Hotspots van de korstmossen op de Rod vragen om een betere beschermin
|
|
- Sylvia Bogaerts
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 )jevende ^atuur Kok van Herk, Laurens Sparrius & André Aptroot Hotspots van de korstmossen op de Rod vragen om een betere beschermin Bij veel mensen bestaat het idee dat er door de luchtvervuiling niet veel korstmossen over zijn in Nederland. Ook heerst de opvatting dat de belangrijkste natuurwaarden wel beschermd worden in natuurterreinen, vooral in de duinen, in stuifzanden en in de heide. Dit artikel beoogt dit beeld van korstmossen te nuanceren en vraagt meer aandacht voor de natuurwaarde die ze vertegenwoordigen, ook buiten de natuurgebieden. Van de bijna 700 soorten korstmossen die in Nederland voorkomen staat bijna de helft op de Rode Lijst, maar in het natuurbeheer spelen korstmossen geen rol van betekenis. Er is de afgelopen jaren veel gepubliceerd over Nederlandse korstmossen, bijvoorbeeld over de effecten van ammoniak en klimaatsverandering. Toch vormen deze wonderlijke organismen voor de meeste mensen een onbekend terrein. De moeilijkheidsgraad van het determineren en het specialistische karakter van het onderwerp zijn daar zeker debet aan. Helaas spelen korstmossen alleen bij uitzondering een rol in het natuurbeheer (bijna alleen van stuifzanden), laat staan bij het aankoopen beschermingsbeleid van natuurterreinen. Toch is een belangrijkere rol zeker te rechtvaardigen. De Rode Lijst Zes jaar geleden is de ofrciële Rode Lijst van de Nederlandse korstmossen uitgekomen (Aptroot et al., 1998). Van de 662 soorten die op dat moment van Nederland bekend waren, staan er 326 (49%) op deze Rode Lijst. Hiervan zijn er 85 (13%) gevoelig, 66 (10%) kwetsbaar, 51 (7,5%) bedreigd, 41 (6%) ernstig bedreigd, en 83 (12,5%) verdwenen uit Nederland. De Rode Lijstsoorten zijn niet evenredig verdeeld over de drie belangrijkste substraten: van deze 326 Rode Lijstsoorten groeien er 161 gewoonlijk op bomen (epifyten), 123 groeien gewoonlijk op steen (epilieten), en 42 soorten groeien het meest op de grond (terrestrische soorten). Dit is resp. 60%, 48%, en 31% van het totale aantal soorten op de drie substraten. De laatste drie percentages zijn eigenlijk niet exact te geven, omdat algemene soorten in tegenstelling tot Rode Lijstsoorten gewoonlijk weinig substraatspecifiek zijn. De epifyten zijn het sterkst bedreigd. De verzurende luchtvervuiling met zwaveldioxide, die zijn hoogtepunt in de periode bereikte, heeft bij deze soorten een zware tol geëist. Nu deze vorm van luchtvervuiling sterk verminderd is, nemen veel soorten weer toe. De terugkerende korstmossen zijn echter niet dezelfde als de soorten die verdwenen zijn. Het milieu is nu sterk beïnvloed door stikstof, wat niet het geval was voordat de verzuring zijn intrede deed. Veel nieuwkomers zijn daardoor immigranten die duiden op een voedselrijk milieu, en zijn bovendien nogal eens van zuidelijke herkomst. De vele steenbewonende korstmossen op de Rode Lijst zijn in veel mindere mate door de luchtvervuiling achteruit gegaan dan de epifyten. De belangrijkste oorzaak van hun bedreiging is biotoopverlies; zo is de laatste jaren honderden kilometers aan natuurstenen dijktalud door dijkverzwaringen vernietigd. Verder speelt recreatie soms een negatieve rol (bijv. bij hunebedden), en korstmossen op oude muren worden bedreigd door restauratie en onderhoud. Deze habitats genieten nauwelijks enige bescherming. Er staan 'slechts' 42 bodembewonende korstmossen op de Rode Lijst; dit zijn vooral soorten die in de duinen en stuifzanden voorkomen. Een belangrijke oor- Wimpermos {Anaptychia ciliaris) is een epifyt die door de luchtvervuiling teruggedrongen is tot een tiental bomen. Rond 1900 was dit korstmos nog zeer algemeen. Nu het weer wat beter gaat met de luchtkwaliteit is juist het behoud van deze refugia van groot belang. zaak van hun afname is de ontginning en bebossing van 'woeste gronden' in de eerste helft van de twintigste eeuw. Ook bij de bodembewonende soorten is er geen duidelijke relatie met luchtvervuiling; wel kan luchtvervuiling indirect werken, met name via vergrassing als gevolg van de depositie van stikstof De meeste bedreigde soorten komen nu nog voor in natuurgebied, meestal duinen en stuifzanden. Database Tot voor kort bestond er geen centrale database met informatie over de groeiplaatsen van korstmossen op de Rode Lijst. Met de komst van Het Natuurloket ( Is hieraan op Initiatiefvan de auteurs van dit artikel gewerkt. Alle beschikbare en gecontroleerde verspreidingsgegevens vanaf 1980 zijn nu In een database opgenomen, voornamelijk gebaseerd op gepubliceerde en ongepubliceerde excursieverslagen, de provinciale korstmossenmeetnetten en herbariummateriaal. De gegevens zijn in beheer bij de Bryologische en Lichenologische Werkgroep van de KNNV (BLWC) en Lichenologisch Onderzoekbureau Nederland (LON). i8 I De Levende Natuur - januari 2005
2 ijst Figuur 1 toont het aantal soorten van de Rode Lijst per vierkante kilometer. De meeste waarnemingen in de database zijn van betrekkelijk recente datum. Dit is vooral het gevolg van een veel intensiever onderzoek gedurende de laatste lo jaar, zowel beroepsmatig (LON: epifyten) als met vrijwilligers, o.a. in het Landelijk Meetnet Korstmossen (onderdeel van het Netwerk Ecologische Monitoring). Als aanvulling daarop is vanaf 1999 door ons extra veldwerk verricht wat zich toegesneden heeft op het systematisch dichten van de 'witte vlekken'. De insteek hierbij was om van elk uurhok waar nog weinig of niets van bekend was, steeds de meest kansrijke plekken voor Rode Lijstvondsten uit te kiezen, om zo met de geringe menskracht van vier personen toch zo veel mogelijk informatie te vergaren. Het ging hierbij bijv. om een groot aantal hokken in het Fries-Croningse polderland met een overzichtelijke situatie: bijzondere korstmossen zijn in principe te verwachten op oude kerken, begraafplaatsen en oude vrijstaande bomen. Waar deze substraten ontbreken (dat zijn de meeste kilometerhokken) heeft het ook weinig zin om naar Rode LIjstkorstmossen te gaan zoeken. Op deze wijze zijn sinds 1999 hoiti derden oude kerken geïnventariseerd. Op het Pleistoceen zijn op een vergelijkbare manier talloze kleine heide- en stuifzandterreintjes onder de loep genomen. De trajecten zee- en IJsselmeerdijk zijn voorzover ze met natuursteen zijn belegd zo goed als integraal onderzocht. De Bemelerberg bij Maastricht is de belangrijkste groeiplaats voor korstmossen van kalkrotsen in ons land. Het is één van de weinige plekken waar een concentratie van epilieten van de Rade Lijst in een natuurreservaat is veiliggesteld Fig. 1. Aantal Rode Lijstsoorten per kilometerhok Kleine stip = 1 soort. Grootste stip = 26 soorten. anuari 2005
