Vroegtijdige interventie in "criminele carrièregezinnen" middels Functionele Gezinstherapie.

Transcriptie

1 Vroegtijdige interventie in "criminele carrièregezinnen" middels Functionele Gezinstherapie. Betrokken partijen: Het Cluster Forensische Jeugdpsychiatrie van de Bascule, Bureau Jeugdzorg Agglomeratie Amsterdam (BJAA) De Gemeente Amsterdam

2 FFT bij het Cluster forensische jeugdpsychiatrie van de Bascule Resultaten van het onderzoek naar de implementatie van FFT binnen het Cluster forensische jeugdpsychiatrie en van het onderzoek naar recidive onder jongeren die FFT ontvangen. Duivendrecht, maart 2007 Drs. E. van Leeuwen Drs. M.C.A.E. van der Veldt

3

4 Colofon Duivendrecht, maart 2007 Dit rapport is te bestellen bij: PI Research Postbus ZH Duivendrecht Telefoon: In opdracht van: De gemeente Amsterdam. Uitvoering onderzoek: Het onderzoek is uitgevoerd door PI Research in samenwerking met het Cluster forensische jeugdpsychiatrie van de Bascule. Met dank aan: Lotte Loef, Mirjam Bekker, René Breuk (de Bascule) & Henry Janssen (BJAA). Alle deelnemers aan de interviews, voor hun inzet en medewerking. Auteurs: Drs. E. van Leeuwen (Emilie) en drs. M.C.A.E. (Marie-Christine) van der Veldt zijn beide werkzaam bij PI Research. PI Research is een organisatie voor onderzoek, innovatie en opleiding, gericht op de ontwikkeling, opvoeding en behandeling van kinderen en jongeren. Overname, openbaarmaking en/of verspreiding van (gedeelten van) deze uitgave is niet toegestaan zonder toestemming van de auteurs.

5 Inhoudsopgave 1 Aanpak harde kern jeugd met functionele gezinstherapie Inleiding Wat is Functionele gezinstherapie? Het programma-aanbod De beoogde doelgroep Doel van dit rapport De inhoud van dit rapport Opzet en uitvoering van het onderzoek Inleiding De onderzoeksvragen Opzet van en werkwijze bij de procesevaluatie Opzet van en werkwijze bij het meten van recidive Het instrumentarium De implementatie van FFT binnen de Bascule Inleiding Voorbereidingen en randvoorwaarden Externe voorlichting over FFT en de toeleiding naar FFT De opleiding tot FFT-therapeut Supervisie en het borgen van kwaliteit De inbedding van onderzoek in de praktijk Deskundigheidsbevordering Aangemelde gezinnen: beoogde versus bereikte doelgroep en aantallen Samenvatting De onderzoeksgroep Inleiding Algemene kenmerken van de onderzoeksgroep Geslacht, leeftijd en woonsituatie Geboorteland en etniciteit Gezagskader Dagbesteding bij aanvang

6 4.2.5 Opleiding en dagbesteding ouders Problemen van de jongere en het gezin Eerder ontvangen hulp Psychiatrische problematiek van de jongeren Relaties in gezin en met leeftijdgenoten Omgangsvaardigheden van de jongeren Gedragsproblemen Risicofactoren in de gezinssituatie Delictgeschiedenis van de jongeren uit de onderzoeksgroep Samenvatting Recidiveonderzoek Inleiding Recidive onder jongeren die FFT in goed overleg hebben afgerond Recidive onder jongeren die na een of meerdere sessies zijn gestopt met FFT Recidive onder jongeren die nog in behandeling zijn Recidive onder jongeren die delicten hebben gepleegd tegen leven of persoon Verschil tussen de groep die FFT goed heeft afgerond en de groep drop-outs Samenvatting en conclusies Inleiding Beantwoording van de onderzoeksvragen Literatuur 58

7 1 Aanpak harde kern jeugd met functionele gezinstherapie 1.1 Inleiding In het collegeakkoord van de Gemeente Amsterdam staat geschreven: Amsterdam moet en zal veiliger worden. Om een grotere mate van veiligheid te realiseren heeft de gemeente het Veiligheidsplan Amsterdam opgesteld. Dit plan richt zich onder andere op de sociale veiligheid, oftewel: onveiligheid veroorzaakt door ongewenst gedrag. Een van de dadergroepen waar het veiligheidsplan zich op richt is de harde kern jeugd. Dit zijn veelplegers in de leeftijd van twaalf tot en met 24 jaar die herhaaldelijk met politie of justitie in aanraking komen en voor veel materiële en immateriële schade zorgen 1. In Amsterdam zijn in ruim 1700 aanhoudingen verricht van zogenaamde harde kern jongeren. Om delinquentie onder harde kern jeugd te bestrijden is de Gemeente Amsterdam gestart met het project Aanpak Harde Kern Jeugd. Deze aanpak heeft vijf speerpunten, waarvan er twee zijn gericht op het begeleiden en behandelen van ernstig delinquente jongeren. Dit zijn resocialisatie en jeugdpsychiatrie 3. In het kader van resocialisatie zijn er ambulante begeleidingstrajecten ontwikkeld. Een voorbeeld hiervan is Intensieve Trajectbegeleiding Harde Kern (ITB). De begeleiding is bij ITB gericht op het toekomstperspectief van de jongere, in combinatie met strikte afspraken en controle. Ook wordt veel gebruik gemaakt van trajecten in jeugdinrichtingen als Den Engh en Glen Mills. In 2003 namen 139 jongeren in Amsterdam deel aan een vorm van ITB en werden 432 jongeren in een jeugdinrichting geplaatst. Ook de jeugdpsychiatrie komt steeds nadrukkelijker in beeld. Naar schatting lijdt een kwart van ernstig delinquente jongeren aan een psychische of gedragsstoornis. De noodzaak om adequate zorgprogramma s voor deze doelgroep te ontwikkelen wordt dan ook steeds groter. Hoewel in Nederland de nadruk bij de aanpak van harde kern jongeren vooral nog ligt op het individuele vlak, tonen onderzoek en praktijk aan dat dit vaak onvoldoende is. De kans op succes blijkt toe te nemen als het gehele gezin van de jongere bij de hulp wordt betrokken. In aansluiting op bovengenoemde ontwikkelingen werkt de projectgroep Aanpak Hard e Kern Jeugd sinds 2002 samen met het Cluster forensische jeugdpsychiatrie van de Bascule. De Bascule is een academisch centrum voor kinder- en 1 B 2 D ron: e meest recente gegevens hierover dateren van D e overige drie speerpunten zijn: preventie en doorstroom beperking, opsporing en vervolging, informatieverzameling (voor meer informatie zie 7

