Jaarverslag Energiefonds Overijssel I B.V.

Transcriptie

1 Jaarverslag 2015 Energiefonds Overijssel I B.V. 1

2 De missie van Energiefonds Overijssel In 2023 is 20% nieuwe energie in Overijssel beschikbaar. Dat is de ambitie die de provincie Overijssel zichzelf heeft gesteld. Eén van de acties om deze ambitie waar te maken is de oprichting van Energiefonds Overijssel via Energiefonds Overijssel I B.V. en Energiefonds Overijssel II B.V. Energiefonds Overijssel levert een financiële bijdrage aan ondernemingen, woningcorporaties en projecten die energie besparen of energie opwekken uit hernieuwbare bronnen. Zo draagt het fonds bij aan werkgelegenheid, ondernemerschap en innovatie, en aan de ambitie van de provincie Overijssel. Het nieuwe college van de provincie Overijssel, dat op 1 mei 2015 is aangetreden, heeft de kaders van het fonds aangepast door de maximaal beschikbare middelen voor het fonds vast te stellen op 200 miljoen en door het fonds revolverend te maken. 2

3 Het jaar 2015 was het jaar waarin voor veel inwoners van de provincie zichtbaar werd hoe Energiefonds Overijssel op hun eigen dagelijks leven van invloed was. De woningcorporaties renoveerden op grote schaal woningen in de sociale huursector. Ik ben diverse keren op bezoek geweest bij bewoners van huizen die zonnepanelen of een veel mooiere en beter geïsoleerde gevel hadden gekregen. Het fijne was dat de corporaties vaak algemene verbeteringen aan de huizen combineerden met de investeringen in energie besparen of energie opwekken. Dat maakte het enthousiasme natuurlijk nog groter. In mijn gesprekken met de corporaties leerde ik dat enkele corporaties echt door Energiefonds Overijssel over de streep waren getrokken om het onderdeel energie in hun onderhoudsplannen een duidelijke plaats te geven. Natuurlijk waren de investeringen in de bedrijven ook van groot belang: die ondernemers laten zien dat ondernemen met nieuwe energie wel kan. Het meest spectaculair vond ik de opening van de proeffabriek Empyro voor pyrolyse in Hengelo. Een groot avontuur om uit hout olie te maken. En er zijn nog veel meer vindingrijke ondernemers in Overijssel; ik hoop dat we zaken kunnen gaan doen! Dorine Putman-Devilee, ambassadeur Energiefonds Overijssel 3

4 Projectenbezoek Energiefonds, 26 november Met het Energiefonds Overijssel werkt de provincie Overijssel aan de verduurzaming van de provincie, en daarmee aan ons hoofddoel: 20% nieuwe energie in Op 26 november was ik in de gelegenheid om op uitnodiging van het Energiefonds een aantal projecten te bezoeken. Het was geweldig om nu eens in het echt te zien welke resultaten wij in Overijssel boeken. Het eerste bezoek was aan de biologische varkenshouderij t Condé in Heino. De varkenshouders die hier hun brood verdienen wekken duurzame energie op met zonnepanelen op het dak, die mogelijk zijn gemaakt door een leaseconstructie. Het Energiefonds Overijssel maakt deze constructie financieel mogelijk. Onze volgende stop was de Empyrofabriek in Hengelo. Een fabriek die tot stand is gekomen dankzij de financiering van het Energiefonds. Hier wordt afvalhout omgezet in olie, dat kan worden gebruikt voor verhitting in fabrieksprocessen of zelfs als brandstof voor auto s. Een unieke fabriek, waar wij in Overijssel trots op kunnen zijn. Tot slot bezochten wij die dag nog twee sportlocaties: het onlangs verbouwde stadion van Heracles in Almelo, waar onder andere led-verlichting en zonnepanelen de energierekening omlaag brengen. En in Deventer namen we een kijkje in sportcentrum De Scheg. Het zwembad van de Scheg wordt verwarmd door de warmte die vrij komt bij het koelen van de ijsbaan. En ook hier liggen zonnepanelen op het dak. We zijn er nog niet, en onze uitdaging is ambitieus. Maar Overijssel is op de goede weg. Het is goed om te zien dat het provinciale geld op zoveel verschillende plekken bijdraagt aan een schoner en duurzamer Overijssel. Erik Lievers Gedeputeerde Energie, Milieu en Europa Provincie Overijssel En over brandstof gesproken: ons gehele bezoek legden wij af in busjes die reden op biogas. Een bezoek aan een OrangeGas Tankstation was dus een logische volgende stop. Wist u dat biogas inmiddels goedkoper is dan de gewone LPG? Nog een reden dus om duurzaam te rijden. Een belangrijk onderdeel van onze energieambitie is te behalen in de woningvoorraad: zo n dertig procent. Woningcorporatie Welbions liet ons zien dat verduurzaming van de woningen door bijvoorbeeld isolatie bijdraagt aan een schoner milieu, maar ook aan meer woonconfort. Hier snijdt het mes dus aan twee kanten! 4

5 Erik 26 nov 2015 Voor het eerst zojuist de pyrolysefabriek in Hengelo bezocht. Één vd paradepaardjes van het Energiefonds. Erik 26 nov 2015 Zojuist in het Heraclesstadion geweest, kijken naar de led-verlichting, mede mogelijk gemaakt door het Energiefonds. 5

6 Erik 26 nov 2015 Vanochtend op bezoek geweest bij biologische, duurzame varkenshouder die ruim 1100 zonnepanelen heeft geplaatst 26 nov Samen werken aan duurzaamheid. Bezoek van provincie en EFO Empyro biomass pyrolysis projects EnergiefondsOV heeft geretweet Welbions 26 nov2015 Vanmiddag ontvangen in #Hengelo noord. Onder de indruk van innovatieve energiemaatregelen #grootonderhoud # trots EnergiefondsOV heeft geretweet Jan Paul van - 26 nov

7 Jaarverslag 2015 Energiefonds Overijssel I B.V. Inhoudsopgave Verslag van de raad van commissarissen 8 Verslag van de directie 10 Overzicht historische portefeuille per 31 december Geconsolideerde jaarrekening 2015 Energiefonds Overijssel I B.V. 30 Geconsolideerde balans 31 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening 33 Geconsolideerd kasstroomoverzicht 34 Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening 35 Toelichting op de geconsolideerde balans 42 Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening 48 Bijlage 1: Personalia 62 Bijlage 2: Adviescommissie 68 Bijlage 3: OrangeGas 71 Bijlage 4: Welbions 74 Bijlage 5: Sportcomplex Deventer 76 Bijlage 6: 2 jaar Energiefonds Overijssel 78 Bijlage 7: Keteneffect bij Mijande Wonen 80 Bijlage 8: Maatschappelijk rendement 84 Bijlage 9: Volloopvehikel 90 Bijlage 10: Zonne-energie 92 Bijlage 11: Empyro 100 Colofon 105 Enkelvoudige jaarrekening Energiefonds Overijssel I B.V. 50 Enkelvoudige balans 51 Enkelvoudige winst-en-verliesrekening 53 Toelichting op de enkelvoudige jaarrekening 54 Toelichting op de enkelvoudige balans 55 Toelichting op de enkelvoudige winst-en-verliesrekening 58 Overige gegevens 59 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant 60 7

