki en bestreed het communisme door middel van de zogenoemde Trumandoctrine en met Marshallhulp. Nikita Chroesjtsjov ( ) De opvolger van Stalin als leider van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie ( ). Hij nam afstand van Stalin en gunde de Sovjets iets meer ruimte voor culturele en intellectuele vrijheid ( ontdooiing ). Maar hij liet ook de Hongaarse Opstand neerslaan, de Berlijnse Muur bouwen en raketten naar Cuba sturen. John F. Kennedy ( ) De president van de Verenigde Staten ( ) tijdens de bouw van de Berlijnse Muur en de Cubacrisis. Hij werd vermoord. Michael Gorbatsjov (1931) Leider van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie ( ). Hij probeerde het communistische systeem in zijn land te redden door het te hervormen (glasnost en perestrojka). Dat mislukte en onder zijn leiding stortte het communisme in. Belangrijke personen, verplichte jaartallen en begrippen voor extra ondersteuning. Met de Flitskaarten in de MAX Online omgeving kunnen je leerlingen die gemakkelijk oefenen. Afsluiting_titel Jaartallen Begrippen 1 Twee ideologische blokken ( ) asmogendheden Register_begrip Afsluiting_tekst 2 Kritieke momenten ( ) augustus Overlijden van Stalin Hongaarse Opstand Begin bouw Berlijnse Muur Cubacrisis 3 Afnemende spanningen ( ) 1968 Praagse Lente begin jaren 80 Amerikaans SDI-project 1989 Val Berlijnse Muur 1991 Einde communistisch bewind in de Sovjet-Unie Koude Oorlog Leider van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie ( ). Hij zocht toenadering tot het Westen (detente) en ging akkoord met terugdringing van het aantal kernwapens. Maar hij was ook de man achter de Brezjnevdoctrine en degene die in 1968 Tsjechoslowakije binnenviel. Harry Truman ( ) 1917 In Rusland komen de communisten aan de macht 1941 De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie strijden samen tegen Italië en nazi-duitsland juli 1945 Conferentie van Potsdam 1947 Trumandoctrine Blokkade van Berlijn 66 Hoofdstuk 3 Leonid Brezjnev Afsluiting_tekst_begrip De drie autoritair geregeerde landen die elkaar tijdens Het kopje bij de begrippen zoals hier de Tweede Wereldoorlog steunden: Duitsland, Italië 'asmogendheden' graag aanpassen en Japan. met het label Berlijnse Muur 'Afsluiting_tekst_begrip'' De muur tussen Oost- en ipvwest-berlijn die moest voorkomen dat DDR-burgers via West-Berlijn naar het 'Afsluiting_tekst' Westen vluchtten. De muur heeft bestaan van 1961 tot en met Blokkade van Berlijn De afsluiting van West-Berlijn in Stalin wilde met deze blokkade afdwingen dat de westerse bezettingsmachten Amerika, Engeland en Frankrijk zouden stoppen met de invoering van een nieuwe munt in het westen van Duitsland. Dankzij een geallieerde luchtbrug werkte de blokkade niet. Bondsrepubliek Duitsland (BRD) Tot 1990: West-Duitsland, het kapitalistische en democratische Duitsland dat na de Tweede Wereldoorlog werd opgericht. Sinds 1990: het herenigde Duitsland. Afsluiting 67

14 Brezjnevdoctrine Het politieke uitgangspunt van Sovjetleider Leonid Brezjnev, waarin werd vastgelegd dat communistische landen mochten ingrijpen als een ander communistisch land werd bedreigd door democratisering of kapitalisme. Tegenhanger van de Trumandoctrine. Conferentie van Potsdam De bijeenkomst (juli-augustus 1945) waarop de leiders van de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten in het Duitse Potsdam afspraken probeerden te maken over de manier waarop Duitsland voortaan zou worden geregeerd. Hierover werden zij het niet eens, waardoor er niets veranderde aan de al bestaande verdeling in bezettingszones (een Franse, Britse, Amerikaanse en Sovjetzone). Cubacrisis De in 1962 hoogoplopende spanning tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie over de dreigende plaatsing van kernwapens door de Sovjet-Unie op Cuba. detente Periode van ontspanning en toenadering tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog (tussen 1963 en 1979). Duitse Democratische Republiek (DDR) Tot 1990: Oost-Duitsland, het communistische Duitsland dat na de Tweede Wereldoorlog werd opgericht; na de ondergang van het communisme herenigd met de Bondsrepubliek Duitsland. glasnost Russische aanduiding voor een grotere vrijheid van meningsuiting die