8 jeugdpsychiatrie voor de regio Amsterdam en omstreken. Het Cluster behandelt jongeren in de leeftijd van twaalf tot 22 jaar met psychiatrische stoornissen, een dreigende groei richting een persoonlijkheidsstoornis, (ernstige) gedragsproblemen of een combinatie daarvan. Onder cliënten van de Bascule bevinden zich ook jongeren die herhaaldelijk in aanraking zijn gekomen met het strafrecht en onder juridische dwang in therapie zijn. Een groot deel van de aangemelde jongeren wordt bij de Bascule in gezinsverband behandeld met de uit Amerika afkomstige Functional Family Therapy 4 (FFT) Wat is Functionele gezinstherapie? Functional Family Therapy (FFT) is in de jaren zeventig in de Verenigde Staten ontwikkeld voor de behandeling van gezinnen van delinquente jongeren. Traditionele therapievormen kunnen vaak niet uit de voeten met ongemotiveerde gezinnen of gezinnen die veel weerstand tegen behandeling tonen. FFT-therapeuten proberen juist deze weerstand te begrijpen en beschuldigingen en negatieve interacties tussen gezinsleden te doorbreken. Hierdoor lukt het uiteindelijk vaak om ongemotiveerde gezinnen toch voor behandeling te motiveren. FFT is een intensieve, gezinsgerichte behandelvorm die in de Verenigde Staten tussen drie en zes maanden in beslag neemt. De therapie heeft een brede theoretische oriëntatie en bevat elementen uit de systeemtherapie, d e gedragstherapie en de cognitieve therapie. De behandelvorm bestaat in Amerika uit acht tot 30 zittingen (Sexton & Alexander, 2002). Uit Amerikaans onderzoek naar de behandeling van delinquente jongeren met FFT blijkt dat de behandelvorm haar vruchten afwerpt. In vergelijking met andere vormen van begeleiding slaagt FFT er in om bij bijna twee keer zoveel jongeren te voorkomen dat zij opnieuw in aanraking komen met het strafrecht. Daarnaast doen jongeren na afsluiting van de therapie minder vaak een beroep op nieuwe hulpvormen en heeft de behandeling een preventief effect op jongere broertjes en zusjes. Met deze resultaten is Functionele Gezinstherapie in de Verenigde Staten één van de elf programma's die uit 500 onderzochte programma's als bewezen effectief naar voren zijn gekomen Het programma-aanbod 7 Het programma is onderverdeeld in drie fasen: (1) de verbindings- en motiveringsfase, (2) de gedragsveranderingfase en (3) de generalisatiefase. Na de derde fase volgt er een periode van nazorg. 4 In het Nederlands wordt de behandelvorm functionele gezinstherapie genoemd. 5 Bron: 6 Bron: 7 Dit is een bewerking van een alinea uit: Vroegtijdige interventie in criminele carrière gezinnen middels Functionele Gezinstherapie Aanpak harde kern doelgroep in Amsterdam vanuit Bureau Jeugdzorg Agglomeratie Amsterdam door de Derde Oever/PI, blz. 10 (Breuk, R. & Buwalda, J., augustus 2003). 8

9 Fase 1. De verbindings- en motiveringsfase De eerste fase bestaat uit ongeveer vier wekelijkse zittingen met het gezin. Tijdens deze fase wordt het gezin gemotiveerd om aan de behandeling mee te werken en wordt er diagnostiek verricht. Doelen die centraal staan zijn: (a) een vertrouwensband creëren tussen de therapeut en de individuele gezinsleden, (b) het verminderen van beschuldigingen en negatieve interacties tussen gezinsleden, (c) het zoeken naar een gezamenlijk gezinsthema dat in de therapie centraal komt te staan. Fase 2. De gedragsverandering fase Deze fase bestaat uit zes tot acht wekelijkse zittingen. In de tweede fase worden vaardigheden getraind en geoefend, zoals het oplossen van problemen, onderhandelen en het omgaan met conflicten en opvoedingsvaardigheden van ouders. Er wordt veel geoefend. Daarnaast wordt er door de therapeut gelet op een goede onderlinge communicatie tussen gezinsleden. De therapeut helpt gezinsleden om beschuldigingen om te buigen naar omgangswensen en geeft het gezin erkenning voor de inspanningen die het verricht. Afhankelijk van de specifieke problemen van een gezin wordt besloten welke vaardigheden getraind worden. Fase 3. De generalisatiefase De derde fase duurt gemiddeld twee tot drie maanden. In deze fase worden de zittingen met het gezin minder frequent en stimuleert de therapeut gezinsleden om zelf naar oplossingen te zoeken. De doelen in deze fase zijn het generaliseren van nieuw geleerd gedrag naar andere situaties, het behouden van het veranderde gedrag en terugvalpreventie. Na afsluiting van de therapie volgt een nazorgfase 8. Gedurende deze periode heeft het gezin nog de mogelijkheid om een beroep te doen op de therapeut. Daarnaast wordt de jongere op diverse leefgebieden zoals school, werk en vrije tijd begeleid door zijn of haar jeugdreclasseerder. Bij ernstige of frequente recidive vindt detentie, uithuisplaatsing en/of intensivering van behandeling plaats. 1.4 De beoogde doelgroep De beoogde doelgroep voor de behandeling met FFT in het huidige onderzoek, staat omschreven in het werkplan 2005 van het Cluster forensische jeugdpsychiatrie. Het gaat om jongeren tussen de twaalf en achttien jaar (en hun gezinnen) die geregeld delicten plegen en daardoor in aanraking komen met het strafrecht. Gevolg hiervan is dat zij binnen een strafrechterlijk kader begeleiding krijgen opgelegd door de jeugdreclassering. De jongeren bevinden zich doorgaans in een gezinssituatie waarbij sprake is van risicofactoren die de kans op recidive vergroten maar die tevens beïnvloedbaar zijn. Voorbeelden hiervan zijn: opvoedingsproblemen en onvoldoende ouderlijk toezicht. Veelvuldige conflicten binnen het gezin of 8 Deze fase valt buiten de fase van intensieve zorg, maar is wel wezenlijk in het voorkómen van terugval. 9

10 onvoldoende ouderlijke ondersteuning en zorg zijn ook veel voorkomende risicofactoren Doel van dit rapport De successen die in de Verenigde Staten met FFT zijn geboekt, hebben het Cluster forensische jeugdpsychiatrie in 2002 doen besluiten om FFT naar Nederland te halen. In 2004 is, in nauwe samenwerking met Bureau Jeugdzorg Agglomeratie Amsterdam (BJAA) en de grondleggers van FFT, een implementatietraject van start gegaan. De projectgroep Aanpak Harde Kern Jeugd van de Gemeente Amsterdam heeft toegezegd om gedurende drie jaar de behandeling van 48 gezinnen te financieren op jaarbasis. De projectgroep heeft daarbij als voorwaarde gesteld dat de implementatie en uitkomsten van FFT in termen van recidive worden geëvalueerd. PI Research is gevraagd om dit evaluatieonderzoek uit te voeren, in opdracht van de gemeente Amsterdam. Het onderzoek dat PI Research uitvoert in opdracht van de gemeente bestaat uit twee delen. Het eerste deel richt zich op het proces van implementatie van FFT binnen het Cluster forensische jeugdpsychiatrie. Er wordt geëvalueerd welke aspecten van de implementatie goed verlopen en waar zich knelpunten voordoen. Hierdoor kan de Bascule het implementatieproces waar nodig tijdig bij sturen. Het tweede deel betreft recidiveonderzoek. De vraag die daarbij centraal staat is: komen harde kern jongeren na het ontvangen van functionele gezinstherapie minder vaak in aanraking met politie en justitie dan jongeren die geen FFT hebben ontvangen? De resultaten dienen te worden afgezet tegen resultaten van jongeren die reguliere jeugdreclassering ontvangen en jongeren die in Amerika FFT hebben ontvangen. De inhoud van dit rapport In Hoofdstuk 2 wordt de opzet en de wijze van uitvoering van het onderzoek beschreven. In hoofdstuk 3 wordt in retrospectief teruggeblikt op het implementatieproces van FFT bij het Cluster forensische jeugdpsychiatrie van de Bascule. In het vierde hoofdstuk wordt de onderzoeksgroep van het recidiveonderzoek beschreven. Hoofdstuk 5 gaat over de resultaten van het onderzoek naar recidive. Hoofdstuk 6, tenslotte, bevat conclusies op basis van de onderzoeksbevindingen. 9 Deze informatie is ontleend aan het Werkplan 2005: Vroegtijdige interventie in criminele carrièregezinnen middels Functionele Gezinstherapie. 10

