GMB Slibverwerking. Jaarverslag Innoveren & optimaliseren Op weg naar intrinsieke duurzaamheid

Transcriptie

1 GMB Slibverwerking Jaarverslag 29 Innoveren & optimaliseren Op weg naar intrinsieke duurzaamheid

2 Inhoudsopgave Voorwoord 3 1 Inleiding GMB Slibverwerking 4 2 Aanbod en verwerking van slib Ontwateringsactiviteiten Aanvoer ontwaterd slib Afvoer ontwaterd slib naar derden Voorraden ontwaterd slib Verwerking ontwaterde slibben 1 Case report Verwerking industriële slibstromen 12 3 Biogranulaat Productie en afzet Afzet biogranulaat locatie Tiel Afzet biogranulaat locatie Zutphen 15 4 Kwaliteit slib en biogranulaat 17 5 Investeringen, bouw- en onderhoudsactiviteiten Tiel Zutphen 2 Case report Werkzaamheden E/W Slibverwerking Onderzoek 25 7 Milieu Vergunningen Geur Geurmetingen Lozing op de zuivering Grondwateronderzoeken Energieverbruik Overige verbruikscijfers CO 2 -reductie door compostering (biologisch drogen) 33 8 Krachtenbundeling 35 Case report De Meerlanden 36 9 Personeel, arbo en kwaliteitszorg Personeel Ziekteverzuim Arbo Kwaliteit 39 1 Doelstellingen Bedrijfsvoering Milieu Investeringen en onderhoud 41 Case report Fort de Pol - Bouwen op de belt 42 - Co-siting 44 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 1

3 April, 21 Gerrit-Jan van de Pol Directeur GMB Slibverwerking B.V. 2 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

4 Voorwoord Het vinden van nieuwe oplossingen en het verbeteren van bestaande processen. Daar draaide het in 29 bij GMB Slibverwerking om. Kort gezegd: innoveren en optimaliseren. Met name in Zutphen gaan we de komende jaren fors uitbreiden. Met de bouw van een nieuwe hal voor innovatie en opslag is de eerste stap gezet. Een belangrijke reden om uit te breiden is de toenemende vraag vanuit de industrie voor het ontwateren van slib. Tegen die achtergrond hebben we een compleet nieuw concept ontwikkeld waarmee we ons productieproces nog duurzamer en kostenefficiënter maken (intrinsiek duurzaam). Binnen dit concept versterken de onderdelen elkaar in hun duurzaamheid. Composteren blijft het leidende proces en elke aanvulling zal dienend zijn. Naast composteren en ontwateren gaan we bijvoorbeeld ook slib vergisten. Daarmee wekken we energie op waarmee we de complete installatie kunnen laten draaien. Door onze jarenlange ervaring met de verwerking van slib en overige reststromen beschikken we over een schat aan kennis. Omdat we deze graag inzetten en uit willen breiden, zijn we steeds vaker partij bij onderzoek en innovatie. Met een succesvolle proef in Tiel hebben we het afgelopen jaar aangetoond dat fosfaat- en stikstofterugwinning uit urine op industriële schaal mogelijk is. Met onze nieuwe Innovatiehal kunnen we onderzoek voor onszelf en derden optimaal faciliteren. Er is dan ook volop belangstelling vanuit het veld. Samen met ons zusterbedrijf GMB Watertechnologie zetten we ons in om Zutphen vooral ook als kennislocatie op de kaart te zetten. In dit jaarverslag leest u wat GMB Slibverwerking in 29 heeft ondernomen op het gebied van innovatie en optimalisatie. Omdat dit een continu proces is, houden wij belangstellenden graag op de hoogte met onze nieuwsbrief Nieuws uit Water. Deze kunt ook u downloaden op onze website Onze inspanningen voor mens en milieu zijn niet onopgemerkt gebleven. Zo ontvingen we het afgelopen jaar in Tiel een award voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO- Award). Een mooie erkenning en tegelijk een stimulans om waar mogelijk te blijven verbeteren. Deze ambitie vertaalt zich bijvoorbeeld in de ondertekening van het Tielse CO 2 -convenant. Daarmee geven ruim twintig bedrijven, waaronder GMB, zichzelf de opdracht om de uitstoot van broeikasgassen met drie procent per jaar terug te brengen. Samenwerking speelt daarbij een belangrijke rol. Bijvoorbeeld door het opwekken en gebruiken van duurzame energie en het combineren van (vracht)vervoer. GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 3