8 Verslag van de raad van commissarissen Aan de algemene vergadering van aandeelhouders van Energiefonds Overijssel I B.V. Hierbij bieden wij u de door de directie opgemaakte jaarrekening van de vennootschap over 2015 aan, alsmede het verslag van de directie. Bij de jaarrekening heeft KPMG Accountants N.V. een goedkeurende controleverklaring afgegeven. De raad van commissarissen kwam in de verslagperiode vier maal bijeen. Er is tevens twee maal een overleg geweest met de adviescommissie en een gezamenlijk werkbezoek afgelegd aan een aantal representatieve projecten. Op de agenda van de reguliere vergaderingen stonden onder andere zaken die betrekking hebben op de verantwoording van de directie, bijvoorbeeld ten aanzien van het toepassen van het beloningsbeleid, het gerealiseerde maatschappelijke rendement, het risicomanagement, het jaarverslag 2014, de kwartaalrapportages en de uitwerking van het nieuwe coalitieakkoord. Uiteraard besteedden we veel aandacht aan de voortgang van de aanvragen. We constateerden dat het fonds veel inspanningen moet leveren om nieuwe aanvragen te krijgen. Dit heeft geleid tot extra inzet op de acquisitie en ook tot acties om aanvragen in de pijplijn op te waarderen tot robuuste financierbare aanvragen. Voor 2015 constateren we dat het fonds voldoet aan de WNT-normen. Eind 2014 is een start gemaakt met het ontwikkelen van nieuwe producten, zoals het opzetten van een Publieke Energy Service Company (P-ESCo). Hierbij besteedt een eigenaar/gebruiker (overheid) van een gebouw de energievoorziening en het management daarvan uit aan een externe partij met als doel substantieel op energiekosten te besparen, meer kwaliteit te realiseren, minder vermogensbeslag te hebben in installaties en de eigen organisatie te ontlasten. Daarnaast is gestart met het beter afstemmen van vraag en aanbod in de keten van biomassaprojecten. Van beide activiteiten verwachten we dat de resultaten zich vanaf 2016 vertalen naar financieringsaanvragen. Tot onze tevredenheid hebben we gezien dat de inzet en activiteiten om de pijplijn te verbeteren hebben geleid tot een redelijk goed gevulde pijplijn aan het eind van We beschouwen het op peil houden van de pijplijn en het opwaarderen van lopende aanvragen tot belangrijke aandachtspunten voor Daarnaast blijft het zaak om oog te houden voor de effecten op - en kansen voor het fonds van de lage rente, de vele ontwikkelingen op het gebied van verduurzaming en de invulling van het provinciale beleid. Zwolle, 16 maart 2016 De raad van commissarissen Pieter van Geel (voorzitter) Jan Paul van Soest Roeland van Straten 8

9 Transities hebben vaak een langere aanloop nodig, maar als de weerstanden om tot verandering te komen opgeruimd zijn en een wenkend (economisch) perspectief zich aandient, dan kan het snel gaan. Dat zien we nu ook bij de energietransitie. Het gaat steeds sneller, slimmer en economisch rendabeler. Energiefonds Overijssel is een perfect instrument om de potenties die er zijn manifest te maken. Pieter van Geel, voorzitter Raad van Commissarissen 9

10 Verslag van de directie Opzet en opdracht van het fonds Energiefonds Overijssel is op 7 november 2012 opgericht door de Provincie Overijssel. In 2009 verkocht de provincie haar aandeel in Essent. Via Energiefonds Overijssel laat de provincie een deel van deze verkoopopbrengst weer terugstromen naar de samenleving. Hiervoor is bij oprichting een bedrag van maximaal 250 miljoen gereserveerd. Het op 1 mei 2015 aangetreden nieuwe college van de provincie Overijssel heeft de kaders van het fonds aangepast door de maximaal beschikbare middelen voor het fonds vast te stellen op 200 miljoen en door het fonds revolverend te maken. Maatschappelijk rendement Het maatschappelijke rendement van Energiefonds Overijssel is tweeledig: het fonds draagt bij aan de doelstelling van de Provincie Overijssel van 20% nieuwe energie in 2023, en zorgt voor werkgelegenheid. De financieringen van het fonds in 2015 waren verantwoordelijk voor het volgende maatschappelijke rendement. Het fonds levert en leverde financiële bijdragen aan ondernemingen, woningcorporaties en projecten die energie besparen of energie opwekken uit hernieuwbare bronnen. Dit laatste is energie afkomstig van natuurlijke bronnen die constant worden aangevuld, zoals energie uit wind, waterkracht, zon, bodem, buitenluchtwarmte en biomassa. Zo draagt het fonds bij aan werkgelegenheid, ondernemerschap en innovatie, en aan de ambitie van de Provincie Overijssel: 20% nieuwe energie in Het fonds is onderverdeeld in Energiefonds Overijssel I B.V., waarin de participaties zijn ondergebracht, en Energiefonds Overijssel II B.V., waar de leningen en garanties onder vallen. De ASN Bank N.V. was over de verslagperiode de beheerder en tevens directie van Energiefonds Overijssel. De ASN Bank N.V. werkt hierbij samen met Royal HaskoningDHV en StartGreen Capital. 10