11 2 Opzet en uitvoering van het onderzoek Inleiding Het onderzoek naar FFT bestaat uit twee delen. Het eerste deel betreft een evaluatie van de implementatie van FFT bij het Cluster forensische jeugdpsychiatrie van de Bascule. Het tweede onderzoeksdeel richt zich op recidive na afsluiting van de behandeling. De indeling van dit hoofdstuk is als volgt. De onderzoeksvragen staan beschreven in paragraaf 2.2. Paragraaf 2.3 betreft de opzet van en de werkwijze bij de procesevaluatie. In paragraaf 2.4 wordt aandacht besteed aan de opzet van het recidiveonderzoek en de wijze waarop dit is vormgegeven. In paragraaf 2.5 wordt het instrumentarium toegelicht. De onderzoeksvragen Er is een tweetal onderzoeksvragen geformuleerd. De eerste vraag is: verloopt de uitvoering van het experiment bij het Cluster forensische jeugdpsychiatrie en Bureau Jeugdzorg Agglomeratie Amsterdam (BJAA) overeenkomstig de opgestelde projectplanning en -opzet? Deze vraag is onderverdeeld in drie subvragen 10 : 1a. Worden de projectdoelen met betrekking tot de instroom van criminele carrière gezinnen en de deskundigheidsbevordering van BJAA-medewerkers gehaald? 1b. Indien van de aanvankelijke planning en opzet wordt afgeweken, wat is daarvan de reden of oorzaak? 1c. Wat is er (extra) ondernomen om de projectdoelen te bereiken? De tweede onderzoeksvraag luidt: is FFT een effectieve interventie voor jeugdige delinquenten en hun gezinnen ( criminele carrière gezinnen ) in Nederland? Deze vraag valt uiteen in twee subvragen: 2a. Heeft FFT meerwaarde ten opzichte van reguliere begeleidingsvormen, in termen van recidive? 2b. Kunnen de Amerikaanse onderzoeksresultaten over de effectiviteit van FFT worden gerepliceerd? Opzet van en werkwijze bij de procesevaluatie Het onderzoek heeft in de eerste plaats tot doel gehad om jaarlijks inzicht te geven in het proces van implementatie van FFT binnen het Cluster forensische jeugdpsychiatrie van de Bascule. Om de voortgang van de implementatie periodiek 10 De hoofd- en subvragen zijn overgenomen uit het onderzoeksvoorstel van mei

12 in kaart te brengen is gewerkt met onderzoeksperioden van een half jaar. Aan de hand van werkplannen van de Bascule en structureel tussentijds overleg tussen de Bascule, de Gemeente Amsterdam, BJAA en PI Research is afgestemd welke doelen er in de daaropvolgende periode gerealiseerd zouden worden. Er is op twee manieren informatie verzameld over de voortgang van de implementatie: (1) er zijn interviews afgenomen bij sleutelfiguren en (2) er is relevante projectdocumentatie verzameld met behulp van een daartoe samengesteld instrumentarium, het registratiesysteem van het Cluster forensische jeugdpsychiatrie en het Communicatiesysteem Openbaar Ministerie-Parket Administratiesysteem (COMPAS). Er zijn in november 2004 en mei 2005 interviewrondes gehouden. Daartoe zijn zowel binnen de Bascule als daarbuiten mensen benaderd die direct of indirect betrokken zijn bij FFT 11. Er zijn verschillende onderwerpen behandeld, zoals voorlichting over FFT aan externe instanties, aanmeldingsroutes naar FFT, de behandeling van gezinnen en de opleiding tot FFT-therapeut. In september 2006 is ten behoeve van het eindrapport opnieuw een interviewronde gehouden. Met geïnterviewden is teruggeblikt op de implementatie van FFT in de afgelopen drie jaar en vooruit gekeken naar toekomstige ontwikkelingen. Er is halfjaarlijks informatie verzameld over de demografische en psychosociale kenmerken van de onderzoeksgroep, met behulp van het daarvoor bestemde instrumentarium (zie paragraaf 2.5). Daarnaast zijn iedere zes maanden gegevens verzameld over de aanmelding en instroom van gezinnen die FFT ontvangen. Vanuit het registratiesysteem COMPAS zijn halfjaarlijks gegevens verkregen over de delictgeschiedenis van jongeren. Er is twee keer per jaar een nieuwsbrief verschenen, waarin gerapporteerd is over de voortgang van de implementatie. In de eerste twee nieuwsbrieven, de datum december 2004 en juni 2005 is uitvoerig aandacht besteed aan de wijze waarop aan FFT binnen de Bascule is vorm gegeven. Daarnaast is een beeld geschetst van de bereikte doelgroep aan de hand van een aantal achtergrondkenmerken, zoals woonsituatie, etniciteit, juridische status en delictgeschiedenis. De laatste twee nieuwsbrieven, d.d. december 2005 en juni 2006 zijn vooral cijfermatig van aard. Hierin is gerapporteerd over het aantal aangemelde gezinnen voor FFT, het aantal doorverwijzingen, de gemiddelde behandelduur van FFT per fase en de uitval van gezinnen. 2.4 Opzet van en werkwijze bij het meten van recidive Bij aanvang van het onderzoek is gekozen voor een (quasi-) experimenteel onderzoeksdesign met drie onderzoekscondities om de effecten van FFT te evalueren. Gaande het onderzoek is duidelijk geworden dat deze opzet binnen de 11 Binnen de Bascule is gesproken met de Clustermanager van de afdeling forensische jeugdpsychiatrie, de projectmanager van FFT, het hoofd van de polikliniek, het hoofd van de supervisoren van FFT en vier FFT-therapeuten. Extern is gesproken met twee verwijzers van BJAA, twee jeugdreclasseerders, een rapporteur van de Raad van de Kinderbescherming, een Officier van Justitie, een medewerker van de Forensisch Psychiatrische Dienst (FPD), een kinderrechter en twee gedragswetenschappers van justitiële jeugdinrichtingen. 12