3 De, levende ^atuur Hotspots voor korstmossen in Nederland In figuur 1 blijkt uit de grootte van de stippen dat de Rode Lijstsoorten niet regelmatig over Nederland zijn verspreid. De duinen, de Utrechtse heuvelrug en de Veluwe zijn het rijkst aan Rode Lijstsoorten. De duinen zijn ruimschoots het rijkst: 70 % van de kilometerhokken in de duinen bevat Rode Lijstsoorten, tegen hoogstens 10 % van elk van de overige regio's (pleistoceen, heuvelland, urbaan en zeeklei & laagveen). De kaart laat op dit punt ook wel waarnemingseffecten zien. Behalve de duinen springen de Utrechtse Heuvelrug en in iets mindere mate de Veluwe eruit. Deels is dit reëel, maar deels is dit ook het gevolg van een veel intensievere waarneming in deze gebieden. In Utrecht komt alles samen: hier wonen de meeste korstmossenliefliebbers, en deze provincie heeft ook het meest intensieve epifytenmeetnet. Toch blijft het effect hiervan hooftizakelijk beperkt tot een grotere dichtheid aan kleine stippen. De kilometerhokken die het rijkst zijn aan Rode Lijstsoorten (grote stippen) zijn maar zeer ten dele gebieden die ook voor andere organismen een hoge biodiversiteit hebben, zoals de oude bossen in de binnenduinrand (Bergerbos, Manteling van Walcheren) en kalkrotsen in Zuid-Limburg (Bemelerberg). De voor korstmossen belangrijke oude bossen op de hoge zandgronden (Speulderbos, Het Loo, Den Treek, Asserbos) zijn voor hogere planten niet van grote waarde, terwijl de zeer lichenenrijke oude zee- en Ijsselmeerdijken (Delfzijl, Nijkerk, Terschelling), Drentse hunebedden en een paar stuifzanden (Hulshorst) voor hogere planten juist Aantal i Ceblednaam Apeldoorn, Paleispark 't Loo, Zuid West-Terschelling, havendam Putten CId, zeedijk Delfzijl, Hoogwatum, zeedijk Delfzijl, Bierum, zeedijk Delfzijl, Nansum, zeedijk Delfzijl, Holwierde, zeedijk Nijkerk, Arkemheen, zeedijk Bergen NH, Bergerbos 't Rooth, mergelgroeve Apeldoorn, Paleispark 't Loo, Noord Delfzijl, zeedijk Leusden, Den Treek Elspeet, Elspeterbos Assen, Asserbos arm zijn. In detop-15 (tabel 1) staan vooral zee- en IJsselmeerdijken genoemd en ook enkele rijke epifytenhokken in onder meer Paleispark 't Loo. Beheer en behoud in natuurgebieden Slechts de helft van de hotspots voor Rode Lijstsoorten bevindt zich in natuurterreinen: vooral stuifzanden, hunebedden, kalkrotsen en oude bosrestanten. Over het voor korstmossen gunstig beheer van dergelijke gebieden is al veel geschreven (Aptroot &, van Herk, 1999, 2001; van Herk et al., 1996, 2000; Ketner-Oostra, 2002). In het kort komt het neer op het creëren van pioniersituaties en het gebied dan vervolgens langdurig met rust laten. Een aantal aspecten in het huidige beheer zijn gunstig: zo heeft de toename van dood hout geleid tot een sterke toename van bedreigde rottend hout soorten, zoals Sterheidestaartje {Cladonia polydactyla). Minder gunstig is dat veel bossen te donker zijn geworden, waardoor lichtminnende soorten sterk zijn afgenomen. Verder worden oude, scheefstaande bomen dikwijls veel te snel gekapt: dit type bomen vormt voor een groot aantal zeer zeldzame korstmossen een specifieke niche (diepe schorsgroeven aan de overhellende, droge kant). In het gangbare bosbeheer, zowel in productiebossen als in natuurgebieden, hebben soorten van dit type bomen nauwelijks nog bestaansmogelijkheid. De inzet van grote grazers in heide- en duingebieden moet ook genoemd worden. Dit is in een aantal terreinen geen succes voor de korstmossen geworden. De inzet van runderen en paarden ofte hoge dichtheden van grazers, heeft al herhaaldelijk desastreuze gevolgen gehad waarbij zeer Type korstmossen en terrestrische soorten en terrestrische soorten waardevolle Rode Lijstsoorten plotseling zijn verdwenen. Voorbeelden zijn het Orvelterzand (Drenthe) waar na aanvang van begrazing met runderen, halverwege de jaren 1990, Ijslands mos na een aantal jaren bijna geheel is verdwenen. In de Landerumerheide op Terschelling hebben geiten een ravage aangericht in een voorheen prachtige vegetatie met Rendiermossen. Het is wenselijk dat in de toekomst het voorkomen van kwetsbare Rode Lijstkorstmossen uitdrukkelijk bij het beheer wordt betrokken. Zo bevindt zich in de dui- nen van Wassenaar de laatste groeiplaats van Saucijs-baardmos {Usnea articulata) in een tot dusver buiten de begrazing gehouden deel van het duingebied van Meijendel (Weeda, 2004); een begrazingsregime zou voor deze soort fataal kunnen zijn. Een voorbeeld van goed begrazingsbeheer is het Drouwenerzand, waar een zeer lage dichtheid aan schapen de vergrassing succesvol bestrijdt Oude muren Hoewel Nederland geen natuurlijke rotsen kent, vormen de steenbewonende korstmossen qua soortenaantal toch een zeer grote groep. Van de soorten die typerend zijn voor oude muren staat echter maar een relatief klein deel op de Rode Lijst. De reden is dat er maar weinig soorten zijn waarvan een achteruitgang aantoonbaar is. Er zijn 'maar' tien Rode Lijstsoorten typerend voor muren tegenover wel 58 soorten typerend voor dijken. In het IJsseldal in Gelderland bevindt zich de soortenrijkste korstmossenplek van Nederland: geen stuifzandgebied en geen natuurreservaat, maar de kerk van Hoog- Keppel, waar 76 verschillende soorten korstmossen groeien op een muur met een oppervlak van enkele honderden vierkante meters. Dit is een slecht onderhouden kerk waarvan de toren ook nog eens een andere eigenaar heeft (de gemeente Hummelo en Keppel) dan het schip (de kerkelijke gemeente). De kans op Rode Lijstsoorten is het grootst op soortenrijke muren die een langdurige successie hebben ondergaan; in de praktijk betekent dit dat zulke muren decennia lang met rust gelaten zijn. Tabel 1. Top-15 van kilometerhokken met de meeste Rode Lijstsoorten van korstmossen. 20 I De Levende Natuur - januari 2005
4 Deze oude dam in de haven van West- Terschelling is een toplocatie voor zeldzame en bedreigde epilieten. Op de granietblokken van dit dijkje zijn 25 soorten van de Rode Lijst aangetroffen. De enige momenteel nog bekende groeiplaats van Knopjesschildmos {Pormelina pastillifera) is een oude eik in het Drentse dorp Donderen. De groeiplaats van dit bijzondere korstmos is in een tuin, en de eigenaar is op de hoogte van dit bijzondere fenomeen. Het is een mooi voorbeeld hoe in samenspraak met eigenaren aan bescherming gewerkt kan worden. Steenglooiingen en dijken Bijna de helft van de 23 kilometerhokken met de meeste Rode Lijstsoorten is op geen enkele wijze beschermd. Het gaat hier vooral om de oude zeedijken, inclusief de voormalige Zuiderzeedijk. Er is In Nederland weinig ontzag voor de natuuren cultuurwaarden van dijken, hoe typisch Hollands ze ook zijn: de veiligheid staat voorop. Weinigen hebben er weet van dat de meeste dijken uit de tweede helft van de 18de eeuw stammen, toen de paalworm toesloeg in de tot dan toe houten zeeweringen. De stenen die aan de zeezijde van het talud werden aangebracht, zijn in de noordelijke helft van het land veelal uit Drenthe afkomstig. Honderden hunebedden, toen nog ondergronds gelegen, dienden als steengroeven voor graniet. De huidige soortenrijkdom van de best bewaarde granieten zeedijken langs het Flevomeer en de Eems en de Havendam van Terschelling is zelfs nog groter dan die van de hunebedden zelf, omdat hier ook specifiek maritieme soorten voorkomen. In het Deltagebied werden de dijken versterkt met een kalkhoudende zandsteen uit het Belgische Vilvoorde, maar hierop groeien aanzienlijk minder bijzondere korstmossen dan op graniet. De meeste dijken zijn in de laatste decennia opgehoogd tot Deltahoogte. Hierbij zijn in Zeeland alle oude dijken van enige omvang vervangen door eenvormige zeeweringen van beton en asfalt. In het Waddengebied zijn alle oude dijken verdwenen, behalve een dijkje bij de haven van Terschelling. Ook de Hondsbossche Zeewering en bijna alle rivierdijken zijn in recente jaren sterk van karakter veranderd. Veel van de oorspronkelijke korstmosflora op zeedijken is gebonden aan zuur gesteente, zoals graniet (in bouwtermen 