11 Nieuwe energie Het maatschappelijke rendement van de gehele portefeuille bedraagt TJ per jaar. Dit komt overeen met het energieverbruik (gas en elektriciteit) van bijna huishoudens. Dat is bijna evenveel als het totaal aantal huishoudens van een plaats als Kampen. De jaarlijkse vermindering van CO 2 uitstoot bedraagt ruim ton. Energiefonds Overijssel behaalde in 2015 in totaal een maatschappelijk rendement van 42,4 terajoule per jaar per geïnvesteerd miljoen euro (TJ/jr/mln) over het portefeuilledeel van participaties in - en leningen aan projecten van ondernemingen en organisaties die nieuwe energie opwekken of energie besparen. Daarmee voldoet het fonds in 2015 (nog) niet aan de provinciale doelstelling van 70 TJ/jr/mln. De belangrijkste redenen hiervoor zijn dat in 2015 veel projecten met zonne-energie zijn gefinancierd. Het energetisch rendement hiervan is relatief laag. Daarnaast levert Energiefonds Overijssel naar verhouding een hoge bijdrage. Dit drukt het rendement per geïnvesteerde euro. De doelstelling voor het maatschappelijke rendement van de volle portefeuille bedraagt TJ per jaar. Wij hebben voorzien dat de opbouw van maatschappelijk rendement in de beginperiode beperkt is, en toeneemt in het vervolg van de volloopfase. In de beginperiode investeert het fonds namelijk veel meer in energiebesparing, terwijl in de vervolgfase energieopwekking een groter aandeel krijgt. Het maatschappelijke rendement van projecten met energieopwekking is veel hoger dan van projecten gericht op energiebesparing. In 2015 is het aantal zonneprojecten in de pijplijn en portefeuille toegenomen. Dit is weliswaar energieopwekking maar het maatschappelijk rendement hiervan is in de regel veel lager dan van biomassaprojecten. Wij werken er naar toe dat in een latere fase het aandeel biomassa in de portefeuille weer toeneemt. Behalve de samenstelling van de portefeuille speelt voor de bepaling van het rendement per geïnvesteerd miljoen euro ook mee hoeveel Energiefonds Overijssel naar verhouding bijdraagt aan de totale investering. Bij een naar verhouding lage bijdrage van Energiefonds Overijssel aan de totale investering is het rendement relatief hoog. In de praktijk is de bijdrage van Energiefonds Overijssel echter vaak relatief hoog en is er bovendien ook vaak sprake van een combinatie van eigen vermogen en vreemd vermogen. Dit drukt het rendement per geïnvesteerd miljoen euro. Het is in de praktijk lastig om co-financiers te vinden. Dat duidt er wel op dat het fonds blijkbaar voorziet in een maatschappelijke behoefte. Werkgelegenheid De investeringen resulteren in een groei van de werkgelegenheid met tijdelijke arbeidsplaatsen binnen vijf jaar en 50 structurele arbeidsplaatsen. 11

12 Ontwikkeling portefeuille Het fonds heeft 93,2 miljoen uitgezet (inclusief bouwdepots) en 17,5 miljoen gecommitteerd. De omvang van de portefeuille vanaf de aanvang van het fonds komt daarmee op bijna 111 miljoen. De in de balans opgenomen portefeuille wijkt hier van af omdat die weergave inclusief afwaarderingen en terugbetalingen is en exclusief bouwdepots en committeringen. Het gedeelte voor woningcorporaties is nu gevuld tot 80 miljoen. De financieringsronde voor woningcorporaties is afgerond. Het aantal leningen aan - en participaties in bedrijven dat is gerealiseerd, is nog beperkt. We zijn in 2015 daarom nog (pro-)actiever de markt gaan benaderen. Het fonds van 200 miljoen is qua opbouw als volgt verdeeld: 4% biomassa, 41% energiebesparing, 11% zonne-energie en 44% nog uit te zetten in leningen en participaties. De portefeuille is nog niet omvangrijk genoeg om hier vergaande conclusies uit te trekken, maar we zien al wel dat het aandeel zon relatief hoog is. In 2015 zaten vooral projecten in de pijplijn die gebruikmaken van zonne-energie. Dit zet zich nog voort in Daarna wordt de focus meer verlegd naar biomassa. Zo ontstaat geleidelijk de gewenste mix van energietechnieken. Aan leningen verwachten we in miljoen te verstrekken. We verwachten voor een bedrag van ruim 4 miljoen participaties aan te gaan. 12

13 In de tweede helft kwamen we goed op stoom. We hebben met een steeds beter op elkaar ingespeeld team een mooi resultaat geboekt. De portefeuille is met 24 miljoen aangevuld tot 111 miljoen en daar zijn we trots op. Han Langen, fondsmanager totaal 111 mln 87 mln mln

14 PEC Zwolle scoort met energiezuinige LED-verlichting ledlampen aanschafprijs per jaar besparing in energiekosten 14

15 Financieringsaanvragen In 2015 zijn 33 nieuwe financieringsaanvragen ontvangen en zijn er 9 aanvragen goedgekeurd. Daarvan waren er vier aanvragen voor zowel een lening als een participatie. In totaal zijn er vanaf de start van het fonds 251 financieringsaanvragen ontvangen. Daarvan zijn er 170 afgewezen, ingetrokken of vervallen, en 33 gefiatteerd (waarvan 18 aanvragen van woningcorporaties). Dat betekent dat er eind 2015 nog 48 dossiers in behandeling zijn. In de intakefase bevinden zich 33 financieringsaanvragen. Daarvan zijn er 10 ondernemingen waarmee regelmatig gesprekken worden gevoerd. Voor de overige aanvragen in de intakefase geldt dat er meer informatie nodig is om de financieringsmogelijkheden verder te kunnen beoordelen. Met deze partijen wordt wel actief contact onderhouden, maar met een lagere frequentie. In de aanvraagfase bevinden zich 15 aanvragen. Bijna tweederde van de ingediende projecten is afgewezen of gestopt in de intakefase. Dit heeft diverse oorzaken. In veel gevallen voldoet de aanvraag niet aan de voorwaarden van het fonds en is duidelijk dat dit niet zal verbeteren. Dit is bijvoorbeeld het geval als het project te kleinschalig is of betrekking heeft op fossiele brandstoffen. Bovendien moeten de productie of activiteiten in de provincie Overijssel plaatsvinden. Verschillende potentiële voorstellen voldeden niet aan deze laatste eis. Daarnaast zijn veel voorstellen van matige kwaliteit, bijvoorbeeld doordat een goed businessplan ontbreekt. Dat maakt de behandeling arbeidsintensief; dit geldt zeker voor de participaties. Extra inspanningen worden betracht om co-financiers te vinden, de voorstellen op te waarderen tot volwaardige financieringsaanvragen en door meer gericht kansrijke aanvragen te identificeren. Door deze acties zien we dat de kans van slagen voor een succesvolle financiering in 2015 is toegenomen. Voor de behandeling wordt een onderscheid gemaakt tussen de intakefase en de aanvraagfase. In de intakefase worden de voorstellen eerst getoetst, doorgelicht en besproken met de aanvrager. Vervolgens doet deze een definitieve aanvraag. De gemiddelde doorlooptijd van de definitieve aanvraag bedraagt 23 weken. De doorlooptijd is in 2015 afgenomen. De besluitvorming duurt gemiddeld 13 weken, dat is korter dan het gemiddelde van 16 weken in Jaarkalender adviescommissie jan feb mrt mei jun jul apr aug sep okt nov dec fysieke vergaderingen overleggen met de RvC telefonische vergaderingen projectenbezoek 9 pre-adviezen: EFOI: 2, EFOII: 1, EFOI/II: 6 9 adviezen: EFOI: 1, EFOII: 4, EFOI/II: 4 15

16 In toenemende mate weten bedrijven en partijen zoals de woningbouwcorporaties Energiefonds Overijssel te vinden voor de financiering van projecten die echt verschil maken in beperking van energiegebruik of opwekking en levering van schone energie. Door deze portefeuille van financieringen de komende jaren professioneel verder uit te bouwen versterkt Overijssel zich op milieu en werkgelegenheidsgebied. Jean-Pierre Sweerts, voorzitter Adviescommissie 16