13 daarvoor overeengekomen termijn niet haalbaar was. In overleg met de gemeente Amsterdam is er voor gekozen om de oorspronkelijke opzet aan te passen. In deze paragraaf wordt allereerst de oorspronkelijke opzet van het onderzoek beschreven, de stappen die gezet zijn om het onderzoek uit te voeren zoals bedoeld, de knelpunten die zich daarbij hebben voorgedaan en de aanpassingen die hier uit voort zijn gekomen. De oorspronkelijke opzet bevat drie onderzoekscondities met elk 48 gezinnen: (1) een experimentele conditie, bestaande uit criminele jongeren en hun gezinnen die FFT ontvangen; (2) een interne controleconditie met criminele jongeren en hun gezinnen die de ouder- & gezinscursus ontvangen; (3) een externe controleconditie, bestaande uit jongeren die via de jeugdreclassering reguliere begeleiding ontvangen. Onder reguliere begeleiding wordt het volgende verstaan: Toezicht en begeleiding 12, Hulp en steun 13, ITB-Harde Kern 14 en ITB-CRIEM 15. Gezinnen die bij het Cluster forensische jeugdpsychiatrie zijn aangemeld worden willekeurig (at random) aan de experimentele conditie of aan de interne controleconditie toegewezen. De derde onderzoeksconditie wordt voor de helft samengesteld uit jongeren die jeugdreclassering ontvangen en die qua leeftijd, sekse, etniciteit en delictgeschiedenis overeenkomen met jongeren die FFT ontvangen. Op dezelfde manier wordt de helft van de jongeren uit de ouder- & gezinscursus gematched met jongeren die jeugdreclassering ontvangen. De Bascule beschikt vanaf januari 2005 over ervaren therapeuten. Om die reden worden vanaf januari 2005 tot september 2006, met behulp van een drietal instrumenten (zie paragraaf 2.5) gegevens verzameld over de achtergrond van het gezin, de psychosociale situatie, de delictgeschiedenis, het aantal politiecontacten en recidive na afloop van de behandeling of begeleiding. Met behulp van de verzamelde data wordt getoetst of er significante verschillen optreden tussen de onderzoekscondities, in termen van recidive. Er is een aantal belangrijke stappen gezet om het recidiveonderzoek uit te voeren zoals bedoeld: (1) Er is door het Cluster forensische jeugdpsychiatrie een geprotocolleerde ouder- & gezinscursus ontwikkeld, bedoeld voor gezinnen die 12 D e jongere is met politie in aanraking gekomen en na gehoord te zijn, is hij weer naar huis gestuurd. De Raad vindt dat er zorgen zijn en vraagt aan de Jeugdreclassering om de jongere te begeleiden. 13 Di 14 t is jeugdreclassering die wordt opgelegd door de officier van Justitie, de rechter-commissaris of de kinderrechter. Individuele Traject Begeleiding Harde Kern (ITB Harde Kern) is een zeer intensieve begeleiding van zes maanden, ook wel 'laatste kans' genoemd. Deze vorm wordt door de rechter opgelegd indien een jongere meerdere keren met Justitie in aanraking is gekomen vanwege het plegen van ernstige delicten. Er is daarvóór al begeleiding geweest, maar deze heeft niet (voldoende) geholpen. Deze begeleiding komt dan in plaats van langer vastzitten. Houdt de jongere zich niet aan de afspraken, dan gaat deze terug naar de jeugdgevangenis. 15 Individuele Traject Begeleiding Criminaliteit in Relatie tot Integratie van Etnische Minderheden (ITB-CRIEM) is een intensieve begeleiding van drie maanden. De Raad voor de Kinderbescherming of de rechter bepalen of een jongere hieraan mag deelnemen. Het is voor jongeren die voor de eerste keer een delict hebben gepleegd of enkele kleine delicten binnen een korte periode. 13

14 deelnemen aan de interne controle conditie 16, (2) Om jongeren en hun gezinnen toe te kunnen wijzen aan een van de twee condities is door het Cluster forensische jeugdpsychiatrie een randomisatieprotocol opgesteld. Hierin staat beschreven hoe de intake en assessment van gezinnen plaatsvindt die in aanmerking komen voor het onderzoek, en wie daar vanuit de Bascule bij aanwezig is 17. De willekeurige toewijzing van gezinnen aan de verschillende onderzoekscondities heeft binnen de Bascule plaats gevonden aan de hand van dit protocol, (3) Om jongeren en hun gezinnen te informeren over het onderzoek is door PI Research, het Cluster forensische jeugdpsychiatrie en BJAA de volgende procedure opgesteld: wanneer een jongere in aanmerking komt voor het onderzoek, wordt hij door de jeugdreclassering of door medewerkers van de Bascule over het onderzoek geïnformeerd. Indien de jongere instemt met deelname, wordt de jongere gevraagd hiervoor schriftelijke toestemming te verlenen. Ook de ouder(s) van de jongere moeten schriftelijke toestemming geven. Hiertoe zijn voor zowel jongeren als ouders informatie- en toestemmingsbrieven opgesteld. Indien de jongere of de ouder(s) niet wensen deel te nemen, zijn zij van het onderzoek uitgesloten. Voor hun behandeling heeft dit geen consequenties. Om jongeren die FFT of de ouder- & gezinscursus ontvangen te kunnen matchen met jongeren die jeugdreclassering krijgen zijn vier matching criteria opgesteld. (I) geslacht, (II) leeftijd, (III) etniciteit en (IV) delictgeschiedenis. Om te kunnen matchen op delictgeschiedenis is een indeling gemaakt in vier categorieën: first offenders 18, licht criminelen 19, (potentieel) jeugdige veelplegers 20 en harde kern jongeren 21. Deze categorieën zijn afkomstig uit het Procesboek Arrondissementsparket Amsterdam. Tenslotte is onderscheid gemaakt tussen jongeren die geweldsdelicten hebben gepleegd en jongeren die strafbare feiten hebben begaan zonder geweld. In de loop van het onderzoek hebben zich twee knelpunten voorgedaan. Zo is het is niet gelukt om binnen de vastgestelde termijn genoeg deelnemers te werven voor de tweede onderzoeksconditie, de ouder- & gezinscursus. Daarnaast is het tijdrovender gebleken en ook moeilijker dan van tevoren was ingeschat, om jongeren te werven voor de externe controleconditie. 16 Breuk, R. (2004). Protocol individuele gesprekken met ouders en ouders en jeugdigen als aanvulling en versterking van de oudercursus. Amsterdam, De Bascule. 17 In het proto col worden ook contra-indicaties beschreven voor deelname aan het onderzoek. Soms blijkt bijvoorbeeld tijdens een intakegesprek dat een gezin meer gebaat is bij FFT dan bij de ouder- & gezinscursus. In dat geval wordt het gezin uitgesloten van het onderzoek maar krijgt wel FFT aangeboden. 18 Jongeren in de leeftijd van nul tot achttien jaar tegen wie niet eerder een proces-verbaal is 20 Jongeren in de leeftijd van twaalf tot achttien jaar, die in het gehele criminele verleden drie of meer misdrijf procesverbalen tegen zich zagen opgemaakt, waarvan ten minste één in het peiljaar. 2 opgemaakt. 19 Jongeren in de leeftijd van nul tot achttien jaar die twee of meer delicten hebben gepleegd. 1 Een harde kern jongere is een jongere in de leeftijd van twaalf tot en met 24 jaar, die in het peiljaar twee zware delicten heeft gepleegd en bovendien in de jaren daarvoor drie antecedenten (Amsterdam: meldingen in xpol) heeft of een jongere die in het peiljaar ten minste drie zware delicten heeft gepleegd. 14