5 1 Inleiding Met dit verslag informeert GMB Slibverwerking B.V. (GMB) overheden (provincie en gemeenten), leveranciers (waterschap pen en bedrijven), afnemers, toeleveranciers, omliggende bedrijven en bewoners en overige geïnteresseerden over de verwerking van slib in het jaar 29 op de verwerkingslocaties in Tiel en Zutphen. Verder geven we een beschrijving van de bedrijfsactiviteiten waarbij we nader ingaan op een aantal zaken als: de herkomst en kwaliteit van het aangevoerde slib, de afzet en kwaliteit van het geproduceerde biogranulaat, de investerings-, onderhouds- en onderzoeksactiviteiten, het milieu, bundeling kennis en kunde en aspecten van personeel, arbo en kwaliteitszorg. Zowel GMB Slibverwerking Zutphen B.V. als GMB Slibverwerking Tiel B.V. zijn 1 procent dochters van GMB Slibverwerking B.V. Daarnaast heeft GMB sinds 24 een deelneming van 5 procent in de vergistingsinstallatie Biologische Industriële Reststoffenverwerking B.V. (BIR) in Lichtenvoorde. De andere aandeelhouder is Waterstromen BV. GMB Slibverwerking is onderdeel van GMB. 1.1 GMB Slibverwerking GMB produceert biomassa voor de opwekking van duurzame energie. Jaarlijks verwerken de fabrieken in Zutphen en Tiel 225. ton organisch slib tot ongeveer 52. ton biogranulaat. Dit product vindt zijn weg naar energiecentrales in Nederland en Duitsland, waar het als brandstof wordt ingezet. GMB is een van de bedrijven die bijdraagt aan de productie van biomassa. Daarmee geven we gehoor aan de wereldwijde en snel stijgende vraag naar grondstoffen voor bio-energie. Verder zetten we ons in om belangrijke grondstoffen (nutriënten/meststoffen) als fosfaat en stikstof terug te winnen. Visie Water, energie en bodem. Dat zijn de bouwstenen van een duurzame wereld. Een wereld waarin we efficiënt omgaan met schaarse bronnen en al even schaarse ruimte. Daarbij komt het steeds meer aan op innovatieve, duurzame oplossingen. Aan die wereld bouwt GMB mee door op een duurzame en economisch verantwoorde wijze bij te dragen aan de opwekking van duurzame energie en winning van grondstoffen uit afvalstoffen. Co-siting Om de slibverwerking nog duurzamer en kosteneffectiever te maken, werkte GMB een compleet nieuw concept uit. Door verschillende verwerkingsprocessen op één locatie te combineren (co-siting) willen we optimale synergie bereiken. Daarbij gaat het om ontwatering, vergisting, biologische droging, thermische nadroging en mineraal terugwinning. Intrinsiek duurzaam Het begrip intrinsieke duurzaamheid staat daarbij centraal. Anders gezegd: alle onderdelen van de toekomstige procesaanpak zullen elkaar onderling in hun duurzaamheid versterken. Ook binnen de nieuwe aanpak blijft biologisch drogen het leidende proces. Elke toekomstige aanvulling zal dan ook dienend zijn aan de compostering. 4 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