17 Verstrekte en gecommitteerde financieringen in 2015 Stichting Viverion De tweede tender voor woningcorporaties leverde in 2014 twee leningen op. Begin 2015 is daar een derde lening aan toegevoegd. De woningbouwcorporatie Stichting Viverion wil voor 80 woningen, 2 complexen gelegen in Holten en Markelo, energiebesparende maatregelen doorvoeren. De lening bedraagt Het maatschappelijk rendement bedraagt 3 TJ per jaar. Het aantal tijdelijke arbeidsplaatsen is 22. Door de lage rentestand in het begin van 2015 was het voor de beoogde woningbouwcorporaties niet meer interessant om een lening aan te gaan. Daar was eind van 2014 nog wel sprake van. Wij hebben daarom voor vier andere woningbouwcorporaties de beschikking moeten intrekken. Solease Overijssel B.V. De financiering van Solease Overijssel B.V. is een gecombineerde participatie en lening.. Het betreft een lening van en een participatie van voor het plaatsen van zonnepanelen op 500 daken van particuliere woningbezitters. Met het project wordt verwacht 13 TJ per jaar aan energie op te wekken en 5 tot 12 tijdelijke arbeidsplaatsen te realiseren. De eerste tranche van de participatie is uitgeboekt en de lening is gecommitteerd. De verwachting van de uitboeking van de lening is in het eerste kwartaal van Wocozon Overijssel B.V. Energiefonds Overijssel verstrekte een lening en nam samen met Fonds Regionaal Duurzaam 1 van Meewind een participatie in Wocozon Overijssel B.V.. De lening bedraagt met een looptijd van 18 jaar. De participatie bedraagt Wocozon streeft er naar woningen van Overijsselse woningbouwcorporaties te voorzien van zonnestroominstallaties. Energiefonds Overijssel heeft deze bedragen (zowel een participatie als een lening) gecommitteerd om in totaal woningen van Salland Wonen van zonnestroominstallaties te kunnen voorzien. Het maatschappelijk rendement bedraagt 21 terajoule per jaar. De investering in Wocozon Overijssel levert 5 tijdelijke en 4 structurele arbeidsplaatsen op. Boeren met Zon B.V. Boeren met Zon is een initiatief van Stichting Stimuland. Zij wil agrarische ondernemingen in Overijssel de mogelijkheid bieden zon-pv installaties op hun bedrijfsdaken te plaatsen en een financieringsmogelijkheid in de vorm van huurkoop aan te bieden. Het betreft een gecombineerde financiering met participatie van en een lening van De werkgelegenheid is berekend op 2 tijdelijke en 0,1 structurele arbeidsplaatsen. Het energie-effect is 12 TJ per jaar. De financial close voor de participatie vond plaats in het vierde kwartaal van 2015, de lening bevindt zich in de contractfase. BTG-BioLiquids B.V./Empyro B.V. In het derde kwartaal van 2015 volgde een tweede ronde investering in BTG-BioLiquids van en werd aan Empyro B.V. een converteerbare lening van verstrekt. BTG-Bioliquids B.V. ontwikkelt en vercommercialiseert een innovatieve pyrolysetechnologie waarmee houtachtige biomassa wordt omgezet in pyrolyseolie. De technologie wordt voor het eerst op commerciële schaal toegepast in de fabriek van werkmaatschappij Empyro B.V. ( Empyro ) waar pyrolyseolie wordt geproduceerd voor FrieslandCampina. De stoom die bij het proces vrijkomt wordt geleverd aan een naastgelegen vestiging van AkzoNobel. Empyro B.V. ( Empyro ) is in januari is gestart met de assemblage van de fabriek in Hengelo, waarna op 16 maart de fabriek voor het eerst in gebruik is genomen. In het eerste jaar zijn een aantal technische kinderziektes ontstaan die gedurende het jaar grotendeels zijn opgelost. Dit heeft er echter wel toe geleid dat er in 2015 enkele maanden geen olieproductie is geweest. De productie is weer gestart en zal naar verwachting in 2016 volledig opgebouwd worden naar vol productieniveau. De technische problemen hebben over 2015 wel geleid tot lagere inkomsten dan de afgegeven prognoses. In verband met deze lagere inkomsten heeft het fonds op basis van het voorzichtigheidsprincipe een afwaardering gedaan van (25%) van de verkrijgingswaarde van het project. 17

18 Het betreft enkel een boekhoudkundig afwaardering van de verkrijgingsprijs, deze afwaardering hoeft niet perse te corresponderen met de werkelijke marktwaarde van het project, die zal immers afhangen van de waarde van de aandelen van Empyro in het economisch verkeer en kan dus lager of hoger zijn dan opgenomen waarde. Zonnegilde B.V./PV Energie Finance Holding Zonnegilde is een specialist op het gebied van advies en realisatie van zon-pv installaties voor zakelijke eindgebruikers, (semi)-overheid, aannemers en particulieren. Vanuit de nu opgerichte Holding wil Zonnegilde 85 zon-pv projecten in Overijssel realiseren en exploiteren. Energiefonds Overijssel financiert de eerste fase, twaalf projecten, van de portefeuille. Het betreft een gecombineerde post van een participatie van en een verstrekking van een 16-jarige lening van Energiefonds Overijssel heeft de intentie om te participeren in de overige projecten, maar de financiering hiervan zal overgedragen worden aan de markt. Het totale verwachte energierendement bedraagt 467 TJ per jaar. Voor zowel de participatie als de lening zijn de overeenkomsten getekend. Het totale project levert 17 tijdelijke en 10 vaste arbeidsplaatsen op. Financieringen via een volloopvehikel In 2015 kregen OrangeGas Overijssel B.V en Holland Eco Finance B.V. een volgende financiering uit het zogenaamde volloopvehikel. Warehouses De Pauw CVA (WDP) WDP is een Belgisch beursgenoteerd bedrijf dat logistiek-vastgoed verhuurt in België, Nederland, Noord Frankrijk en Roemenië. WDP streeft verduurzaming van haar portefeuille na en heeft inmiddels op circa 30 van de door haar verhuurde panden zonnepanelen geïnstalleerd. Energiefonds Overijssel financiert de plaatsing van zonnepanelen op het dak van Wehkamp. De hoogte van de 15-jarige lening is Overige projecten die het fonds in de toekomst zou kunnen financieren zijn Küehne Nagel en Altrex. Het project levert 25 tijdelijke en 1 vaste arbeidsplaats op. Het energie effect is 33 TJ per jaar. De overeenkomst is in het vierde kwartaal van 2015 getekend. De verwachting is dat de lening in het eerste kwartaal van 2016 wordt uitgeboekt. 18