15 De eerste ouder- & gezinscursus, bedoeld voor zeventien gezinnen, zou starten in april Omdat er in april te weinig deelnemers waren, is deze cursus noodgedwongen uitgesteld. Ook in september van dat jaar lukte het niet om, volgens planning, de ouder- & gezinscursus gevuld te krijgen. Er liggen meerdere redenen ten grondslag aan de geringe instroom van gezinnen in de ouder- & gezinscursus. Een van de redenen is dat verwijzers bij de start van het onderzoek onvoldoende op de hoogte waren van de randomisatie. Verwijzers informeerden gezinnen vooraf over FFT, waardoor bij het gezin de verwachting ontstond dat het FFT zou ontvangen. Het was in zo n geval moeilijk om het gezin alsnog te motiveren voor deelname aan de ouder- & gezinscursus. Om dit probleem op te lossen zijn vanuit de Bascule een aantal voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd voor verwijzers, om hen te informeren over het onderzoek. Voor het huidige onderzoek is dat helaas te laat gebleken. Een tweede reden voor de lage instroom in de ouder- & gezinscursus i s dat de groepsgewijze opzet van de cursus niet aansloot bij gezinnen met een Arabische achtergrond. Ook de Nederlandse taal vormde voor veel van deze gezinnen een probleem. Om deze obstakels weg te nemen is een Arabischtalige variant van de ouder- & gezinscursus ontwikkeld die aan individuele gezinnen is gegeven. Een derde reden is dat sommige gezinnen zelf de voorkeur gaven aan FFT boven ouder- en gezinscursus. Om de externe controlegroep samen te stellen zijn anonieme gegevens van jongeren uit de interne onderzoeksgroepen verspreid onder jeugdreclasseerders over de regio Amsterdam. Jeugdreclasseerders hebben vervolgens in hun case-load gezocht naar jongeren die op de vier matching criteria overeenkwamen. Het is op deze manier onvoldoende gelukt om jongeren te werven voor de externe controleconditie. Om dit probleem op te lossen hebben onderzoekers van PI Research, BJAA en de Bascule gekeken of er via het centrale registratiesysteem van BJAA jongeren konden worden gematched. Helaas is ook dit door tijdgebrek geen reële optie gebleken. De geringe instroom van deelnemers aan de interne en externe controlecondities is niet zonder gevolgen gebleven voor het onderzoek. Het is niet gelukt om binnen het huidige onderzoek en binnen de daarvoor beschikbare tijd, twee controlegroepen samen te stellen. Hierdoor is vergelijkend onderzoek op casusniveau niet mogelijk. In samenspraak met en op verzoek van de projectgroep Aanpak Harde Kern Jeugd van de gemeente Amsterdam zijn in reactie hierop drie nieuwe afspraken gemaakt: ( 1) alleen de experimentele conditie bestaande uit gezinnen die FFT ontvangen wordt in het onderzoek betrokken, (2) niet alleen de jongeren en hun gezinnen die in 2005 met FFT zijn gestart maar alle jongeren en hun gezinnen die vanaf mei 2004 FFT hebben ontvangen worden betrokken in de recidivemeting. Dit heeft als consequentie dat ook die gezinnen die door onervaren therapeuten zijn behandeld geïncludeerd worden in het onderzoek. Tevens betekent dit dat ook jongeren die niet tot de harde kern behoren in het onderzoek worden betrokken, (3) er wordt een e enmalige recidive meting gedaan, in september 2006, zowel bij gezinnen die FFT r eeds hebben afgerond als gezinnen bij wie de behandeling nog lopende is. 2.5 Het instrumentarium Om informatie te verzamelen voor het onderzoek zijn diverse instrumenten gebruikt: ( 1) Het interviewschema procesevaluatie is gebruikt om informatie te verzamelen 15

16 over de voortgang van de implementatie, (2) De Vragenlijst Doelgroep Gegevens (VDG) en (3) de Jongeren Informatie Lijst (JIL) zijn gebruikt om informatie te verzamelen over de onderzoeksgroep. Ook is gebruik gemaakt van (4) het Communicatiesysteem Openbaar Ministerie-Parket Administratiesysteem (COMPAS) te Amsterdam om recidive te meten. Interviewschema procesevaluatie Het interviewschema is opgesteld ten behoeve van dit onderzoek. Het schema bevat 25 open vragen die gebaseerd zijn op vijf thema s: (1) voorbereiding en randvoorwaarden (2) externe contacten en de toeleidingsroutes naar FFT, (3) opleiding en supervisie, (4) de behandeling van gezinnen, (5) huidige en toekomstige ontwikkelingen van FFT in Nederland. Het afnemen van het interview neemt ongeveer drie kwartier in beslag. Afhankelijk van de inhoudelijke achtergrond van de sleutelfiguur bij wie het interview wordt afgenomen, wordt op bepaalde thema s meer of juist minder doorgevraagd. Vragenlijst Doelgroep Gegevens De Vragenlijst Doelgroep Gegevens is speciaal voor dit onderzoek samengesteld. Met behulp van deze lijst worden gegevens in kaart gebracht over de achtergrond en schoolgeschiedenis van de jongere, de ouder(s), de juridische status en delictgeschiedenis, de problematiek van de jongere en gezinsfactoren. De vragenlijst wordt ingevuld door de FFT-therapeut bij aanvang van de behandeling. Jongeren informatie Lijst voor Reclasseringsmedewerkers Met de Jongeren informatie Lijst (JIL) wordt informatie verzameld over de psychosociale situatie van de jongere. Onderwerpen die in de lijst aan bod komen zijn: omgangsvaardigheden van de jongere, toekomstperspectief, relaties in het gezin waar de jongere verblijft, gedragsproblemen van de jongere en gepleegde delicten 22. De vragenlijst wordt ingevuld door de jeugdreclasseerder bij aanmelding van de jongere bij de Bascule. Communicatiesysteem Openbaar Ministerie-Parket Administratiesysteem (COMPAS) COMPAS is een registratiesysteem van het Openbaar Ministerie (O.M.) waarin de delictgeschiedenis van jongeren is vastgelegd. In COMPAS staat geregistreerd voor welke strafbare feiten individuele jongeren in aanraking zijn gekomen met politie en/ of justitie en wanneer en waar het betreffende delict plaats heeft gevonden. In COMPAS staan behalve de mogelijk gepleegde strafbare feiten de volgende gegevens geregistreerd: (1) er is wel of geen proces verbaal opgemaakt, (2) het gepleegde feit heeft wel of niet geleid tot een dagvaarding (3) er is sprake van wel/ 22 De JIL is oorspronkelijk ontwikkeld door Jagers, J.D. & Slot, N.W. (1985) van het voormalige Paedologisch Instituut te Amsterdam (nu PI Research). De huidige versie is bewerkt door: Ter Metz, E. (oktober 2001) toentertijd ook werkzaam bij het voormalig Paedologisch Instituut, afdeling De Derde Oever (nu het Cluster forensische jeugdpsychiatrie). 16