6 Communaal zuiveringsslib GMB verwerkt hoofdzakelijk communaal zuiveringsslib. Dit is een restproduct van de waterketen. Elke inwoner van Nederland verbruikt gemiddeld zo n 134 liter water per dag. Dat is 49. liter per jaar. Rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi s) zuiveren dit vervuilde water. Daarbij ontstaat het restproduct slib. Per inwoner is dat ongeveer 75 kilo per jaar. Samen met de industrie produceren we in totaal met elkaar in Nederland jaarlijks 1,6 miljoen ton slib. De waterschappen waarvoor GMB het rwzi-slib verwerkt zijn: Waterschap Rivierenland (WSRL) Waterschap Rijn & IJssel (WRIJ) Waterschap Reest en Wieden (WRW) Waterschap Velt en Vecht (WVV) Waterschap Groot Salland (WGS) Waterschap Zuiderzeeland (WZZ) Waterschap Veluwe (WV) Waterschap Vallei & Eem (WVE) Industrieel zuiveringsslib Naast communaal zuiveringsslib composteert GMB ook organische reststoffen, die afkomstig zijn uit de industrie. Dit zijn steekvaste slibben die vrijkomen bij diverse productieprocessen die in kwaliteit beter of vergelijkbaar zijn met communaal zuiveringsslib. Naast steekvaste slibben verwerkt GMB ook vloeibare slibben die in Zutphen eerst worden ontwaterd en daarna biologisch worden gedroogd. Slibverwerking Milieuhygiënisch is slib een lastige stof. Het is slecht ontwater baar, biologisch niet stabiel, bevat ziektekiemen en heeft een chemische samenstelling die de eindtoepassingen beperkt. Voor de verwerking van slib zijn diverse methoden beschikbaar: verbranden, thermisch drogen en composteren. Bij al deze technieken komt een restproduct vrij dat nog afgezet en verwerkt moet worden. Biologisch drogen (composteren) Binnen de waterketen streeft GMB naar maximaal rendement uit de verwerking van afvalstromen. Daarom is bij de start van het bedrijf bewust gekozen voor biologisch drogen (compostering) om het slib van afvalwater zuiveringsinstallaties te verwerken. Aangezien het composteringsproces zelf warmte genereert, hoeft er maar weinig energie aan het proces te worden toegevoegd. Daarmee is compostering de meest energiezuinige en dus meest duurzame methode om slib te verwerken. Zuiderzeeland Veluwe Reest en Wieden Reest Groot Salland Velt en Vecht GMB heeft deze techniek vanaf het begin zelf ontwikkeld en vervolgens geoptimaliseerd. Op het gebied van composteren van zuiveringsslib nemen we in Nederland een unieke positie in. Vallei en Eem Rivierenland Rijn en IJssel Het composteringsproces Composteren houdt in dat een deel van het organische materiaal biologisch wordt afgebroken onder gelijktijdige verdamping van water. Het slib wordt in de juiste verhouding gemengd met een gecomposteerd materiaal en houtsnippers. Dit mengsel is biologisch actief, goed beluchtbaar en heeft een goed vochtgehalte. Dit zijn voorwaarden voor een snelle compostering. Gedurende tien dagen wordt dit mengsel in gesloten tunnels belucht. Bij het composteren komt veel warmte vrij. Hiermee wordt het aanhangende vocht grotendeels verdampt en met de lucht afgevoerd. GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 5