ontstond ten tijde van partijleider Gorbatsjov. Hiroshima De stad in Japan die in 1945 als eerste werd getroffen door een atoombom. Hongaarse Opstand Poging in 1956 om het communistische systeem in Hongarije democratisch te hervormen. De Sovjet-Unie sloeg de opstand hardhandig neer en herstelde het communistische bewind. invloedssfeer Gebied waar een van de twee wereldmachten tijdens de Koude Oorlog (de Verenigde Staten of de Sovjet- Unie) militair, economisch en ideologisch dominant was. Ook wel ideologisch machtsblok genoemd. kapitalisme Economisch systeem waarin particuliere ondernemers met behulp van vrije arbeid goederen en diensten produceren met het doel zoveel mogelijk winst te maken door ze op de vrije markt te verkopen. Ook aangeduid als modern kapitalisme. klasseloze samenleving Maatschappij waarin de productiemiddelen (machines, fabrieken) niet meer het bezit zijn van individuen, maar van de hele gemeenschap. Zo n maatschappij, waarin arbeiders niet werden uitgebuit door de bezittende klasse, was het einddoel van het communisme. Marshallplan Economisch hulpplan van de Verenigde Staten om 1.1 Europa na de Tweede Wereldoorlog economisch weer op de been te krijgen. Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) Militair bondgenootschap tussen westerse landen die hebben afgesproken dat als een van de lidstaten wordt aangevallen, de andere militair te hulp zullen schieten. perestrojka Russische aanduiding voor de hervorming van het Sovjetsysteem 1.2 onder partijleider Gorbatsjov met meer politieke en economische vrijheid als doel. Praagse Lente De korte periode in 1968 waarin de regering van Tsjechoslowakije het communisme probeerde te hervormen. Aan deze periode kwam een eind door militair ingrijpen van de Sovjet-Unie en de andere landen van het Warschaupact. SDI-project Strategic Defense Initiative. Het streven van de Verenigde Staten uit het begin van de jaren 80 om een raketschild 1.3 in de ruimte aan te leggen waarmee ze langeafstandsraketten van de Sovjet-Unie al tijdens hun vlucht door de ruimte konden vernietigen. totalitaire staat Een staat waarin de regering bijna volledige controle heeft over het dagelijkse leven van mensen in politiek, cultureel, godsdienstig, sociaal en economisch opzicht. Trumandoctrine Amerikaanse politiek tijdens de Koude Oorlog die erop was gericht te voorkomen dat het communisme zich zou verspreiden en waarbij Amerikaanse steun werd verleend aan landen die door het communisme werden bedreigd. Ook bekend als containmentpolitiek. val van de Berlijnse Muur De beëindiging van het reisverbod vanuit de DDR naar West-Duitsland door openstelling van de Berlijnse Muur. Dit leidde uiteindelijk tot de ondergang van de communistische regimes in de DDR en andere Oost-Europese landen. volksdemocratie De communistische variant van een democratie: bij verkiezingen kunnen de burgers alleen hun stem uitbrengen op kandidaten die zijn goedgekeurd door de communistische partij. vreedzame co-existentie Nieuwe koers in de buitenlandse politiek na de dood van Stalin in Nikita Chroesjtsjov wilde hiermee de betrekkingen met de Verenigde Staten verbeteren. Letterlijk: vreedzaam samenleven. wapenwedloop Een strijd tussen grootmachten waarbij men de overhand probeert te krijgen door meer en geavanceerdere wapens te produceren dan de ander. Warschaupact Militair bondgenootschap onder leiding van de Sovjet-Unie, dat (in 1955) werd opgericht om het communisme in de lidstaten gezamenlijk te verdedigen. wereldrevolutie Het communistische begrip voor het omverwerpen van het kapitalisme in alle landen door middel van revoluties door een georganiseerde arbeidersklasse. Controleer jezelf Na het bestuderen van deze context kun je: de belangrijkste politieke en economische tegenstellingen noemen die rond 1950 bestonden tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie; - uitleggen waarom Europa na de Tweede Wereldoorlog verdeeld raakte in twee ideologische blokken; - uitleggen wat de Trumandoctrine en het Marshallplan inhielden; - een voorbeeld noemen waaruit blijkt dat de spanning tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie al voor 1955 soms hoog opliep; - de belangrijkste militaire gevolgen van de Koude