'noordse steen') en basalt. Nieuwe dijkbekleding is in vrijwel alle gevallen van beton gemaakt ('basalton' of'hydroblocks'), een materiaal dat al erg veel in Nederland voorhanden is. De nu nog aanwezige hotspots worden op diverse manieren bedreigd: het in de jaren 1990 uitstorten van beton over de granieten keien langs de Eemsdijk heeft waarschijnlijk tot het verdwijnen van enkele soorten uit Nederland geleid. Op de Zuiderzeedijken is overgroeiing van het dijktalud met gras en onkruiden een bedreiging. Hier speelt niet alleen de verzoeting van de randmeren mee, maar ook het aanleggen van natuuroevers en buitendijks gelegen recreatieterreinen, zoals bij Arkersluis. Maatregelen bedoeld om natuur meer kansen te geven werken hier voor de korstmossen contraproductief. Alle zee- en IJsselmeerdijken waarop veel Rode Lijstsoorten voorkomen worden in het Landelijk Meetnet Korstmossen (NEM) gemonitord (Sparrius et al., 2002). Het behoud van de cultuur- en natuurwaarden van granieten zeedijken zou een speerpunt kunnen worden van een geïntegreerd natuurbeleid door de waterschappen en Rijkswaterstaat. Geld is hiervoor nauwelijks nodig: bij de dijken langs de Eems is het vooral een kwestie van het vermijden van ongelukkige maatregelen. Langs de randmeren en op Terschelling zou het beheer gericht moeten zijn op het tegengaan van overgroeiing door hogere planten. Weg- en erfbomen Oude weg- en erfbomen leveren kwantitatief de belangrijkste bijdrage aan groeiplaatsen van Rode Lijstsoorten buiten natuurterreinen. Weliswaar gaat het zelden om situaties waarbij meer dan tien Rode Lijstsoorten per km^ tezamen aanwezig zijn, zoals op dijken soms het geval is, maar het milieu is veel wijder verbreid, en het gaat om een veel groter aantal soorten dan bijv. op dijken. Ook gaat het heel vaak om soorten die binnen de natuurterreinen weinig voorkomen, en daardoor dus nauwelijks bescherming genieten. Dit zijn redenen waarom dit type bomen heel belangrijk is. Rijtjes wegbomen zijn iets typisch Nederlands, nergens komt dat in West-Europa op zo grote schaal voor als bij ons. Het gebruikelijke beheer om de bomen tot ongeveer 8 meter op te kronen is gunstig: de meeste soorten hebben veel licht nodig, en worden tegelijk aan wind en regen blootgesteld, wat ook gunstig is. Dit type bomen vormt het optimale milieu voor enige honderden epifytische korstmossoorten die aangewezen zijn op het typisch Nederlandse klimaatsgebied. Door luchtvervuiling zijn veel soorten in het verleden sterk achteruit gegaan, maar vooral in Friesland, Groningen, Drenthe en De Levende Natuur - januari
5 levende f^atuur De enige groeiplaats van Groot steenschildmos {Xanthoparmelia protomatrae) in Nederland (en onze buurlanden) bevindt zich op de Ijsselmeerdijk bij Nijkerk. De vele bijzondere Rode Lijstsoorten die hier voorkomen worden ernstig bedreigd door een oprukkende verruiging en vergrassing van het steentalud. een smalle kuststrook zijn er van talloze soorten nog populaties die de vervuiling hebben overleefd. Een aantal soorten heeft daar hun laatste groeiplaats. Het is een misvatting te denken dat door de luchtvervuiling de bescherming van dergelijke epifyten geen zin heeft. Zo komt Wimpermos (Anaptychia ciliaris) nog op slechts een tiental bomen voor, allemaal oude bomen waarop de soort mogelijk al een eeuw aanwezig is. Het zijn dus relicten, in afwachting van betere tijden. De bomen waar het om gaat zijn ons precies bekend, maar het ontbreekt aan geld en organisatie om de eigenaren van deze bomen op de waarde te wijzen en effectieve maatregelen te treffen. Nu het weer wat beter gaat met de luchtkwaliteit is juist het behoud van deze refugia van groot belang. Dit probleem is extra groot bij een tiental Rode Lijstsoorten die aan lep (Ulmus spec.) gebonden zijn. Door de iepziekte zijn oude iepen grotendeels uit ons landschap verdwenen en balanceren soorten als het lepenzonnetje (Caloplaca luteoalha) en de lepenspikkel (Strigula affinis) permanent op de rand van uitsterven. Verlies van Rode Lijstepifyten is vaak een direct gevolg van al dan niet vermijdbare ingrepen. Deels gaat het daarbij om voor de hand liggende oorzaken zoals het kappen van bomen met een verminderde vitaliteit, bomen die moeten wijken voor planologische ingrepen, of bomen die een gevaar vormen voor de verkeersveiligheid. Minder voor de hand liggend is het verlies van korstmossen door 'verstruiking': het dichtgroeien van groeiplaatsen met struiken en lage takken, als gevolg van een (vaak goed bedoeld) extensiever bermbeheer. Dit gebeurt dikwijls als een weg een andere bestemming krijgt, bijvoorbeeld als deze tot fietspad wordt omgevormd. Ook bij erfbomen leidt verstruiking dikwijls tot een ernstige verarming van de korstmosflora. Voor de korstmossen heeft verstruiking twee belangrijke gevolgen: er kan minder licht toetreden, en het microklimaat wordt gewoonlijk droger. Beide veranderingen hebben een sterk verarmend effect op de epifyten. Dit proces heeft zich de laatste decennia op grote schaal voltrokken in veel kleinschalige landschappen. Hier zijn door onder meer 'verbraming' van houtwallen en het begroeid raken van bomen met Klimop {Hedera helix) veel korstmossen verdwenen. Conclusie Het mag duidelijk zijn dat veel vindplaatsen van bedreigde korstmossen niet beschermd zijn. Dit artikel geeft voor de meest belangrijke habitats een omschrijving van het probleem en een voorstel hoe in het natuurbeheer met korstmossen rekening kan worden gehouden. In veel bossen zou een omvorming naar een meer savanneachtige structuur met hoofdzakelijk oude bomen (en boomlijken), weinig struiken, en veel open plekken met lichttoetreding wenselijk zijn. Een begrazingsregime werkt in zo'n situatie mogelijk positief In duingebieden en heideterreinen is het juist van belang terughoudend te zijn met begrazing, vooral als er in het terrein stuifplekken aanwezig zijn, die al dan niet door successie in de voorgaande jaren geleidelijk dichtgegroeid zijn. Hier bevinden zich dikwijls de concentraties Rode Lijstsoorten die zeer gevoelig zijn voor de introductie van een begrazingsregime. De beste garantie voor het behoud van waardevolle korstmosvegetaties op oude muren is niets doen. Wel is het wenselijk om beschaduwing door bomen of struiken tegen te gaan. Als de restauratie van een muur onvermijdelijk is, dan kan dit het beste plaatsvinden door de oude voegen te verwijderen, opnieuw te voegen met een schelpmortel, en de bakstenen zelf ongemoeid te laten. In de meeste gevallen gaat dit niet ten koste van de biodiversiteit. Voor de meest waardevolle oude dijken zou er een beschermingsplan moeten komen. Het is vreemd dat deze (ook) historisch waardevolle objecten nooit een monumentenstatus gekregen hebben. Dit hoeft niet strijdig te zijn met de waterkerende functie; in een beschermingsplan kan vastgelegd worden dat eventuele noodzakelijke verzwaringen in de toekomst aan de binnendijkse kant worden uitgevoerd. Gemeenten zouden een restrictiever beleid moeten voeren bij de vergunningverlening tot kap van oude bomen in het landelijk gebied en op erven. Te vaak worden bomen onnodig verwijderd, bijv. bij klachten over schaduw of bladval, of bij verbreding van uitritten. Tot slot is het wenselijk dat er een betere afstemming komt tussen enerzijds de specialistische kennis van de groeiplaatsen van Rode Lijstsoorten en de potentiële bedreigingen daarvan, en anderzijds onwetende, goedwillende eigenaren en beheerders. Te vaak verdwijnen bijzondere groeiplaatsen door vermijdbare 'ongelukjes'. De BLWC zou hierin een belangrijke rol kunnen vervullen. Literatuur Aptroot, A. &. K. van Herk, Algen, korstmossen en mossen op monumenten. Info restauratie en beheer i6: 1-8. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist. Aptroot, A. & C.M. van Herk, zoon. Veranderingen in de korstmosflora van de Nederlandse heiden en stuifzanden. De Levende Natuur 102 (5): Aptroot, A., H.F. van Dobben, C.M. van Herk & C. van Ommering, Bedreigde en kwetsbare korstmossen in Nederland: Toelichting op de Rode Lijst. Rapport IKC-Natuurbeheer 29: Herk, K. van, A. Aptroot & P. van den Boom, Hunebedden van grote betekenis voor lichenen. De Levende Natuur 97 (5): I De Levende Natuur - januari 2005