19 Financiële prestaties De portefeuille van uitstaande leningen leverde in ,5 miljoen aan rente-inkomsten op. De kosten bedroegen 2,9 miljoen. Er was een afwaardering op een participatie van Het nettoresultaat komt daarmee op 1,7 miljoen negatief, wat leidt tot een cumulatief resultaat van 7,9 miljoen negatief. In de opbouwperiode van het fonds, de volloopfase, zijn de inkomsten nog ontoereikend om de kosten te dekken. Over de afgelopen drie jaar zien we dat de inkomsten toenemen, de kosten afnemen en dat daarmee ook de negatieve resultaten minder negatief worden. We voorzien dat het fonds het break-evenpoint zal bereiken nadat het vrijwel is volgelopen. Vanaf 2018 verwachten we in te gaan lopen op het tekort. Dit moment wordt beïnvloed door het tempo van de uitzettingen en via kostenbeheersing. De kosten zijn lager uitgevallen dan begroot doordat de middelen efficiënt zijn ingezet. Op het gebied van communicatie zijn we, net als in 2014, effectief geweest door aan te haken bij activiteiten van anderen en door scherp te budgetteren op de door ons zelf georganiseerde activiteiten. Extern advies, bijvoorbeeld voor een Due Diligence onderzoek, wordt in veel gevallen door de aanvragers ingehuurd en betaald. 19

20 Marketing en acquisitie Kernelementen voor de pijplijn zijn vergroting van de instroom en versnelling van de doorstroom. Het laatste betekent dat de aanvragers ondersteuning wordt aangeboden bij het opwaarderen van hun aanvraag. Dit kan hulp zijn om de business case te verbeteren of bemiddeling bij het aantrekken van co-financiers. Om de instroom te vergroten werken we er enerzijds aan de voorwaarden van Energiefonds Overijssel beter af te stemmen op de markt en op de wensen van de (potentiële) klanten. Zo zijn er in 2015 wijzigingen doorgevoerd in het Uitvoeringsbesluit Subsidies (UBS). Wijzigingen in het investeringsreglement (IR) zijn in augustus gepubliceerd. Aanpassingen van de fondsvoorwaarden zijn de minimale hoogte van het financieringsbedrag, de hoogte van de rente bij woningcorporaties, het toepassen van quasi-eigen vermogen instrumenten, de vestigingseis voor proefprojecten van innovatieve bedrijven, het risicoprofiel en de eis van cofinanciering. Anderzijds bewerken we proactief de markt. Dit doen wij op basis van een analyse en prioritering van de verschillende marktsegmenten en de partijen die daarin opereren. In eerste instantie zijn de meest kansrijke sectoren en potentiële klanten benaderd. Om de doelstellingen op het gebied van maatschappelijk rendement te behalen is de realisatie van projecten op het gebied van biomassa van groot belang. In die sector zijn de risico s echter hoog, terwijl vraag en aanbod slecht op elkaar zijn afgestemd. We onderzoeken intensief hoe we verbeteringen in de keten kunnen aanbrengen om ook in deze sector succesvol te kunnen financieren en investeren. 5 oktober dec 2015 Anthony Viellevoije Waar ambitie is, is weg gefinancierd door 28 januari Zwolle Visie op Energie van start, geopend door Erik Lievers. EFO natuurlijk aanwezig. Eugene van Os Een goed @gerhard_muggen, Eugene van Os 31 maart 2015 We denken dat we de markt beter en vooral efficiënter kunnen faciliteren door meer gestandaardiseerde producten aan te bieden. Daarom zijn we in samenwerking met de provincie Overijssel begonnen met het opzetten van een Publieke Energy Service Company (P-Esco). We hopen dat bundeling in een P-Esco de schaal van projecten vergroot en tevens de risico s spreidt, zodat co-financiers gemakkelijker zullen instappen. Vooralsnog reageert de markt enthousiast. In 2016 moet dit tot resultaten gaan leiden. 31 maart 2015 Energiefonds Overijssel vandaag aanwezig bij FundtheFuture Ondertekening Europese gedragscode voor EPC s getekend tijdens ESCo Congres 20

21 Wij hebben veel ondernemers kunnen helpen in 2015 met het realiseren van hun duurzame projecten. Dit kwam met name door een gunstig samenspel van technologische ontwikkelingen en stimuleringsmaatregelen van overheden. En natuurlijk door de doorzettingskracht van de ondernemers. Vooral zon heeft een vogelvlucht genomen, we hebben alle mogelijke soorten zonprojecten kunnen financieren: voor sociale woningbouw, voor huizenbezitters, voor agrariërs en voor ondernemers. Ik verwacht dat deze trend zich in 2016 verder zal doorzetten en zal verbreden naar biomassaprojecten waardoor we nog veel meer ondernemers kunnen helpen. Anouk Blüm, accountmanager 21

22 Energiefonds Overijssel heeft het mogelijk gemaakt samen met Zonnegilde B.V. een participatie op te starten voor grootschalige PV-installaties voor ondernemers in Overijssel. Doordat Energiefonds Overijssel vanaf het eerste uur kon meedenken met het business plan was het mogelijk om de participatie en financiering van een dergelijk projectomvang binnen een jaar te realiseren. Door de betrokkenheid van Energiefonds Overijssel kunnen de ondernemers duurzame energie opwekken wat bijdraagt aan de ambitie van Provincie Overijssel Gerard de Ruiter, Algemeen directeur Zonnegilde B.V. investering door Energiefonds Overijssel tijdelijke arbeidsplaatsen 10 vaste arbeidsplaatsen Energiebesparing 467 TJ per jaar 22