7 Nadat de lucht gereinigd is, wordt deze via de schoorsteen afgevoerd. De compostering heeft als verwerkingsproces een beschikbaarheid van nagenoeg 1 procent. Dit betekent dat de verwerking niet of nauwelijks wordt belemmerd door (on)voorziene situaties. Biobrandstof Na tien dagen wordt het materiaal gezeefd en wordt de kleine zeeffractie nagerijpt. Uiteindelijk is het vochtgehalte afgenomen van 75 procent tot circa 3 procent. Per ton ontwaterd slib is er dan 625 kg water verwijderd. De hoeveelheid materiaal is dus flink afgenomen. Van iedere 1 ton nat slib blijft na ontwatering en compostering slechts vijf ton biobrandstof over. Dit is een reductie in volume van 95 procent. Doordat het biogranulaat een stabiel en droog materiaal is, zijn verschillende toepassingsmogelijkheden ontstaan. Eindverwerking biobrandstof Het landelijke en Europese beleid is erop gericht om aan afvalstoffen een nuttige toepassing te geven. Met het composteren wordt zuiveringsslib opgewerkt tot een biogranulaat dat vervolgens in Nederlandse en Duitse energiecentrales als biobrandstof mee- of bijgestookt wordt. Vanwege onvoldoende vergunde verwerkingscapaciteit in Nederland wordt naar het buitenland uitgeweken. Ammoniumsulfaat (kunstmest) Met behulp van zwavelzuur kan GMB tot 1 procent van de stikstof uit de proceslucht verwijderen. Hierbij wordt ammoniumsulfaat (AS) geproduceerd, een stikstofhoudende zwavelmeststof. Voor dit product dat op beide verwerkingslocaties vrijkomt, ontving GMB in 25 een officiële erkenning als biologische zwavelhoudende kunstmeststof. We hebben het proces zodanig ingericht dat we onze afnemer een minimumkwaliteit kunnen garanderen. Het composteringsproces aanvoer nat slib ontwatering slibaanvoer hout en compost zeven vullen van tunnels met hout/compost/slibmengsel composteren afvoer biogranulaat legen van tunnels met hout/compostmengsel 6 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

8 2 Aanbod en verwerking van slib Voor de verwerking van rwzi-slib heeft een aantal Nederlandse waterschappen langdurige contracten afgesloten met GMB. Daarnaast is in 29 rwzi-slib van andere aanbieders ontvangen. Naast deze communale reststroom ontvangt GMB ook andere organische afvalstoffen. Zowel de rwzi-slibben als de toeslagstoffen zijn mechanisch ontwaterd. Daarnaast worden in Zutphen slibben aan gevoerd die nog ontwaterd moeten worden voor deze de compostering in kunnen. Zonder ontwatering zou GMB slechts een kleine hoeveelheid nat slib in de compostering kunnen verwerken. 2.1 Ontwateringsactiviteiten Het ontwateren van industriële slibben is een nieuwe pijler onder de slibverwerking. Meer dan in de communale markt - waar verwerking veelal voor langere tijd is vastgelegd - liggen in de industriële markt groeikansen voor GMB. 2.2 Aanvoer ontwaterd slib De aanvoer van ontwaterd slib naar de compostering in Tiel is ten opzichte van 28 met een kleine 6. ton gestegen. De aanvoer en verwerking is echter nog altijd 5. ton lager dan gewenst. De aanvoer naar de compostering in Zutphen is nagenoeg gelijk aan die over 28. Doordat er minder slib van WSRL naar Zutphen is gebracht, kon er in Zutphen meer slib van WVV ontvangen worden. Door het ontwateren van vloeibaar slib is de totale hoeveelheid van ontwaterd slibaanvoer in 29 toegenomen. Vanaf 27 verwerkt GMB samen met het Duitse bedrijf RVG GmbH (voorheen RAG-Verkauf ) zuiveringsslibben van WV en WVE. De totale aanvoer van ontwaterd slib (inclusief de aanvoer van WV en WVE naar onze partner) is in 29 met 3665 ton toegenomen. Deze hoeveelheid is inclusief het intern ontwaterde slib. Toename aantal aanvragen De laatste jaren krijgt GMB steeds meer aanvragen voor het ontwateren van nat slib. Daarom hebben we in 28 een decanter aan onze installatie in Zutphen toegevoegd. Deze grote centrifuge slingert het water uit het slib, waarna het ontwaterd slib in het composteringsproces wordt gebracht. Een relatief groot deel van het natte slib wordt aangevoerd door BIR. Ontwateringsactiviteiten (tonnen) Slib Droge stof Slib Droge stof Voorraad Aanvoer BIR Aanvoer overige stromen Afvoer Saldo Voorraad Verwerking Gemiddelde droge stof (d.s.) 4,8% 6,1% Afvoer ontwaterd slib naar de compostering Gemiddelde droge stof (d.s.) 24,4% 27,9% GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 7