6 Herk, K. van, L Spier, A. Aptroot & L Sparrius, Achteruitgang van de korstmossen in het Speulderbos. De Levende Natuur loi: Ketner-Oostra, R., Branden als beheermaatregel voor vermoste stuifeandvegetatie? De Levende Natuur 103 (2): Sparrius, L.B., A. Aptroot, C.M. van Herl< &..L. Spier, Landelijk Meetnet Korstmossen. Inhoudelijke rapportage BLWG-rapport 1: Weeda, E.., Twee bijzondere korstmossen in de Meeuwenhoek, Saucijs-baardmos [Usnea articulata (L.) HofFm.] en Eikenmos [Evernia prunastri (L.) Ach.) als grondbewoner. Holland's Duinen 44: Summary Where are hot spots of Red Listed lichens in The Netherlands? A distribution map showing the number of Red Listed lichens per square kilometer in The Netherlands is presented, mainly based on data collected by the authors. There is a distinctive pattern, in which the coastal dunes, the Utrechtse Heuvelrug and the Veluwe appear to have the highest number of Red Listed species. The coastal dunes are by far the richest, with Red Listed lichens in 70% of the squares, and only 10% in the remaining ecoregions. Some of the most diverse sites are also hot spots for other species groups, for instance calcareous rock outcrops. Other hot spots are situated in areas where lichens constitute the major part of the biodiversity: ancient sea dykes, inland sand dunes and megalithic monuments. Management and conservation measures for these sites should speciflcally target favourable conditions for lichens. Nearly half of the 23 square kilometers with more than 10 Red Listed lichens are found outside nature conservation areas. Most of these sites are granite sea dykes, which are extremely important for lichens. More attention is needed to protect this fragile habitat. Epiphytic lichens on wayside trees are also insufficiently protected. A large number of Red Listed species occur on such trees. Drs. C.M. van Herk LON, Coudvink XK Soest lonsoest@vw<s.nl Drs. L.B. Sparrius BLWC, p/a Kongsbergstraat XV Gouda sparrius@blwg.nl Dr. A. Aptroot G. v.d. Veenstraat XK Soest aptroot@cbs.knaw.nl Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecologie & milieu ^ i^ gecertificeerd ISO 9001 lid ONRI lid Netwerk Groene Bureaus Inventarisatie en onderzoek macrofauna, visfauna herpetofauna, vlinders, vogelecologie ecotoxicologie vegetatiekartering aquatische ecologie ecosysteemanalyse geografische informatiesystemen vogels en windenergie vliegveiligheid en vogels Habitatrichtlijn, Vogelrichtlijn Flora- en faunawet Visie- en planvorming natuurontwikkeling landschapsvisies landschapsontwikkelingsplannen ecologische infrastructuur integraal waterbeheer milieu-effectenrapportage Postbus 365, 4100 AJ Culemborg Varkensmarkt 9, 4101 CK Culemborg Telefoon Inrichtings- en beheerplannen natuurvriendelijke oevers helofytenfilters visstandbeheerplannen stedelijk groen faunavoorzieningen inrichtingsplannen beheerplannen besteksvoorbereiding projectbegeleiding Monitoring en evaluatie natuurvriendelijke oevers flora en vegetatie, fauna Onder waterinventarisatie en onderzoek flora en fauna zoute en zoete wateren harde en zachte substraten onderwaterfoto, -video, -film Fax info@buwa.nl Website De Levende Natuur - januari
Vegetatie duinen,
Indicator 11 december 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In zowel droge als vochtige
Nadere informatieKORSTMOSSEN INLEIDING
64 KORSTMOSSEN INLEIDING Levenswijze Korstmossen zijn schimmels die samenleven met algen of blauwwieren. Vrijwel alle soorten leven in droge, maar luchtvochtige milieus. Korstmossen verspreiden zich met
Nadere informatieInleiding. Thuidium tamariscinum in Friesland. meldingen van Thuidium tamariscinum. Van. meldingen. Buxbaumiella 33 (
Buxbaumiella 33 (19941 61 Thuidium tamariscinum in Friesland Jacob Koopman & Karst Meijer A preliminary distribution map of Thuidiumtamariscinum in Friesland is presented. This map has been based 2 on
Nadere informatieVegetatie van de heide,
Indicator 13 december 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Sinds 1999 is de verstruiking
Nadere informatieBureauonderzoek natuurwaarden wijzigingsplan Boekenrode
Bureauonderzoek natuurwaarden wijzigingsplan Boekenrode Natuurwaardenkaart Voor het inventariseren van de natuurwaarden van Heemstede zijn in het rapport Natuurwaardenkaart van Heemstede Waardering van
Nadere informatie1. Status. Groenknolorchis (Liparis loeselii) H Kenschets. 3. Ecologische vereisten. 4. Huidig voorkomen
Dit profiel dient gelezen, geïnterpreteerd en gebruikt te worden in combinatie met de leeswijzer, waarin de noodzakelijke uitleg van de verschillende paragrafen vermeld is. Groenknolorchis (Liparis loeselii)
Nadere informatieToekomst voor eeuwenoud bos Samenvatting van het beheerplan Norgerholt Concept
Toekomst voor eeuwenoud bos Samenvatting van het beheerplan Norgerholt Concept a Toekomst voor eeuwenoud bos Samenvatting van het beheerplan Norgerholt Colofon Deze samenvatting is een uitgave van de
Nadere informatie1.2 landschap, natuur en recreatie. Landschap
1.2 landschap, natuur en recreatie Landschap Radio Kootwijk vormt een belangrijke schakel in een aaneengesloten open tot halfopen droog tot vochtig stuifzand- en heidegebied dat zich uitstrekt van het
Nadere informatieQuick scan ecologie Beatrixstraat te Halfweg
Quick scan ecologie Beatrixstraat te Halfweg Quick scan ecologie Beatrixstraat te Halfweg Auteur Opdrachtgever Projectnummer Ingen foto omslag T. ursinus Van Riezen en Partners 12.004 april 2012 De brandweerkazerne
Nadere informatieEindrapport DAGVLINDERS OP HET ZEEHOSPITIUMTERREIN TE KATWIJK
Eindrapport DAGVLINDERS OP HET ZEEHOSPITIUMTERREIN TE KATWIJK Eindrapport DAGVLINDERS OP HET ZEEHOSPITIUMTERREIN TE KATWIJK rapportnr. 2016.2200 oktober 2016 In opdracht van: Rho adviseurs voor leefruimte
Nadere informatieINRICHTING & BEHEER EN STARING ADVIES
EN STARING ADVIES Inrichtingsplan Om de ecologische hoofdstructuur te realiseren moeten er nog vele hectares landbouwgrond omgevormd worden in bos en natuur. Om tot een duurzame inrichting te komen moeten
Nadere informatieBiodiversiteit in Vlaanderen: de cijfers
Biodiversiteit in Vlaanderen: de cijfers Myriam Dumortier Natuurrapport www.natuurindicatoren.be www.nara.be www.inbo.be Haalt Vlaanderen de 2010-doelstelling? Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen
Nadere informatieEmmer Erfscheidenveen Meetnet 2015
Emmer Erfscheidenveen Meetnet 2015 Landschapsbeheer Drenthe Nijend 18a, 9465 TR, Anderen Inhoudsopgave Inventarisatiegebied Emmer-Erfscheidenveen... 3 Overzicht alle waarnemingen... 3 Type elementen...