Oorlog noemen van drie grote politieke crises tussen Oost en West in de jaren de oorzaken en de afloop noemen; - uitleggen waarom de Koude Oorlog niet uitliep op een rechtstreekse militaire confrontatie; - een verband leggen tussen de dood van Jozef Stalin en de politiek van vreedzame co-existentie uitleggen wat de detente inhield; - een voorbeeld geven van de Brezjnevdoctrine; - uitleggen op welke wijze Michael Gorbatsjov probeerde het communisme in de Sovjet-Unie te hervormen; - een verklaring geven voor de ondergang van het communisme in de Sovjet-Unie. Net als in het leeropdrachtenboek staat in het examenkatern Controleer jezelf, een overzicht van de te beheersen stof. 68 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Afsluiting 69

15 2p 1p 2p Proefexamen Koude Oorlog Gebruik bron 1. Welk verband kun je leggen tussen deze foto en de Marshallhulp? 2 Tijdens de Koude Oorlog is in Europa nooit sprake geweest van een directe militaire confrontatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De Blokkade van Berlijn vormt daarop in zekere zin een uitzondering: daarbij is niet gevochten, maar de Verenigde Staten en Groot-Brittannië zetten wel op grote schaal militaire manschappen en vliegtuigen in. a Leg uit waarom het in Europa nooit is gekomen tot een directe militaire confrontatie tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten. b Geef een verklaring voor het feit dat westerse landen bij de Blokkade van Berlijn wél optraden en zelfs militaire middelen inzetten, en bij de Hongaarse Opstand en de Praagse Lente niet. Bron 1 Straatbeeld in München in de winter van München was enkele maanden eerder bevrijd door de Amerikanen. De tekst luidt in vertaling: Amerikaan, geef ons iets te eten, anders zullen we Hitler niet vergeten. De ster staat voor de Verenigde Staten. 2p 1p 1p 2p Als laatste onderdeel van de Historische Context een proefexamen over de hele context. Hiermee sluit je de examenvoorbereiding af. 3 Leg uit wat het verband is tussen de politiek van ontdooiing van Chroesjtsjov en de Hongaarse Opstand. 4 Gebruik bron 2. Minister Luns (en daarmee de Nederlandse regering) ging niet in op dit verzoek. Beredeneer waarom. 5 Gebruik bron 3. De tekenaar geeft een analyse van de Sovjet-Unie. a Leg met twee beeldelementen uit wat zijn analyse is. b Heeft hij een juiste analyse gemaakt of zat hij ernaast? Beargumenteer je keuze. Bron 2 Vraag van het Eerste Kamerlid Louis Regout aan de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns (blijkens een verslag van de Eerste Kamer, december 1956; licht aangepast). Kan de houding van schaamteloze agressie tegenover het Hongaarse volk [...] voor de Nederlandse regering geen aanleiding vormen om, indien nodig, een eigen initiatief te nemen, als het niet is het verbreken van haar diplomatieke betrekkingen met de Sovjet-Unie, dan toch de tijdelijke terugroeping van [Hare Majesteits] ambassadeur uit Moskou? 2p 6 De volgende historische gebeurtenissen hebben te maken met de stad Berlijn. Zet ze in de juiste chronologische volgorde, van vroeger naar later. Noteer alleen de letters. A In reactie op de invoering van de Duitse mark in de westelijke bezettingszone besluit Stalin de wegen van en naar West-Berlijn te blokkeren. B DDR-partijfunctionaris Günter Schabowski zegt tijdens een persconferentie dat het zijn landgenoten vrijstaat naar West-Berlijn en de BRD te reizen. C Als gevolg van de Conferentie van Potsdam blijft het bezette Berlijn opgedeeld in vier militaire zones. D Tijdens de viering van het 40-jarige bestaan van de DDR roepen demonstranten in Oost- Berlijn Gorbi, Gorbi, in de hoop dat de DDR ook hervormingen zal toestaan. E Oost-Berlijn wordt de hoofdstad van de nieuw opgerichte Duitse Democratische Republiek. F Sovjettroepen slagen erin Hitlers leger tot staan te brengen en beginnen hun opmars richting Berlijn. G Wegens aanhoudende stromen vluchtelingen naar het Westen besluiten DDR-leider Walter Ulbricht en Nikita Chroesjtsjov een muur te bouwen tussen Oost- en West-Berlijn. Bron 3 Cartoon van de Amerikaan Steve Greenberg uit de Daily News van 12 november 1982, twee dagen na het overlijden van Sovjetleider Brezjnev. Vragen_deelvraag 74 Hoofdstuk 3 Koude Oorlog Proefexamen 75