17 geen strafoplegging, (4) er is sprake van wel/ geen transactie (geld boete), (4) het strafbare feit is wel/ niet afgehandeld, (5) er is wel/ geen sprake van schuld zonder straf, (6) er is sprake van vrijspraak, (7) er is sprake van het voegen van een of meerdere delicten tot een strafzaak. Hierbij dient te worden opgemerkt dat het gaat om delicten waarvoor een jongere nog niet is veroordeeld. Ten behoeve van het huidige onderzoek zijn gegevens uit COMPAS opgevraagd in de Provincies Noord Holland, Flevoland en Utrecht. 17

18 3 De implementatie van FFT binnen de Bascule 3.1 Inleiding Het implementeren van een nieuwe behandelmethode vraagt inhoudelijk en organisatorisch veel van een organisatie. Het Cluster forensische jeugdpsychiatrie heeft zich in 2003 als doel gesteld om FFT binnen drie jaar als vaste behandelwijze binnen haar organisatie in te voeren. Dit betekent dat alle medewerkers vanaf 2006 standaard werken met de gezinsgerichte aanpak van FFT. In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de vraag in hoeverre de oorspronkelijke implementatiedoelen van het Cluster forensische jeugdpsychiatrie in de afgelopen drie jaar zijn behaald. Daarbij wordt teruggeblikt op factoren die de implementatie van FFT hebben bevorderd of juist belemmerd. Tevens wordt gekeken naar huidige en toekomstige ontwikkelingen van FFT in Nederland. Al vanaf de start van de invoering, in 2003, volgt PI Research het proces van implementatie. Mede aan de hand van interviews met sleutelfiguren is geëvalueerd in hoeverre de opgestelde projectplanning en opzet 23 is gelopen zoals bedoeld. Tijdens de interviews is aandacht besteed aan onderwerpen als voorlichting, opleiding, supervisie en onderzoek. Over deze onderwerpen is tussen december 2004 en juni 2006 twee maal informatie verzameld en gerapporteerd in een nieuwsbrief. Behalve informatie uit de interviews worden in dit hoofdstuk ook gegevens gepresenteerd die afkomstig zijn uit het registratiesysteem van het Cluster forensische jeugdpsychiatrie en het registratiesysteem COMPAS. Hierover is tussen mei 2004 en juni 2006 vier maal gerapporteerd in een nieuwsbrief. In paragraaf 3.2 wordt ingegaan op de voorbereidingen en randvoorwaarden. Paragraaf 3.3 gaat over externe voorlichting over FFT en de toeleidingsroutes naar FFT. In paragraaf 3.4 wordt aandacht besteed aan het opleidingstraject van aspiranttherapeuten. Paragraaf 3.5 beschrijft hoe de supervisiestructuur binnen het Cluster forensische jeugdpsychiatrie is opgezet. Paragraaf 3.6 richt zich op de inbedding van onderzoek naar FFT in de praktijk en paragraaf 3.7 gaat over deskundigheidsbevordering door FFT-therapeuten bij BJAA. Paragraaf 3.8 gaat in op het aantal aangemelde en behandelde gezinnen bij het Cluster forensische jeugdpsychiatrie en enkele kenmerken van die gezinnen. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een samenvatting (paragraaf 3.9). 3.2 Voorbereidingen en randvoorwaarden Een goede voorbereiding waarbij rekening wordt gehouden met randvoorwaarden vergroot de kans op een succesvolle implementatie. In de voorbereidende fase is bij 23 Uitgewerkt projectplan. Vroegtijdige interventie in criminele carrièregezinnen middels Functionele Gezinstherapie. Aanpak harde kern doelgroep in Amsterdam vanuit Bureau Jeugdzorg Agglomeratie Amsterdam door De Derde Oever (de Bascule). Gefinancierd door de gemeente Amsterdam (juni 2004). 18

19 het Cluster forensische jeugdpsychiatrie onder meer gewerkt aan het creëren van draagvlak voor FFT bij medewerkers. Dit is gedaan door medewerkers in een vroeg stadium te betrekken, te informeren en te motiveren voor FFT. We werkten al gezinsgericht en FFT sloot daar goed bij aan. Vanaf het begin was men hier enthousiast over. Daarnaast zijn er nieuwe medewerkers aangenomen die er zelf voor hebben gekozen om met FFT te gaan werken. Ook is in de voorbereiding aandacht besteed aan randvoorwaarden zoals voldoende menskracht, professionaliteit van de medewerkers, goede opleidingsmogelijkheden, een duidelijke inhoudelijke en organisatorische taakverdeling, voldoende mogelijkheden en middelen voor onvoorziene zaken en fysieke randvoorwaarden, zoals ruimten. De Bascule is er doorgaans goed in geslaagd om deze randvoorwaarden te vervullen. Er zijn intern en extern voldoende medewerkers met de juiste professionele achtergrond beschikbaar gevonden om opgeleid te worden tot FFT-therapeut. Ook de opleiding en de supervisie zijn goed gepland en georganiseerd. Zo zijn alle opleidingsdagen doorgegaan zoals van te voren afgesproken en is al vroeg in het project een heldere supervisiestructuur neergezet. Wat betreft de taakverdeling heeft de Bascule er voor gekozen om de inhoud en de organisatie van elkaar te scheiden. Er is een projectmanager aangesteld die beleidsmatige, organisatorische en logistieke taken op zich heeft genomen. Hierdoor konden de supervisoren en de therapeuten zich met de inhoud bezig houden. Dit was prettig omdat zaken daardoor niet door elkaar liepen en al snel duidelijk werd bij wie we waarvoor terecht konden. Ook is gebleken dat er voldoende mogelijkheden en middelen zijn om in te springen op nieuwe ontwikkelingen. Zo is er gaande de implementatie een onderzoeker aangesteld, onder meer ter ontlasting van de projectmanager en de therapeuten. Aan fysieke randvoorwaarden kon niet optimaal worden voldaan. Het gebouw waar het Cluster forensische jeugdpsychiatrie gevestigd is, is beperkt in haar ruimte. Dit betekent dat het voor therapeuten soms lastig was om een ruimte te reserveren waar zijn met hun gezinnen konden werken. 3.3 Externe voorlichting over FFT en de toeleiding naar FFT Een van de doelen van het project is het informeren van externe instanties over de inhoud en uitvoering van FFT en de toeleiding naar FFT. Hier is vooral in de jaren 2004 en 2005 veel aandacht aan besteed. Signalering van jongeren en hun gezinnen en de toeleiding naar FFT vindt voor een groot deel plaats binnen het casuïstiekoverleg van de Ketenunits 24. De Ketenunits zijn samenwerkingsverbanden van organisaties die zich bezighouden met de aanpak van jeugdcriminaliteit en veelplegers. Alle instellingen die met deze jongeren te maken hebben werken samen op één locatie in een politiedistrict. Er zijn in totaal vijf Ketenunits in Amsterdam De Ketenunits zijn voort gekomen uit het samenwerkingsverband Justitie In de Buurt (JIB). 25 In de Ketenunit werken de volgende partijen samen: het Openbaar Ministerie (regisseur), de Regiopolitie Amsterdam-Amstelland, Bureau Jeugdzorg Agglomeratie Amsterdam, de Raad voor de Kinderbescherming, Bureau Halt, Stichting Reclassering Nederland, de Jellinek kliniek (verslaafden), het Leger des Heils (dak- en thuislozen), de GGD en de gemeente Amsterdam. De werkwijze sluit aan op de werkzaamheden die de deelnemende instellingen buiten de Ketenunits uitvoeren. Deze informatie is afkomstig van de website: 19