9 Aanvoer slib per leverancier Tonnen slib WRIJ WSRL WGS WZZ WRW WVV WV WVE Overige Overige rwzislibben organische reststoffen Aanvoer ontwaterd slib 28 Leverancier Aanvoer slib (tonnen) Aanvoer droge stof (tonnen) Tiel Zutphen Derden Totaal Tiel Zutphen Derden Totaal d.s. % WRIJ ,9 WSRL ,3 WGS ,9 WZZ ,3 WRW * , WVV , WV ,5 WVE , Overige rwzi-slibben ,9 Organische reststoffen ,5 Totaal Aanvoer ,4 * Een deel van de leveranties van WRW wordt i.v.m. de toevoeging van houtmeel aangemerkt als organische reststoffen. Aanvoer ontwaterd slib 29 Leverancier Aanvoer slib (tonnen) Aanvoer droge stof (tonnen) Tiel Zutphen Derden Totaal Tiel Zutphen Derden Totaal d.s. % WRIJ ,7 WSRL ,1 WGS ,5 WZZ ,5 WRW * ,7 WVV ,6 WV , 5 WVE ,9 Overige rwzi-slibben ,4 Organische reststoffen ,2 Totaal Aanvoer ,4 * Een deel van de leveranties van WRW wordt i.v.m. de toevoeging van houtmeel aangemerkt als organische reststoffen. 8 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

10 2.3 Afvoer ontwaterd slib naar derden GMB zette in 29 vanuit Zutphen 8.91 ton zuiveringsslib af naar derden. In 28 was dit ton. Er is slib geëxporteerd naar de energiecentrale van E.ON in Veltheim en de energiecentrale van WFA in Elverlingsen (Duitsland). Daarnaast ging 56 ton naar SCT in Garmerwolde. In 29 is er ton zuiveringsslib rechtstreeks van de locatie van herkomst afgezet naar derden. In 28 was dit ton. Vanuit Apeldoorn is er rechtstreeks geëxporteerd naar de Duitse bedrijven RVG en naar Betrem. RVG gebruikt zuiveringsslib om kolenslib te drogen. Betrem produceert uit biogranulaat, zuiveringslib en kolenpoeder een biobrandstof voor energiecentrales. De afzet naar Betrem gebeurt op verzoek en onder de verantwoordelijkheid van RVG. Vanuit Ede is slib geëxporteerd naar RVG en naar twee bruinkoolcentrales van RWE. De herkomst en de eindbestemming van de door derden verwerkte slibben vindt u in de volgende twee tabellen. Overzicht afzet rwzi-slib 29 binnen Nederland Ontdoener Afnemer/Verwerker Hoeveelheid (tonnen) GMB Zutphen SCT Garmerwolde 56 WVV Emmen SCT Heerenveen 2.79 WVV Emmen SCT Garmerwolde Overzicht afzet rwzi-slib 29 naar Duitsland Ontdoener Afnemer/Verwerker Hoeveelheid (tonnen) WV Apeldoorn Betrem WV Apeldoorn RVG Herne WVE Ede RVG Herne 4.29 WVE Ede RWE Frechen GMB Zutphen E.ON Veltheim 1.2 GMB Zutphen WFA Elverlingsen Totaal export Voorraden ontwaterd slib Op beide verwerkingslocaties namen de voorraden slib af. In Zutphen beschikt GMB over een grotere opslagcapaciteit dan in Tiel. Doordat de verwerking in 29 uitstekend verliep, is de voorraad in Zutphen sterk gedaald. Voorraden ontwaterd slib (in tonnen) Tiel Zutphen Slib Droge stof Droge stof % Slib Droge stof Droge stof % Voorraad 1 januari , % ,6 % Voorraad 31 december , % ,6 % Voorraadmutatie GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 9

11 2.5 Verwerking ontwaterde slibben Verwerking Zutphen De verwerking in Zutphen is toegenomen van 142. ton naar 149. ton slib. Verwerking Zutphen 2-29 (evenwicht bij 25% d.s.) Tonnen slib Tonnen droge stof Tonnen droge stof Tonnen slib 1 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