23 Risicobeleid De beheerder houdt toezicht op de financiële en operationele risico s. Deze zijn tevens beschreven in het jaarplan. Alle operationele processen zijn beschreven en de verantwoordelijkheden zijn belegd. Het risicobeleid van de beheerder wordt gevolgd en is geoperationaliseerd met behulp van een risico-selfassessment. Dit wordt jaarlijks geactualiseerd. Risico s en bijbehorende maatregelen zijn opgenomen in een matrix. De risico s van de portefeuille worden regulier beoordeeld, bijvoorbeeld via revisies, het beoordelen van de jaarstukken en/of via deelname aan de aandeelhoudersvergaderingen. Voor Energiefonds Overijssel zijn diverse risico s geïdentificeerd: marktrisico, renterisico, kredietrisico, liquiditeitsrisico, verhandelbaarheidsrisico en uitbestedingsrisico: Marktrisico Het marktrisico is het risico dat de hele markt of een categorie van activa daalt, waardoor de prijs en de waarde van de activa in portefeuille kunnen worden beïnvloed. Het marktrisico is hoog doordat de activiteiten van Energiefonds Overijssel zijn beperkt tot de provincie Overijssel en doordat de portefeuille nog niet gespreid is. Naarmate de portefeuille voller wordt, neemt dit risico iets af, maar blijft hoog. Renterisico Het renterisico is het risico dat de marktwaarde van de uitstaande leningen wijzigt door een verandering van de marktrente. Aangezien de intentie is dat het fonds de leningen gedurende de gehele looptijd behoudt, worden alle leningen op geamortiseerde kostprijs gewaardeerd. Hierdoor is het renterisico gering. Voor Energiefonds Overijssel geldt bovendien niet de marktrente als referentie, maar het streefrendement van 2% gedurende de looptijd van het fonds. Het renterisico is beperkt door de lange rentevaste periode van de bestaande leningen: voor woningcorporaties maximaal vijftien jaar en voor overige leningen maximaal tien jaar, alleen Wocozon Overijssel B.V. wijkt hier van af met 18 jaar. Kredietrisico Het kredietrisico, ook wel debiteurenrisico genoemd, bestaat vooral uit het risico van een verandering in de kasstromen bij de leningnemer. Het totale kredietrisico op de portefeuille is laag doordat een groot gedeelte van de portefeuille is gegarandeerd. Alle financieringen aan woningcorporaties zijn gegarandeerd. Het kredietrisico vergt aandacht omdat het doel van het fonds is om juist innovatieve projecten te financieren. Deze projecten hebben vaak een hoger risicoprofiel. Het risico wordt beperkt door de kredietwaardigheid van de tegenpartij zorgvuldig te beoordelen, door de hoogte van de kredieten te maximeren en garanties te vragen. Liquiditeitsrisico Het liquiditeitsrisico is klein door een langlopende lening en garantie van de Provincie Overijssel, en door een lening voor werkkapitaal van de ASN Bank N.V. Verhandelbaarheidsrisico Het verhandelbaarheidsrisico is groot doordat de leningen en participaties beperkt verhandelbaar zijn. De impact hiervan is gering omdat het niet de intentie is om op korte termijn de leningen en participaties te verhandelen. Uitbestedingsrisico Het uitbestedingsrisico is het risico ten aanzien van de continuïteit van de bedrijfsvoering, integriteit en/of kwaliteit van de dienstverlening. Dit risico wordt beperkt door te werken met mandaten en dienstverleningsovereenkomsten, periodieke overleggen, periodieke verslaggeving en monitoring. Het is niet alleen essentieel om de risico s te mitigeren, maar ook om adequaat te reageren als de risico s zich in de praktijk voordoen. Een grote rol hierbij spelen ervaring, de inrichting van de organisatie, goede en constante monitoring en het vermogen om snel te reageren en aanpassingen te doen. 23

24 Klanttevredenheid Energiefonds Overijssel wil de (potentiële) klanten zo goed mogelijk bedienen. Het is daarom belangrijk om tijdig knelpunten te signaleren en verbeteringen aan te brengen in het proces of in de klantrelatie. Dit is een voortdurend aandachtspunt voor de accountmanagers. Feedback gedurende de intakefase heeft reeds geleid tot aanpassingen in de procedures. In 2014 is deze aanpak daarom voortgezet. Uit ervaringen, contacten en feedback zijn de belangrijkste observaties gedestilleerd. In het vierde kwartaal van 2014 kwam verdere input uit de Evaluatie Energiefonds Overijssel, die in opdracht van de provincie Overijssel is uitgevoerd. Omdat we via directe contacten al veel gegevens hebben verzameld en bovendien nog een beperkte groep klanten met financieringen hebben, is er in 2014 geen enquête onder de klanten gehouden. In 2015 hebben we onderzoek gedaan bij de woningcorporaties. De woningcorporaties hebben in twee tenders leningen gekregen. In de eerste ronde kregen 15 woningcorporaties een lening. In de tweede ronde ging het om 3 leningen, waarvan twee aan woningcorporaties die ook aan de eerste ronde succesvol hebben meegedaan en één lening aan een nieuwe woningcorporatie. Via een steekproef uit de woningcorporaties van de eerste ronde is een indruk verkregen van de tevredenheid van de woningcorporaties over de voorwaarden en procedures. De woningcorporaties zijn tevreden over de doorlooptijd en in het algemeen te spreken over de geboden service en de leningvoorwaarden (looptijd, aflossing, omvang), met uitzondering van de rente. Zeker bij de tweede tender speelde de hoogte van de rente een cruciale rol. Tijdens het proces daalde de marktrente en daarmee werd het aanbod van het fonds niet meer aantrekkelijk. De commerciële waarde van het fonds is voor de woningcorporaties daarom beperkt geweest. Het fonds heeft voor een deel als aanjager gefungeerd voor het verduurzamen van het woningbestand. Het voorgaande heeft geleid tot aanpassingen in de procedures, intakefase, aanvraagfase en ook in de operationele fase. De diverse gegevens en ervaringen uit de verschillende bronnen hebben verder geresulteerd in aanpassingen in het Uitvoeringsbesluit Subsidies (Ubs) en het Investeringsreglement (IR). 24

25 Markt De prijs van (grijze) energie daalt, terwijl de economie nog zwak is. Daardoor ontwikkelt de duurzame-energiemarkt zich uiterst traag. De SDE+-subsidie in het laatste kwartaal van 2014 was vooral voor zonne-energieprojecten erg gunstig. In 2015 heeft dit veel aanvragen voor Energiefonds Overijssel opgeleverd. In 2016 verwachten we hier nog een uitloop van. In 2016 zijn er twee SDE+-rondes gepland die ook voor Energiefonds Overijssel weer nieuwe kansen op zullen leveren. Energiefonds Overijssel zet in 2016 tevens additionele middelen in om kansrijke projecten verder te ontwikkelen. Innovatieve ondernemingen en energieprojecten die een aanvraag doen voor een participatie bij Energiefonds Overijssel, tonen vaak veelbelovende perspectieven. Doorgaans kloppen zij ook in een zeer vroege fase aan bij het fonds. Dit vraagt om veel ondersteuning, met langere doorlooptijden als gevolg. Energiefonds Overijssel inventariseert momenteel de mogelijkheden om innovatieve ondernemingen en energieprojecten te helpen met de doorontwikkeling van hun business plan waardoor zij op korte termijn in aanmerking voor financiering zouden kunnen komen. We zien kansen in de bundeling van kleinere, decentrale projecten. Daartoe ontwikkelen we structuren en vehikels waarmee initiatiefnemers van energieprojecten met eigen vermogen een bundeling tot stand kunnen brengen. Dit moet uiteindelijk leiden tot voldoende schaalgrootte om in aanmerking te komen voor vreemd vermogen van Energiefonds Overijssel. Initiatiefnemers van duurzame energieprojecten ervaren vaak de klassieke kip-ei-problematiek bij het aantrekken van financiering en het zekerstellen van de eerste projecten. Bij nagenoeg alle duurzame-energietechnologieën zien we de tendens deze problematiek te doorbreken door gefinancierde vehikels op te zetten. Deze stellen ondernemers in staat projecten te realiseren binnen duidelijk overeengekomen kaders en afspraken. Vooruitzichten 2016 Het aanbod in de markt van projecten voor duurzame energie en energiebesparing blijft zich ook in 2016 gestaag ontwikkelen. We verwachten in 2016 veel inspanningen te verrichten om uiteindelijk te eindigen op 140 miljoen uitgezette middelen. De portefeuille zal met deze toevoegingen rente-inkomsten van ongeveer 2 miljoen genereren. De geraamde kosten voor 2016 zijn 4,2 miljoen. Met de geplande verhoogde inspanningen op het gebied van ondersteunen van ondernemers, acquisitie en communicatie verwachten we op deze items meer uit te gaan geven dan in voorgaande jaren. We willen dit binnen het budget realiseren. Daarnaast passen we het fonds verder aan op de revolverendheid en het nieuwe maximum van 200 miljoen. Zwolle, 16 maart 2016 Directie Energiefonds Overijssel I B.V. 25