20 Omdat veel jeugdige delinquenten binnen het overleg van de Ketenunits worden ingebracht, is er vanuit de Bascule veel voorlichting gegeven binnen dit samenwerkingsverband. Zo zijn er presentaties verzorgd op locatie en is er schriftelijke informatie verspreid, zoals folders over FFT 26. Tijdens de presentaties kwamen naast de inhoud van FFT ook de doelgroep, het onderzoek, de wijze van aanmelden en het strafrechterlijke kader waarbinnen dit gebeurt, aan bod. Op verzoek van verwijzers is ook expliciet aandacht besteed aan de verschillen tussen FFT en de behandelvorm Multisystemic Therapy (MST). Het was onduidelijk voor jeugdreclasseerders welke gezinnen geschikt zijn voor FFT en welke voor MST. De Bascule heeft hierover in samenwerking met de uitvoerders van MST een korte notitie verspreid, wat zeer verhelderend heeft gewerkt. Naast presentaties en folders is in de afgelopen drie jaar ook in de media veel aandacht besteed aan FFT. Er zijn met enige regelmaat interviews over FFT verschenen in kranten, tijdschriften en op de televisie. Deze publiciteit vormde een onderdeel van het projectdoel externe voorlichting en heeft bijgedragen aan verspreiding van kennis over FFT onder een groter publiek. Terugblikkend geven geïnterviewde verwijzers en jeugdreclasseerders van BJAA aan dat de voorlichting er toe heeft bijgedragen dat FFT een vaste plek heeft veroverd op de jeugdzorgkaart. Medewerkers van de Ketenunits weten het Cluster forensische jeugdpsychiatrie te vinden en beschouwen FFT vandaag de dag als vast onderdeel van het zorgaanbod voor delinquente jongeren. Binnen de Ketenunits heeft de verspreiding van informatie over het onderzoek naar FFT er ook voor gezorgd dat men zich meer bewust is geworden van het belang van evidence-based programma s. Het gezinsgerichte aspect van FFT was voor de meeste partners niet nieuw. De meerwaarde van gedegen onderzoek naar behandelvormen voor delinquente jeugdigen is binnen de Ketenunits nu wel vaker dan voorheen een terugkerend gespreksonderwerp geworden. De toeleiding naar FFT kan op verschillende manieren plaats vinden: via de (huis)arts, Bureau Jeugdzorg, een jeugdzorginstelling, een instelling met een RIAGG-functie, een schoolbegeleidingsdienst of een kinder- en jeugdpsychiater. Gezinnen kunnen telefonisch worden aangemeld, waarna het gezin wordt uitgenodigd voor een intake gesprek. Omdat ruim 60% van de verwijzingen verloopt via BJAA 27, hebben de Bascule en de diverse locaties van BJAA een overlegstructuur opgezet. Tijdens een maandelijks terugkerende vergadering bij BJAA bespreken de Bascule en BJAA gezamenlijk welke jongeren en hun gezinnen geschikt lijken te zijn voor FFT. De toenemende bekendheid met FFT maakt dat we steeds beter in staat zijn om gezinnen die geschikt zijn voor FFT te identificeren. De 26 Dit gebeurde zowel binnen de Ketenunit zelf als ook binnen instanties die zitting nemen in de Ketenunit of die daar indirect mee te maken hebben. Zo zijn er informatieve bijeenkomsten georganiseerd voor officieren van justitie en kinderrechters, voor de politie en de Raad voor de Kinderbescherming. Daarnaast zijn bijeenkomsten georganiseerd voor jeugdreclasseerders en gezinsvoogden van BJAA. 2 7 In 2005 hebben de volgende verwijzers gezinnen aangemeld voor FFT: Bureau Jeugdzo rg Amsterdam (61%); Overig BJ (SJG, WSG) (8%), Jeugd GGZ (10%); Overig Jeugdhulpverlening (4%); scholen (5%); de Bascule (6%); overig (6%). 20

21 doelgroep die geschikt is voor FFT is volgens verwijzers behoorlijk breed. Het kan gaan om jongeren die het moeilijk hebben omdat er thuis veel aan de hand is maar ook om jongeren met psychopathische kenmerken. In hoeverre de behandeling bij alle jongeren daadwerkelijk aanslaat zal natuurlijk moeten blijken uit onderzoek. Ook met het Jongeren Opvang Centrum (JOC), SPIRIT (Nieuwe Perspectieven) en het Altra College (de Werkruimte) is een dergelijk overleg in het leven geroepen. Geïnterviewde verwijzers benadrukken het belang van de korte lijnen met de Bascule: Het feit dat de kinder- & jeugdpsychiater hier maandelijks langs komt werkt drempelverlagend. Bovendien blijft FFT daardoor een actueel thema onder jeugdreclasseerders. Ook rechters blijken na drie jaar FFT goed bekend te zijn met het aanbod FFT. Zij zijn door de Bascule middels presentaties geïnformeerd over FFT en blijven op de hoogte van nieuwe ontwikkelingen door de contacten die zij onderhouden met de jeugdreclassering. Samenvattend kan worden gesteld dat het doel externe voorlichting geven over FFT en de toeleidingsroute naar FFT is behaald. De vraag die nu op komt, is: hoe kan de Bascule waarborgen dat FFT ook in de toekomst blijft leven bij externe instanties en dat de toeleidingsroute helder blijft? Zowel het management van het Cluster forensische jeugdpsychiatrie als de jeugdreclassering van BJAA zijn van mening dat de Bascule moet blijven investeren in voorlichting aan externe instanties om FFT actueel te houden. Op die manier worden ook nieuwe medewerkers inhoudelijk goed geïnformeerd over FFT, aldus een jeugdreclasseerder. Behalve het verstrekken van informatie op gezette tijden benadrukt de Bascule ook het belang van het uitwisselen van informatie. Jeugdreclasseerders doen ervaring op met FFT naarmate meer gezinnen in hun case-load FFT ontvangen. Het is erg belangrijk dat de Bascule van jeugdreclasseerders terug hoort wat er goed loopt en waar knelpunten liggen. Op die manier blijft ons contact dynamisch. De wachtlijst is een voorbeeld van een terugkerend onderwerp tussen BJAA en de Bascule. Jeugdreclasseerders willen gezinnen aanmelden voor FFT maar stuiten op een wachtlijst van drie tot zes maanden. Per gezin wordt er gezamenlijk naar een oplossing gezocht door de Bascule en BJAA. Toch blijft dit een aandachtspunt waar niet altijd direct een oplossing voor te vinden is, zegt een verwijzer van BJAA. Een recente ontwikkeling die de korte lijn tussen BJAA en de Bascule helpt waarborgen is de opsplitsing van de polikliniek van het Cluster forensische jeugdpsychiatrie in regioteams. Dit betekent dat FFT-therapeuten van de Bascule aan een bepaalde regio van Amsterdam zijn toegewezen. Zij verdelen hun werkzaamheden tussen de locatie van de Bascule en de BJAA locatie binnen die regio. Een deel van de gezinnen behandelen zij daar vanaf november Voor het gezin levert dit het voordeel op van een kortere reistijd. Maar ook de contacten met BJAA worden hierdoor geïntensiveerd. Ook in logistiek opzicht levert dit een voordeel op. Voor therapeuten bleek het namelijk soms lastig te zijn om een geschikte ruimte te vinden waar zij met gezinnen kunnen werken. Deze nieuwe ontwikkeling brengt in dit opzicht mogelijkheden met zich mee. 21