12 Verwerking Tiel Het gemiddelde droge stof percentage in Tiel is gestegen van 22,7 procent naar 23,2 procent. Daarmee is de verwerking in Tiel toegenomen van 71. ton naar 77. ton slib. Verwerking Tiel 2-29 (evenwicht bij 25% d.s.) Tonnen slib Tonnen droge stof Tonnen slib Tonnen droge stof Verwerking 28 (tonnen) Tiel Zutphen Slib Droge stof Droge stof % Slib Droge stof Droge stof % Aanvoer rwzi-slibben , ,62 Aanvoer toeslagstoffen , ,29 Totaal aanvoer , ,77 Af: Afvoer slib naar derden , ,77 Af: Voorraadmutatie Verwerking , ,81 Verwerking 29 (tonnen) Tiel Zutphen Slib Droge stof Droge stof % Slib Droge stof Droge stof % Aanvoer rwzi-slibben , ,2 Aanvoer toeslagstoffen , ,25 Totaal aanvoer , ,42 Af: Afvoer slib naar derden , ,8 Af: Voorraadmutatie Verwerking , ,58 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 11

13 Case report Vloeibaar slib Factsheet Verwerking industriele slibstromen - In 26 ca. 12. ton. In 29 ca. 5. ton - Ontwatering door middel van decanter - Dit resulteert in 9.8 ton ontwaterd slib - Gezien droge stofgehalte en samenstelling meerwaarde in composteringssproces - Het vrijkomende water stroomt naar de rwzi - Stromen die qua samenstelling of herkomst niet afgezet kunnen worden in de landbouw Bart Wicherink Decanter - Capaciteit: 1.75 kg droge stof per uur - Ge nstalleerd vermogen: 15 kilowatt - Ingebruikname: april 28 - Opslagcapaciteit in te dikken slib: 1.2 m 3 - Gemiddeld ingaand droge stof percentage: 4,8% - Gemiddeld droge stof percentage na ontwatering: 24,4% - Maximaal debiet: 35 m 3 per uur 12 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

14 Klanten willen een betrouwbare partij, die kennis van zaken heeft GMB verwerkt al meer dan twintig jaar zuiveringsslib van waterschappen en de industrie. De laatste tijd neemt de afname van vloeibare stromen uit industriële processen fors toe. Ging het in 26 nog om zo n 12. ton, in 29 steeg dit naar 5. ton. In Nederland is GMB één van de weinige bedrijven die vloeibaar zuiveringsslib inneemt, zo licht productmanager Bart Wicherink toe. Het slib is voornamelijk afkomstig van de voedings- en genotsmiddelenindustrie, slachterijen, de papierindustrie en de chemische industrie. Deze partijen hebben het voordeel dat wij al een kant-en-klare composteringsinstallatie hebben voor de verwerking van rwzi-slib. Met de energie die we uit industriële organische reststoffen gaan opwekken, kunnen we ons eindproduct verder opwaarderen. Bovendien bevat industrieel slib meer organische stof, wat een positief effect heeft op de verwerking. Zekerheid De toenemende vraag vanuit de industrie verklaart Bart vanuit de jarenlange ervaring van GMB. Dit heeft geresulteerd in een duurzame oplossing voor de verwerking van slibstromen die, gezien de samenstelling of herkomst, niet naar de landbouw kunnen worden afgezet. Voor onze klanten is het heel belangrijk dat de afvalstromen conform wet- en regelgeving worden verwerkt. Klanten willen een betrouwbare partij, die kennis van zaken heeft. Wij bieden hen die zekerheid. Ontzorgen Bovendien ontzorgt GMB de klant. Wij verzorgen de planning, de juiste begeleidingsdocumenten en in veel gevallen ook het transport. Dat is voor veel klanten een reden om voor GMB te kiezen, aldus Bart. Proactief Vanwege de toenemende vraag voor de verwerking van nat slib verving GMB de zeefbandpers in 28 door een decanter. Deze ontwateringsmachine is bijzonder bedrijfszeker en ontwaterd zo n 35 kuub slib per uur. Met de zeefbandpers kwamen slechts tot 12 kuub per uur. De capaciteit is dus aanzienlijk toegenomen. Dat is ook nodig, want dankzij onze proactieve houding richting de markt neemt de inname van vloei baar slib alleen maar toe. GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 13