Nadere informatieElf jaar veranderingen in de Nederlandse stuifzanden in kaart gebracht
Elf jaar veranderingen in de Nederlandse stuifzanden in kaart gebracht Laurens Sparrius (m.m.v. Michel Riksen & André Aptroot) BLWG Lezingendag 2-2-2019 Leefgebied voor korstmossen en mossen 4,8 Ammoniakconcentratie
Nadere informatieQuick scan ecologie. Mientweg 5 & 29 te Lutjewinkel
Quick scan ecologie Mientweg 5 & 29 te Lutjewinkel Samenvatting Inhoud H 01 Aanleiding Voor de Mientweg 5 en Mientweg 29 te Lutjewinkel wordt een ruimtelijke ontwikkeling voorbereidt. Het gaat om de ontwikkeling
Nadere informatieQuickscan natuuronderzoek en aanvullende rapportage verbouwing monumentaalpand Lammerinkweg 102 Enschede
Quickscan natuuronderzoek en aanvullende rapportage verbouwing monumentaalpand Lammerinkweg 102 Enschede Een inventarisatie van beschermde flora en fauna Enschede 2 December 2010 Rapportnummer 0123 Projectnummer
Nadere informatieWaardevol heidelandschap op de Hondsrug Samenvatting van het beheerplan Drouwenerzand Concept
Waardevol heidelandschap op de Hondsrug Samenvatting van het beheerplan Drouwenerzand Concept a Waardevol heidelandschap op de Hondsrug Samenvatting van het beheerplan Drouwenerzand Colofon Deze samenvatting
Nadere informatied rm Neder wa e landopg
Opgewarmd Nederland deel Plant en dier: blijven, komen, weggaan of... Soorten, verspreiding en klimaat Kleine beestjes: sterk in beweging Libellen: voordeel van een warmer klimaat Dagvlinders: extra onder
Nadere informatiememo INLEIDING GEBIEDSBESCHERMING ZAND/ZON/ c.c.: datum: 22 augustus 2013 Achterweg 48, Lisse
memo aan: van: OG ZAND/ZON/130372 c.c.: datum: 22 augustus 2013 betreft: Achterweg 48, Lisse INLEIDING Bij alle ruimtelijke ingrepen moet rekening gehouden worden met de aanwezige natuurwaarden in en om
Nadere informatie1 NATUUR. 1.1 Natuurwetgeving & Planologie
1 NATUUR 1.1 Natuurwetgeving & Planologie De bescherming van de natuur is in Nederland vastgelegd in respectievelijk de Natuurbeschermingswet en de Flora- en faunawet. Deze wetten vormen een uitwerking
Nadere informatieInhaalslag Verspreidingsonderzoek. De mossen van de Habitatrichtlijn: Geel schorpioenmos & Tonghaarmuts. BLWG Rapport 2004.07.
Inhaalslag Verspreidingsonderzoek De mossen van de Habitatrichtlijn: Geel schorpioenmos & Tonghaarmuts BLWG Rapport 2004.07 Oktober 2004 In opdracht van Expertisecentrum LNV Inhaalslag verspreidingsonderzoek,
Nadere informatieQuick scan ecologie Grote Sloot te Burgerbrug
Quick scan ecologie Grote Sloot te Burgerbrug Quick scan ecologie Grote Sloot te Burgerbrug Auteur Opdrachtgever Projectnummer Ingen foto omslag P.J.H. van der Linden N. Hemmers Bureau Buitenweg 13.143
Nadere informatieFlora van naaldbossen,
Indicator 7 september 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In de naaldbossen in Nederland
Nadere informatieTypische diersoorten van de Habitatrichtlijn,
Indicator 5 juli 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De laatste 10 jaar is de toestand
Nadere informatieQuickscan natuur terrein aan de Bosruiter in Zeewolde
Quickscan natuur terrein aan de Bosruiter in Zeewolde 22 december 2011 Zoon buro voor ecologie Colofon Project: Quickscan natuur terrein aan de Bosruiter in Zeewolde Opdrachtgever: mro Uitvoerder Zoon
Nadere informatieOp wegen en paden De openstelling van natuur in Nederland
Op wegen en paden De openstelling van natuur in Nederland Wegen_paden.indd 1 04-05-2006 17:22:48 Wandelen, genieten en verwonderen Wandelen, hardlopen en fietsen. Of gewoon tot rust komen en vol verwondering
Nadere informatie3. Inventarisatie. Organisatie. Figuur 1: Grafiek met het aantal retour gezonden inventarisatieformulieren per organisatie.
3. Inventarisatie 3.1. Methode Het inventarisatieformulier (zie bijlage 2) voor de Jeneverbes is verspreid via diverse organisaties naar beheerders en vrijwilligers. De organisaties die hierbij aan bij
Nadere informatieResultaten Quickscan, vissen en vleermuisonderzoek met betrekking tot de Flora- en Faunawet.
Aan Rob Knijn Van C. van den Tempel CC M. Witteveldt Datum 12 januari 2017 Betreft Flora- en faunagegevens Middenweg Zuid Project Herontwikkeling Middenweg Zuid Geachte heer Knijn, Beste Rob, In 2014 en
Nadere informatieVegetatie duinen,
Indicator 13 december 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In zowel droge als vochtige
Nadere informatieRECREATIE & NATUUR EN STARING ADVIES
RECREATIE & NATUUR EN STARING ADVIES In een groot deel van de Nederlandse bos- en natuurgebieden wordt veel gerecreëerd; op land, op het water en in de lucht. In de meeste gevallen kunnen de natuurfunctie
Nadere informatieGemeente Nijmegen T. Martens Postbus HG Nijmegen. Quick scan Flora- en faunawet Mesdagstraat te Nijmegen
Ecologie & landschap NOTITIE Gemeente Nijmegen T. Martens Postbus 9105 6500 HG Nijmegen DATUM: 29 januari 2016 ONS KENMERK: UW KENMERK: -- AUTEUR: PROJECTLEIDER: 15-879/16.00623/RalSm R.R. Smits G. Hoefsloot
Nadere informatieProductiebos maakt plaats voor oorspronkelijk heidelandschap.