26 Waar ik nou een echt blij gevoel bij kreeg, dat waren die biggetjes die bij boer van varkenshouderij t Condé heerlijk onder de warmtelamp lagen bij de zeug. En die warmtelamp draait dan op de energie van de zonnepanelen op het dak. Gefinancierd door ons Energiefonds kwh besparing. Dat is ongeveer evenveel als het energieverbruik van 375 woningenbesparing per dag per varken Bas-Jan Blom, directeur van Energiefonds Overijssel. 26

27 Overzicht historische portefeuille per 31 december 2015 A Portefeuilleoverzicht uitgeboekte posten Naam organisatie Energiesoort Participaties Leningen Totaal De Woonplaats Energiebesparing Stg. Woonbedrijf Ieder1 Energiebesparing RK Woningstichting Ons Huis Energiebesparing Stichting Wonen Delden Energiebesparing Stichting Woonconcept Energiebesparing Woningstichting SWZ Energiebesparing Woningstichting Openbaar Belang Energiebesparing Stichting DeltaWonen Energiebesparing Stichting Domijn Energiebesparing Stichting Mijande Wonen Energiebesparing Woningstichting Rentree Energiebesparing Salland Wonen Energiebesparing Stichting Wetland Wonen Energiebesparing Woningstg. Welbions Hengelo Energiebesparing Woonbeheer Borne (Welbions) Energiebesparing Viverion Energiebesparing BTG Bioliquids B.V. Energieopwekking Empyro B.V. * Energieopwekking OrangeGas Overijssel B.V. Energieopwekking Sportbedrijf Deventer Energiebesparing Triple Groen B.V. Energieopwekking Holland Eco Finance B.V. Energiebesparing Wocozon Overijssel B.V. Energieopwekking Solease Overijssel B.V. Energieopwekking Boeren met Zon B.V. Energieopwekking Totaal A * Dit is inclusief een converteerbare lening van

28 B Portefeuilleoverzicht gecommitteerde posten Naam organisatie Energiesoort Participaties Leningen Totaal OrangeGas Overijssel B.V. Energieopwekking Holland Eco Finance B.V. Energiebesparing BeGreen Overijssel B.V. Energieopwekking Wocozon Overijssel B.V. Energieopwekking Solease Overijssel B.V. Energieopwekking Boeren met Zon B.V. Energieopwekking PV Energie Finance Holding B.V. Energieopwekking Warehouses De Pauw CVA Energieopwekking Totaal B Totaal A + B

29 Sportaccommodatie Woningcorporatie Productiebedrijf Duurzame infrastructuur Duurzame dienstverlening / projectontwikkeling Emmeloord Meppel Hoogeveen Emmen ad Dronten Zwolle Raalte Almelo Apeldoorn Deventer Hengelo Enschede 29

30 Geconsolideerde jaarrekening 2015 Energiefonds Overijssel I B.V. 30

31 Geconsolideerde balans Voor winstbestemming en in Toelichting Activa Financiële vaste activa Participaties (A) Leningen Bouwdepots (2.962) 0 Leningen (B) Vlottende activa Vorderingen (C) Liquide middelen (D) Totale activa

32 Passiva Eigen vermogen (E) Geplaatst kapitaal Overige reserves (6.223) (4.341) Onverdeeld resultaat (1.701) (1.882) (7.674) (6.223) Langlopende schulden Lening Provincie Overijssel (F) Lening ASN Bank N.V. (G) Kortlopende schulden Overige schulden (H) Totale passiva

33 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening Alle bedragen in Toelichting t/m t/m Opbrengsten uit beleggingen Niet-gerealiseerde waarde-veranderingen van participaties (250) Rente leningen Kosten Beheervergoeding (I) (2.404) (2.338) Overige kosten (J) (399) (510) (2.803) (2.848) Rentelasten (150) (137) Resultaat voor belasting (1.701) (1.882) Belasting (K) Nettoresultaat (1.701) (1.882) 33

34 Geconsolideerd kasstroomoverzicht Alle bedragen in Toelichting t/m t/m Kasstroom uit operationele activiteiten Resultaat (1.701) (1.882) Aanpassingen om resultaat aan te sluiten op de door de beleggingsactiviteiten gegenereerde kasstroom: Niet-gerealiseerde waardeveranderingen van participaties 250 Mutatie vorderingen (611) 13 Mutatie kortlopende schulden (30) (388) Nettokasstroom uit operationale activiteiten (2.092) (2.257) Kasstroom uit investeringsactiviteiten Verstrekte leningen (6.228) (15.825) Aankoop participaties (539) (1.955) Nettokasstroom uit investeringsactiviteiten (6.767) (17.780) Kasstroom uit financieringsactiviteiten Ontvangsten uit leningen van de Provincie Overijssel en ASN Bank Nettokasstroom uit financieringsactiviteiten Nettokasstroom gedurende de periode Liquide middelen aan het begin van de periode Liquide middelen aan het einde van de periode (D) Samenstelling liquide middelen Banktegoeden Totaal liquide middelen (D)