15 3 Biogranulaat 3.1 Productie en afzet 29 De afzet van biogranulaat naar de eindverwerkers verliep in 29 zeer voorspoedig. De gehele productie kon worden afgezet en tegelijk is een groot deel van de in het verleden opgebouwde voorraad afgezet. De vooruitzichten voor de afzet in 21 zijn positief. In 29 ging 95,4 procent van het biogranulaat naar energiecentrales. De overige 4,6 procent ging naar twee cementcentrales. Binnen Nederland wordt biogranulaat afgezet aan E.ON Biomass. E.ON Biomass produceert uit verschillende organische reststoffen een biobrandstof voor een energiecentrale van E.ON in Nederland. In Duitsland wordt biogranulaat rechtstreeks afgezet naar de energiecentrales van Evonik, Remondis, E.ON en Innovatherm. De energiecentrales van Evonik. Remondis en E.ON zijn kolengestookte centrales waar biogranulaat wordt mee gestookt. De afzet naar de energiecentrale van Innovatherm betrof een proef. Betrem is een Duits bedrijf dat biogranulaat mengt met zuiverings slib en kolenpoeder en hiervan een brandstof voor energiecentrales maakt. De afzet van proefvrachten in 28 naar Cimalux, een Luxemburgse cementcentrale, heeft 29 een vervolg gekregen. Daarnaast is biogranulaat afgezet naar een cementcentrale van Heidelberg in Duitsland. 3.2 Afzet biogranulaat locatie Tiel WSRL is zelf verantwoordelijk voor de afzet van het biogranulaat dat uit haar zuiveringsslib wordt geproduceerd. Al het biogranulaat van WSRL gaat naar de Stichting Slibservice Rivierengebied (SSR). SSR verzorgt de afzet van het biogranulaat. Voor het biogranulaat dat niet direct kan worden afgezet, maakt SSR gebruik van een eigen opslagdepot. Afzet biogranulaat vanaf locatie Tiel 29 (in tonnen) Ontdoener/verwerker SSR WRIJ GMB Totaal E.ON / BioMass (NL) E.ON (D) Betrem (D) Totaal Afzet Mutatie Depot -/ / Totaal Afzet Vanuit Tiel leverde WRIJ 384 ton aan Biomass. GMB heeft in 29 vanuit Tiel ton biogranulaat afgezet aan Betrem. Afzet biogranulaat per eindbestemming 29 Afzet biogranulaat per eindbestemming 28 Afzet biogranulaat per eindbestemming 27 Afzet biogranulaat per eindbestemming 26 4,4%,6%,2%,1%,7% 8,3% 25,7% 27,8% 26,3% 43,8% 69,4% 72,% 73,7% 47,3% Energieopwekking (D) Energieopwekking (NL) Cementindustrie (D) Bouwstof (D) Proeven 14 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

16 3.3 Afzet biogranulaat locatie Zutphen In Zutphen is 49.7 ton biogranulaat nagerijpt (inclusief een deel verse compost dat op voorraad lag) en ton afgezet. Hiervan was 483 ton afkomstig van SCT. WRIJ is zelf verantwoordelijk voor de afzet van het biogranulaat dat uit haar zuiveringsslib wordt geproduceerd. In 29 ging dit in totaal om 23.4 ton. Hiervan ging ton naar Biomass en ton naar Evonik. Tenslotte zette WRIJ ton af naar E.ON Duitsland. Afzet biogranulaat vanaf locatie Zutphen 29 (in tonnen) Ontdoener/verwerker WRIJ SSR GMB Totaal E.ON / BioMass (NL) E.ON (D) Betrem (D) Evonik (D) Remondis (D) Innovatherm (D) Cimalux (Lux) Heidelberg (D) Totaal Afzet Afzet biogranulaat locaties Tiel en Zutphen 25 t/m 29 (in tonnen) Opslag Energieopwekking Cementindustrie Bouw - stof Grondverbetering Entmateriaal Proeven NL NL D NL D Lux D D Fr Fr NL Totaal 29 -/ / / / GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 15