NATUURVERBINDING HOORNEBOEG GOOIS NATUURRESERVAAT Productiebos maakt plaats voor oorspronkelijk heidelandschap. PRODUCTIEBOS MAAKT PLAATS VOOR OORSPRONKELIJK HEIDELANDSCHAP TEN ZUIDEN VAN HILVERSUM LIGGEN
Nadere informatieQuickscan natuuronderzoek bouwblok Kolenbranderweg Haaksbergen
Quickscan natuuronderzoek bouwblok Kolenbranderweg Haaksbergen Een inventarisatie van beschermde flora en fauna Haaksbergen 21 Mei 2014 Rapportnummer 031 Projectnummer 012 opdrachtgever Fam. Ten Dam Kolenbranderweg
Nadere informatieVegetatie duinen,
Indicator 5 december 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In zowel droge als vochtige
Nadere informatieAnalyse landschappelijke inpassing Recreatiecentrum Zandpol
Analyse landschappelijke inpassing Recreatiecentrum Zandpol Drs. Ing. L.M. Scholtens in opdracht van: Gemeente Emmen, Dienst Beleid Afdeling Fysiek Ruimtelijke Ontwikkeling December 2009 Het landschap
Nadere informatieLEMELERBERG: TOPNATUUR
LEMELERBERG: TOPNATUUR ROUTE 4,0 km Mooie, stille route langs zandvlaktes, jeneverbessen, eenzame dennen en met mooie vergezichten. Stuifzand en droge heide zijn schaars in Europa, daarom is de Lemelerberg
Nadere informatieQuickscan natuur Besto terrein Zwartsluis
Quickscan natuur Besto terrein Zwartsluis 3 april 2014 Zoon ecologie Colofon Titel Quickscan natuur Besto terrein Zwartsluis Opdrachtgever mro Uitvoerder ZOON ECOLOGIE Auteur C.P.M. Zoon Datum 3 april
Nadere informatieFietspad in het Voorsterbos, voorbeeld van een toegankelijk, divers bos
Concept Concept Concept Concept CRU05.095 Lekker leven in Flevoland Wat willen we bereiken: Een provincie met goede recreatieve mogelijkheden voor zowel de inwoners als de Randstadbewoners, het behoud
Nadere informatieGroengebied Amstelland AB 16-04-2009 Agendapunt 8 Ecologische verbinding Holendrechter- en Bullewijkerpolder BIJLAGE 2: NOTA VAN UITGANGSPUNTEN
Groengebied Amstelland AB 16-04-2009 Agendapunt 8 Ecologische verbinding Holendrechter- en Bullewijkerpolder BIJLAGE 2: NOTA VAN UITGANGSPUNTEN De Holendrechter- en Bullewijkerpolder als ontbrekende schakel
Nadere informatieWorkshop bosbeheer. Beheerteamdag 2017
Workshop bosbeheer Beheerteamdag 2017 Consulent bosbeheer Bosbeheer Elke boom heeft de functie om gekapt te worden Natuurwaarde bos? Wat bepaalt de natuurwaarde? Wat bepaalt de natuurwaarde van een bos?
Nadere informatieRijksmonumenten - nabijheid
De Erfgoedmonitor Home > Indicatoren > Rijksmonumenten - nabijheid Rijksmonumenten - nabijheid Publicatiedatum: 18 januari 2018 Rijksmonumenten zijn in Nederland, met uitzondering van Flevoland, bijna
Nadere informatieQuick scan Ecologie Tunnel Leijenseweg Gemeente De Bilt
Quick scan Ecologie Tunnel Leijenseweg Gemeente De Bilt CONCEPT Omgevingsdienst Regio Utrecht juli 2012 kenmerk/ opgesteld door beoordeeld door Ronald Jansen Dagmar Storm INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding...
Nadere informatieRapportage: Eric Verkaik Veldwerk: Elmar Prins. Quickscan. Spankerenseweg 20 Dieren
Rapportage: Eric Verkaik Veldwerk: Elmar Prins Quickscan Spankerenseweg 20 Dieren februari 2011 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 2 2 Gegevens plangebied... 2 3 Methode... 3 4 Resultaten... 3 4.1 Bureaustudie...
Nadere informatieGrote vos Nymphalis polychloros
Nymphalis polychloros Jan Goedbloed Soortbeschrijving De is een grote bruinrode vlinder, behorend tot de familie van de schoenlappers Nymphalidae waar ook, Atalanta, Dagpauwoog, Gehakkelde aurelia en Distelvlinder
Nadere informatieJuridische reis door de Nederlandse natuurbescherming
tekst anita nijboer beeld piet struijk Juridische reis door de Nederlandse natuurbescherming De natuurbeschermingswetgeving heeft in de loop der tijd nogal wat veranderingen doorgemaakt. De eerste wet
Nadere informatieQuick scan ecologie Werftweg 4 te Wekerom
Quick scan ecologie Quick scan ecologie Auteur Opdrachtgever Projectnummer Ingen foto omslag P.J.H. van der Linden Schuurman Beheer B.V. 089097 december 2009 de te slopen schuur Els & Linde B.V. Dr. A.R.
Nadere informatiePAS herstelmaatregelen en monitoring Wat kan en moet de kleine beheerder daarmee?
PAS herstelmaatregelen en monitoring Wat kan en moet de kleine beheerder daarmee? Beheerdersdag 2015 Jan Willem van der Vegte, BIJ12 - PAS-bureau Leon van den Berg, Bosgroepen Programmatische Aanpak Stikstof
Nadere informatieHet Brabantse natuurbeleid onder de loep Bijstelling noodzakelijk?
Het Brabantse natuurbeleid onder de loep Bijstelling noodzakelijk? Conclusie Er zijn veel ontwikkelingen in het natuurbeleid sinds 2010 Er zijn aanpassingen doorgevoerd of noodzakelijk Natuurbeleid in
Nadere informatieQUICK SCAN FLORA EN FAUNA. Heilleweg 21 te Sluis
QUICK SCAN FLORA EN FAUNA Heilleweg 21 te Sluis 1 QUICK SCAN FLORA EN FAUNA Heilleweg 21 te Sluis Opdrachtgever: A.C. Dingemans Heilleweg 21 4524 KL Sluis Opgesteld door: ZLTO Advies Cereshof 4 4463 XH
Nadere informatieNatuur en biodiversiteit
Natuur en biodiversiteit Rijk van Oostenbrugge (Alterra) Programmaleider DWK programma: Mensen en natuur Nederland is weliswaar een klein land, toch is de internationale betekenis voor biodiversiteit aanzienlijk.
Nadere informatieHoofdlijnen Natuurrapport 2007
Hoofdlijnen Hoofdlijnen Natuurrapport 2007 Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen Duurzaam gebruik Hoofdlijnen Natuurrapport 2007 Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen Duurzaam gebruik Toestand plant-
Nadere informatie(Bouw)plannen en de Flora- en faunawet
(Bouw)plannen en de Flora- en faunawet Inleiding Bijna overal in Nederland komen beschermde soorten planten en dieren voor. Bekende voorbeelden zijn een vleermuiskolonie in een te slopen of renoveren gebouw,
Nadere informatieKleurkeur: keurmerk voor goed bermbeheer. Context: steeds minder insecten. -76% insectenbiomassa Anthonie Stip
Kleurkeur: keurmerk voor goed bermbeheer Context: steeds minder insecten Anthonie Stip 1 juni 2018 anthonie.stip@vlinderstichting.nl @birdingstip -76% insectenbiomassa 1 Insectenverlies vooral na mei Biodiversiteit
Nadere informatieWERKPROTOCOLLEN VOOR WERKZAAMHEDEN IN HET KADER VAN BESTENDIG BEHEER EN ONDERHOUD.