35 Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening 1. Algemeen Energiefonds Overijssel I B.V. en haar groepsmaatschappij Energiefonds Overijssel II B.V. (samen: het fonds) zijn opgericht op 7 november 2012 en gevestigd te Luttenbergstraat 2, Zwolle. Energiefonds Overijssel I B.V. (EFO I) is ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer en Energiefonds Overijssel II B.V. (EFO II) onder nummer Het fonds levert een financiële bijdrage aan ondernemingen, woningcorporaties en projecten in de provincie Overijssel die energie besparen of opwekken uit hernieuwbare bronnen. Energiefonds Overijssel I B.V. doet dit via investeringen in eigenvermogensinstrumenten (participaties) en Energiefonds Overijssel II B.V. door leningen en garanties te verstrekken aan ondernemingen, woningcorporaties en projecten. In de geconsolideerde jaarrekening zijn de financiële gegevens van Energiefonds Overijssel I B.V. en haar 100% dochtermaatschappij Energiefonds Overijssel II B.V. opgenomen. De verslagperiode van het fonds heeft betrekking op de periode 1 januari 2015 tot en met 31 december De geconsolideerde jaarrekening is opgemaakt op 16 maart De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met Titel 9, Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek. 2. Grondslagen voor de waardering van activa en passiva Algemeen De geconsolideerde jaarrekening wordt gepresenteerd in de euro, de functionele valuta van het fonds. De gehanteerde grondslagen voor waardering en resultaatbepaling zijn gebaseerd op de continuïteitsveronderstelling van de onderneming. Tenzij anders vermeld zijn alle bedragen in duizenden euro s en worden de in de balans opgenomen posten gewaardeerd tegen nominale waarde. De omschrijvingen van financiële stromen en posities zijn aangepast in lijn met de activiteiten van het fonds. Daarom wijken deze omschrijvingen in enkele gevallen af van de voorschriften conform het Besluit Modellen Jaarrekening. Gebruik van schattingen De opstelling van de geconsolideerde jaarrekening vereist dat het management oordelen vormt en schattingen en veronderstellingen doet die van invloed zijn op de toepassing van grondslagen en de gerapporteerde waarden van activa en verplichtingen, en van baten en lasten. De daadwerkelijke uitkomsten kunnen afwijken van deze schattingen. De schattingen en onderliggende veronderstellingen worden voortdurend beoordeeld. Herzieningen van schattingen worden opgenomen in de periode waarin de schatting wordt herzien en in toekomstige perioden waarvoor de herziening gevolgen heeft. Belangrijke schattingen en veronderstellingen hebben voornamelijk betrekking op de kredietwaardigheid van de tegenpartijen en de berekeningen van de reële waarde van leningen en participaties die daaraan zijn gekoppeld, zoals opgenomen in paragraaf 5, Financiële risico s. Grondslagen voor consolidatie De geconsolideerde jaarrekening omvat de financiële gegevens van de onderneming en haar groepsmaatschappij Energiefonds Overijssel II B.V. (100% belang). Groepsmaatschappijen zijn deelnemingen waarin de onderneming een meerderheidsbelang heeft, of waarop de onderneming op een andere wijze een beleidsbepalende invloed kan uitoefenen. Bij de bepaling of de onderneming beleidsbepalende invloed kan uitoefenen, worden financiële instrumenten betrokken die potentiële stemrechten bevatten en direct kunnen worden uitgeoefend. In de geconsolideerde jaarrekening zijn de onderlinge schulden, vorderingen en transacties geëlimineerd, evenals de winsten die in de groep zijn gemaakt. De groepsmaatschappijen zijn integraal geconsolideerd. 35

36 Criteria opname in de balans Een financieel instrument wordt in de balans opgenomen zodra het waarschijnlijk is dat toekomstige economische voordelen van het financiële instrument naar het fonds zullen vloeien. De reële waarde van een financieel instrument bij eerste opname is gelijk aan de kostprijs van het financiële instrument. Een financieel instrument wordt niet langer in de balans opgenomen als een transactie ertoe leidt dat alle of nagenoeg alle toekomstige rechten op economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico s met betrekking tot het financiële instrument aan een derde worden overgedragen. Saldering van een actief en een verplichting Een financieel actief en een financiële verplichting worden gesaldeerd als nettobedrag in de balans opgenomen als er sprake is van een wettelijke of contractuele bevoegdheid om het actief en de verplichting gesaldeerd en gelijktijdig af te wikkelen, en als bovendien de intentie bestaat om de posten op deze wijze af te wikkelen. De rentebaten en -lasten die samenhangen met de gesaldeerd opgenomen financiële activa en financiële verplichtingen worden eveneens gesaldeerd opgenomen. Participaties Onder participaties worden verstaan belangen in aandelenkapitaal van ondernemingen, waarbij geen invloed van betekenis wordt uitgeoefend op het zakelijke en financiële beleid van de onderneming. Zij worden gewaardeerd tegen kostprijs of lagere marktwaarde. Het innovatieve karakter van de ondernemingen beperkt het gebruik van algemeen aanvaarde waarderingsmodellen en technieken. Waardering tegen reële waarde is nagenoeg niet mogelijk en vaak zeer arbeidsintensief. Daarom is besloten de participaties in eerste instantie te waarderen tegen kostprijs. Deze keuze impliceert dat alleen gerealiseerde waardeveranderingen in de verlies-en-winstrekening worden verwerkt, evenals eventuele bijzondere waardeverminderingen. Leningen Verstrekte leningen en overige vorderingen worden na eerste opname gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs op basis van de effectieve rentemethode, eventueel verminderd met bijzondere waardeverminderingen. Bijzondere waardeverminderingen De financiële vaste activa worden op iedere verslagdatum beoordeeld om te bepalen of er objectieve aanwijzingen bestaan dat een actief een bijzondere waardevermindering heeft ondergaan. Een financieel actief wordt geacht onderhevig te zijn aan een bijzondere waardevermindering als er objectieve aanwijzingen zijn dat na de eerste opname van het actief zich een gebeurtenis heeft voorgedaan die een negatief effect heeft gehad op de verwachte toekomstige nettokasstromen van dat actief en als hiervan een betrouwbare schatting kan worden gemaakt. Objectieve aanwijzingen dat financiële activa onderhevig zijn aan een bijzondere waardevermindering omvatten onder meer het niet nakomen van betalingsverplichtingen en achterstallige betalingen door een tegenpartij, herstructurering van een bedrag dat aan de onderneming toekomt onder voorwaarden die de onderneming anders niet zou hebben overwogen, aanwijzingen dat een tegenpartij failliet zal gaan, en het verdwijnen van een actieve markt voor een bepaald effect. Aanwijzingen voor bijzondere waardeverminderingen van vorderingen en beleggingen die de onderneming waardeert tegen geamortiseerde kostprijs, worden in aanmerking genomen zowel op het niveau van specifieke activa als op collectief niveau. Van alle individueel significante vorderingen en beleggingen wordt beoordeeld of deze specifiek onderhevig zijn aan bijzondere waardevermindering. Alle individueel significante vorderingen en beleggingen waarvan is vastgesteld dat deze niet specifiek onderhevig zijn aan bijzondere waardevermindering, worden vervolgens collectief beoordeeld op een eventuele waardevermindering die zich al heeft voorgedaan, maar nog niet is vastgesteld. Van individueel niet-significante vorderingen wordt collectief beoordeeld of deze onderhevig zijn aan bijzondere waardevermindering door samenvoeging van vorderingen met vergelijkbare risicokenmerken. 36