22 De opleiding tot FFT-therapeut Het opleiden van drie generaties FFT-therapeuten behoorde tot één van de hoofddoelen van het implementatietraject. De opleiding van de eerste generatie therapeuten is in mei 2003 van start gegaan. De tweede groep aspirant therapeuten is in mei 2004 met de opleiding begonnen en de derde groep in oktober Alle therapeuten in opleiding zijn opgeleid door een van de grondleggers van FFT, Tom Sexton. Het (FFT) opleidingstraject bestaat uit drie blokken van twee trainingsdagen in het eerste jaar, twee blokken van twee trainingsdagen in het tweede jaar en twee losse trainingsdagen in het derde jaar. Het eerste trainingsblok staat in het teken van de eerste fase, de verbindings- en motiveringsfase. In het tweede deel wordt de gedragsveranderingfase behandeld. De laatste twee dagen van het eerste opleidingsjaar gaan over de derde fase, de generalisatiefase. In het eerste jaar wordt aandacht geschonken aan zowel de theorie als de praktijk. In het tweede en derde jaar staan de opleidingsdagen vooral in het teken van de praktische toepassing van FFT. Dit betekent dat FFT-therapeuten in opleiding feedback krijgen op hun individuele handelen en dat gezamenlijk een casus wordt besproken. Geïnterviewde therapeuten geven aan dat het opleidingstraject is verlopen zoals gepland. Alle opleidingsdagen hebben plaatsgevonden en inhoudelijk zijn de diverse fasen van de behandelvorm aan bod gekomen. De therapeuten hebben vooral het praktisch oefenen en de individuele feedback op het eigen handelen als leerzaam ervaren. Door veel te oefenen en terug te horen wat je goed en minder goed doet leer je het snelst. In totaal zijn in de periode binnen het Cluster forensische jeugdpsychiatrie 21 medewerkers opgeleid tot FFT-therapeut. Hiervan zijn er momenteel nog achttien werkzaam bij de Bascule. Daarnaast is een medewerker bij een andere instelling tot FFT-therapeut opgeleid en sinds kort werkzaam bij de Bascule. Dat brengt het totaal van actieve FFT-therapeuten bij het Cluster forensische jeugdpsychiatrie op negentien. Hiermee is het projectdoel met betrekking tot opleiding ruimschoots behaald. Op dit moment is de Bascule, op verzoek van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in overleg met de grondleggers van FFT over de oprichting van een landelijk kenniscentrum FFT, gefinancierd door ZonMw. Dit landelijk kenniscentrum zal verantwoordelijk zijn voor de verdere implementatie van FFT in Nederland. Supervisie en het borgen van kwaliteit Supervisie vormt een vast onderdeel van de FFT-methodiek en zorgt ervoor dat de kwaliteit van de behandeling continue wordt bewaakt. Ook na afronding van de opleiding tot FFT-therapeut loopt de supervisie door. Het opzetten van een structuur voor supervisie binnen het Cluster forensische jeugdpsychiatrie was dan ook één van de implementatiedoelen in het projectplan. S upervisie wordt gegeven door een ervaren gezinstherapeut die de opleiding tot FFT-therapeut heeft gevolgd en een opleiding heeft gevolgd tot supervisor. Binnen 22

23 het Cluster forensische jeugdpsychiatrie zijn zes supervisoren werkzaam. De supervisie vindt wekelijks en groepsgewijs plaats en neemt twee uur in beslag. Tijdens de bijeenkomsten brengen therapeuten gezinnen in, wisselen ervaringen uit en kijken met elkaar mee achter een one-way screen. De supervisor stuurt de bijeenkomsten door feedback te geven en het gesprek steeds terug te brengen naar de kern van waar het in FFT om draait. Belangrijke gespreksonderwerpen zijn de fase waarin het gezin zich bevindt, het centrale gezinsthema, de bejegening van gezinsleden onderling en het stellen van haalbare doelen. Tevens wordt aandacht besteed aan de mate waarin de therapeut concrete vaardigheden met het gezin oefent en zorg draagt voor een actieve werksfeer met het gezin. Tenslotte worden er algemeen geldende aandachtspunten besproken. Een onderwerp waar momenteel veel bij stil wordt gestaan is de gemiddelde duur van een behandeling. Een behandeltraject duurt momenteel gemiddeld twee keer langer dan de beoogde duur van drie tot zes maanden. Het zit in de Nederlandse cultuur dat we door willen behandelen totdat er niets meer aan een gezin mankeert. We moeten er in de komende periode alert op zijn dat de behandeling afgerond wordt op het moment dat een gezin zelf vooruit kan. Het belangrijkste uitgangspunt van de supervisie is echter om therapeuten sterker te maken en bewust te maken van hun eigen handelen in relatie tot het gezin. Dit sluit aan bij de manier van werken met de gezinnen zelf. Ook daar ligt de focus op de sterke kanten van het gezin en de relationele context. Dit is een van de krachten van FFT. We gebruiken het relationele proces niet alleen om gezinnen te behandelen. Dit komt op alle werkniveau s terug, wat bijdraagt aan een open werksfeer. Om de supervisiebijeenkomsten verder te structureren wordt gebruik gemaakt van progress notes. Dit zijn evaluatieformulieren die therapeuten na iedere behandelsessie invullen voor het betreffende gezin. De progress notes bevatten informatie over de voortgang van de behandeling. Dit betekent dat er behandeldoelen worden beschreven en risico- en beschermende factoren in het gezin in kaart worden gebracht. Aanvankelijk werden de progress notes ad hoc gebruikt. Sinds 2005 vormen de progress notes een vast onderdeel van de behandelmethode. Wanneer een therapeut tijdens de groepssupervisie een gezin heeft ingebracht en toegelicht, wordt deze door de supervisor beoordeeld met een cijfer. In het eerste en tweede opleidingsjaar hebben therapeuten ook individueel supervisie ontvangen. Tijdens deze bijeenkomsten hebben therapeuten individuele feedback gekregen op hun handelen. Het hoofd supervisie zegt hierover: Er is veel aandacht besteed aan het reflecteren op het eigen gedrag, persoonlijke ervaringen en de sterke en minder sterke kanten van de therapeut. Naarmate de opleiding vorderde, is gebleken dat individuele supervisiebijeenkomsten overbodig werden. Deze zijn toen geschrapt. Behalve de supervisie-bijeenkomsten vindt er ook tweewekelijks een organisatorisch overleg plaats voor therapeuten onder leiding van de projectmanager. Tijdens dit overleg worden beleidsmatige, organisatorische en logistieke punten behandeld. Zowel het management als geïnterviewde therapeuten zijn van mening dat de supervisie die intern is opgezet in belangrijke mate bijdraagt aan het succes 23