WERKPROTOCOLLEN VOOR WERKZAAMHEDEN IN HET KADER VAN BESTENDIG BEHEER EN ONDERHOUD. In onderstaande werkprotocollen geeft de tabel aan waneer de werkzaamheden kunnen worden uitgevoerd. In de tabel wordt
Nadere informatieToekomst agrarisch natuur- en landschapsbeheer rond Winterswijk. Jan Stronks
Toekomst agrarisch natuur- en landschapsbeheer rond Winterswijk Jan Stronks Stand van zaken huidig landschap Bos en natuur in de plus! Agrarisch cultuurlandschap sterk in de min: Natuurwaarde holt achteruit
Nadere informatieKonijnen en vergrassing en verstruiking duinen,
Indicator 25 september 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Konijnen zijn in de tweede
Nadere informatieMotivaties in het beheer van de duinen
Motivaties in het beheer van de duinen Ter gelegenheid van het Lymesymposium 1 november 2013 Marianne Snabilie Manager Onderhoud en Administratie PWN Waterleidingbedrijf Afdeling Natuur en Recreatie Inhoud
Nadere informatieAcuut bedreigde dagvlinders in Nederland
Acuut bedreigde dagvlinders in Nederland Acuut bedreigde dagvlinders in Nederland Tekst: Chris van Swaay Met medewerking van Calijn Plate, CBS. Rapportnummer: VS2004.023 Productie: De Vlinderstichting
Nadere informatieQuick scan ecologie Frankemaheerd te Amsterdam ZO
Quick scan ecologie Frankemaheerd te Amsterdam ZO Quick scan ecologie Frankemaheerd te Amsterdam ZO Auteur Opdrachtgever Projectnummer Ingen foto omslag P.J.H. van der Linden Rochdale 12.060 september
Nadere informatieQUICKSCAN EDESEWEG 51 WEKEROM
QUICKSCAN EDESEWEG 51 WEKEROM Colofon Opdrachtgever: Tulp-Bijl B.V. Titel: Quickscan Edeseweg 51 Wekerom Status: Definitief Datum: Februari 2013 Auteur(s): Ir. M. van Os Foto s: M. van Os Kaartmateriaal:
Nadere informatieAlle dieren zijn gelijk maar sommige dieren zijn meer gelijk dan andere De Nauwe korfslak in de Nederlandse duinen. Jaap de Boer Stichting ANEMOON
Alle dieren zijn gelijk maar sommige dieren zijn meer gelijk dan andere De Nauwe korfslak in de Nederlandse duinen Jaap de Boer Stichting ANEMOON Inhoud Stichting ANEMOON De Nauwe korfslak Oorzaken achteruitgang
Nadere informatieHeidebeheer in de 21 e eeuw
Heidebeheer in de 21 e eeuw Henk Siebel Met OBN-faunaonderzoek van Joost Vogels, Arnold van den Burg, Eva Remke, Henk Siepel Stichting Bargerveen, Radboud Universiteit Nijmegen Herstel en beheer van droge
Nadere informatieDeel 1 Toen en nu 13
Deel 1 Toen en nu 13 14 Historie Het huidige typisch Nederlandse landschap met polders en dijken kent een lange historie. Na de laatste grote ijstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden, werd door een stijgende
Nadere informatieBeverwijkerstraatweg 44 - Castricum
Quick scan flora en fauna Beverwijkerstraatweg 44 - Castricum Gemeente Castricum 0 INHOUD 1. Aanleiding... 2 2. Gebiedsomschrijving en beoogde ingrepen... 3 3. Wettelijk kader... 4 4. Voorkomen van beschermde
Nadere informatiePlanten uit de Habitatrichtlijn
Indicator 28 februari 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Kruipend moerasscherm, groenknolorchis
Nadere informatieDossier: Samenspraak bij de ontwikkeling van het Beheerplan
Dossier: Samenspraak bij de ontwikkeling van het Beheerplan Hoe zou het moeten (de overheid over Samenspraak bij het ontwikkelen van een N2000 Beheerplan). Het Natura 2000 Beheerplan Schoorlse Duinen is
Nadere informatieNu geen verstuivingen in de Noordwest Natuurkern NPZK!
Nu geen verstuivingen in de Noordwest Natuurkern NPZK! Verstuivingen in de duinen Verstuivingen in de kustduinen zijn een belangrijk proces waardoor weer nieuwe duinen en duinvalleien kunnen ontstaan en
Nadere informatieQuickscan FF-wet voor ontwikkelingen aan Wedderstraat 18 te Vlagtwedde.
Quickscan FF-wet voor ontwikkelingen aan Wedderstraat 18 te Vlagtwedde. Quickscan FF-wet voor ontwikkelingen aan Wedderstraat 18 te Vlagtwedde. Status Definitief Datum 7 april 2015 Handtekening Matthijs
Nadere informatieLevende cultuur in ons landschap. Geert Boink SZH Landgoed Mariënwaerdt Beesd 20-04-2012
Levende cultuur in ons landschap Geert Boink SZH Landgoed Mariënwaerdt Beesd 20-04-2012 Onderwerpen De levende cultuur Ons landschap Levende cultuur behouden conclusies De levende cultuur Cultuurhistorische
Nadere informatieVeldinventarisatie ringslang en levendbarende hagedis A37, omgeving Zwartemeer
Veldinventarisatie ringslang en levendbarende hagedis A37, omgeving Zwartemeer Veldinventarisatie in opdracht van Advies- en Ingenieursbureau Oranjewoud Opgesteld door Stichting RAVON R.P.J.H. Struijk
Nadere informatieAMFIBIEËN EN REPTIELEN IN HET PLANGEBIED EN OMGEVING VAN DE UITBREIDINGSLOCATIE RENDAC TE SON
AMFIBIEËN EN REPTIELEN IN HET PLANGEBIED EN OMGEVING VAN DE UITBREIDINGSLOCATIE RENDAC TE SON AMFIBIEËN EN REPTIELEN IN HET PLANGEBIED EN OMGEVING VAN DE UITBREIDINGSLOCATIE RENDAC TE SON juni 2007 In
Nadere informatieQuickscan natuur Mauritslaan Werkhoven
Quickscan natuur Mauritslaan Werkhoven 15 november 2012 ZOON ECOLOGIE Colofon Titel Opdrachtgever Uitvoerder Auteur Datum Quickscan natuur Mauritslaan Werkhoven m RO Zoon Ecologie C.P.M. Zoon ZOON ECOLOGIE
Nadere informatieMetro & De Volkskrant van mei. Veiligheid; versterking van de kustzone
Metro & De Volkskrant van mei Project Thema DWKPrgr 418 Duurzame kust- en estuariene natuur Noordzee en kust Pieter Slim Diana Prins & Sona Prakash Overzichtkaart Nederland DE RAMP, februari 1953 Natuur
Nadere informatiePaddenstoelen, waarzeggers van het bos. Informatie over: Functies van paddenstoelen:
Paddenstoelen, Informatie over: waarzeggers van het bos Functioneren van het bos Bodemeigenschappen Verzuring en vermesting Samenstelling boomlaag Ouderdom bos en bomen Mycologische betekenis Wenselijk
Nadere informatieINVENTARISATIE LANDSCHAP EN CULTUURHISTORIE
INVENTARISATIE LANDSCHAP EN CULTUURHISTORIE in relatie tot de dijk Hieronder zijn vanuit het thema de belangrijkste aandachtspunten van de dijken in relatie tot de omgeving samengevat. Hierbij is de indeling
Nadere informatieVlinders van de Habitatrichtlijn,
Indicator 20 september 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Van de vijf Habitatrichtlijnsoorten
Nadere informatieNatuurherstel in Duinvalleien
Natuurherstel in Duinvalleien Kan het natuurlijker? A.P.Grootjans@rug.nl 1 Universiteit Groningen, IVEM 2 Radboud Universiteit Nijmegen Opbouw lezing Hydrologisch systeem van een duinvallei Relatie hydrologie,
Nadere informatieNatuurwaarden en beheer van pingo-ruïnes
Natuurwaarden en beheer van pingo-ruïnes 23 november 2017 Uko Vegter Sector Natuur en Landschap Het Drentse Landschap www.drentslandschap.nl Inhoud Pingo-ruïnes in terreinen van HDL Aantal en voorkomen
Nadere informatieLibellen van de Habitatrichtlijn,
Indicator 19 september 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Er staan negen soorten Nederlandse
Nadere informatieSoortenonderzoek Julianahof Zeist
Soortenonderzoek Julianahof Zeist 21 sept 2013 ZOON ECOLOGIE Colofon Titel Soortenonderzoek Julianahof Zeist Opdrachtgever mro Uitvoerder ZOON ECOLOGIE Auteur C.P.M. Zoon Datum 21 sept 2013 ZOON ECOLOGIE
Nadere informatieDienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer H. van der Meer Postbus HB AMSTERDAM
> Retouradres Postbus 19530 2500 CM Den Haag Dienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer H. van der Meer Postbus 95089 1090 HB AMSTERDAM Postbus 19530 2500 CM Den Haag mijn.rvo.nl T 088 042 42 42 ffwet@rvo.nl
Nadere informatieGemeente Purmerend. 16 december Dit is een automatisch gegenereerd document.
Gemeente Purmerend 16 december 2015 Dit is een automatisch gegenereerd document. 1. Inleiding In Nederland zijn flora en fauna beschermd door de Flora- en faunawet en de Natuurbeschermingswet 1998. Initiatiefnemers
Nadere informatieverwachting zullen de aanwijzingsbesluiten vóór oktober 2010 definitief worden. Voorlopig wordt daarom getoetst aan de bestaande gebiedsdocumenten.
E c o l o g i e Voor onderhavig bestemmingsplan is het noodzakelijk te beoordelen of er sprake is van eventuele effecten op de Ecologische Hoofdstructuur en/of gebieden die zijn beschermd in het kader
Nadere informatieBasiskwaliteit. meten? kwaliteit? benchmarken? relatieve trends en absolute referenten? Robert Kwak / 25 jan 2016
Basiskwaliteit relatieve trends en absolute referenten? meten? kwaliteit? benchmarken? Robert Kwak / 25 jan 2016 meten trends Trends broedvogels 200 180 160 140 populatie-index 120 100 80 60 40 20 0 agrarisch
Nadere informatieQuick scan ecologie Stroet te Sint Maarten
Quick scan ecologie Stroet te Sint Maarten Quick scan ecologie Stroet te Sint Maarten Auteur Opdrachtgever Projectnummer Ingen foto omslag P.J.H. van der Linden N. Hemmers Bureau Buitenweg 13.128 - definitief
Nadere informatieRobert Jentink juli
Ministerie van Infrastructuur en Milieu Rijkswaterstaat Zeeland Aan Projectbureau Zeeweringen t.a.v. Postbus 1000 4330 ZW Middelburg Contactpersoon Telefoon Robert Jentink 0118-622290 Datum Bijlage(n)
Nadere informatieBermenplan Assen. Definitief
Definitief Opdrachtgever: Opdrachtgever: Gemeente Assen Gemeente Mevrouw Assen ing. M. van Lommel Mevrouw M. Postbus van Lommel 30018 Noordersingel 940033 RA Assen 9401 JW T Assen 0592-366911 F 0592-366595
Nadere informatieFlora van open moerassen,
Indicator 18 november 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In de Nederlandse moerassen
Nadere informatieEcologische meerwaarde gehoede schaapskuddes. Loek Kuiters en Pieter Slim
Ecologische meerwaarde gehoede schaapskuddes Loek Kuiters en Pieter Slim Gescheperde vs. standbeweiding Sturing begrazing Verspreiding diasporen Verschraling Functionele samenhang landschapschaal Gescheperde
Nadere informatieIndeling lezing. Herstel van leefgebieden voor de gladde slang. Ringslang. Gladde slang. Adder
Indeling lezing Herstel van leefgebieden voor de gladde slang De gladde slang; uiterlijk, verspreiding en habitat Beheer Monitoring Jeroen van Delft Bladel, 13 september 2013 2/31 Ringslang Slanke bruine
Nadere informatieLife+ Together for Nature. samen werken aan herstel van heidelandschap
Life+ Together for Nature samen werken aan herstel van heidelandschap Life+ Together for Nature samen werken aan herstel van heidelandschap TOGETHER? TOGETHER staat voor TO GET HEath Restored: we zetten
Nadere informatieOver de kerk van Marum
Over de kerk van Marum De kerk van Marum is een van de oudste bakstenen kerken in Groningen. Het oudste gedeelte, het koor, dateert uit de 12 e eeuw. De toren is 13 e -eeuws. De preekstoel werd in 1826
Nadere informatieNotitie. 1 Inleiding. Referentienummer Datum Kenmerk PN mei Betreft Roofvogel onderzoek (BMP-R methode)
Notitie Referentienummer Datum Kenmerk 20 mei 2014 Betreft Roofvogel onderzoek (BMP-R methode) 1 Inleiding 1.1 Kader van het onderzoek Projecten of handelingen dienen te worden getoetst aan de wet- en
Nadere informatieLandelijk Meetnet Korstmossen
Landelijk Meetnet Korstmossen Inhoudelijke rapportage 2011 L.B. Sparrius, A. Aptroot & L. van Duuren in opdracht van: Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie Gegevensautoriteit Natuur BLWG-rapport
Nadere informatieNatte en Vochtige bossen. Hydrologisch herstel van natte en vochtige bossen: welke kansen liggen er?
Natte en Vochtige bossen Hydrologisch herstel van natte en vochtige bossen: welke kansen liggen er? Indeling Landschappelijke positie natte en vochtige bossen Verdroging Waar liggen de kansen? Hoe te herkennen
Nadere informatieRecreatief aanbod voor wandelen en fietsen,
Indicator 8 februari 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aanbod aan recreatiemogelijkheden
Nadere informatieGebruik van een boom door vleermuizen
Gebruik van een boom door vleermuizen Gebruik van een boom door vleermuizen Auteur Opdrachtgever Projectnummer Ingen foto omslag P.J.H. van der Linden T. Ursinus Gemeente Waterland 09.056 augustus 2009
Nadere informatieLeni Duistermaat, Naturalis sectie Botanie, onderzoeker Nederlandse flora
Herbariummateriaal verzamelen nog van deze tijd?! Leni Duistermaat, Naturalis sectie Botanie, onderzoeker Nederlandse flora Leni.Duistermaat@naturalis.nl Nederland kent een lange traditie van het inventariseren
Nadere informatieHEIDE ROZENDAALSE VELD EN ROZENDAALSE ZAND. Beleidsnota
HEIDE ROZENDAALSE VELD EN ROZENDAALSE ZAND 2005 Beleidsnota Inhoudsopgave 1 Inleiding...3 2 Doelen...3 3 Uitgewerkte randvoorwaarden op juridisch en beleidsinhoudelijk vlak...4 3.1 Europees beleid...4
Nadere informatie