17 16 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

18 4 Kwaliteit slib en biogranulaat De kwaliteit van aangevoerd slib verschilt per zuivering. Op de compostering in Tiel worden voornamelijk slibben van de zuiveringen van WSRL aangevoerd, aangevuld met slibben van WRW, WVV, WRIJ en WVE. Op de compostering in Zutphen worden slibben verwerkt van WRIJ, WGS, WZZ, WV, WVE, WRW en WVV. Daarnaast verwerken de fabrieken op beide locaties overige organische reststoffen. Samenstelling De samenstelling van het slib en het biogranulaat wordt voor beide locaties regelmatig bepaald. Wanneer de concentratie van een stof een grenswaarde voor een afzetkanaal dreigt te overschrijden, kan dit bijgestuurd worden door bepaalde slibben elders te verwerken of te exporteren. Dit is nog niet nodig geweest. Door de afbraak van organische stof bij het composteren neemt het anorganisch gehalte in het biogranulaat met ongeveer 4 procent toe. Een overzicht van de kwaliteit van het gemiddelde rwzi-slib en het biogranulaat over 29 staat in de onderstaande tabel. Kwaliteit slib en biogranulaat Parameter/element (Chem.) afkorting Eenheid Tiel Zutphen Slib Biogranulaat Slib Biogranulaat Indamprest d.s. % 23,1 62,2 22,9 65,5 Gloeirest gl.r. % v.d. ds 33,9 48, 34,9 47,8 Arseen As ds 6,9 1, 1,2 1,8 Cadmium Cd ds 1,1 1,5 1,1 1,8 Calcium Ca ds Chloride Cl ds Chroom Cr ds Fosfaat (totaal P) P ds IJzer Fe ds Koper Cu ds Kwik Hg ds,9 1,2,7,9 Lood Pb ds Nikkel Ni ds Stikstof N-Kj ds Zink Zn ds Zwavel S ds GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 17

19 Trend van een aantal belangrijke parameters over de jaren 25 t/m 29 van slib en biogranulaat van beide locaties % d.s. slib % d.s. slib % d.s. slib 36, 36, 75, 46, 75, 46, 52, 52, 32, 36, 28, 32, 36, 7, 75, 65, 7, 75, % d.s. granulaat % d.s. granulaat % d.s. granulaat % d.s. granulaat 42, 46, 7, 75, 38, 42, 46, 65, 7, 75, 24, 28, 32, 24, 28, 32, 6, 65, 7, 34, 38, 42, 6, 65, 7, 34, 38, 42, 4, 44, 48, 4, 44, 48, 36, 36, 75, 46, 75, 46, 52, 52, 2, 24, 28, 2, 24, 28, 55, 6, 65, 3, 34, 38, 55, 6, 65, 3, 34, 38, 36, 4, 44, 36, 4, 44, 32, , , , 7, , , , 2, 24, 2, 24, 55, 6, 3, 34, 55, 6, 3, 34, 36, 4, 36, 4, 28, , , , 65, , , , 16, 2, 16, 2, 55, 16, 3, 2,5 16, 55, 3, 2,5 2,5 36, 2,5 36, 24, Arseen 24, 6, 34, , 34, Cadmium 4, , 12, 12, 12, 2 12, , 16, 16, 2,5 16, 2,5 2,5 2,5 2, 2, 55, 3, 1,5 55, 3, 36, 1,5 1,5 1,5 36, 12, 8, , 8, 28 8, 12, 2 8, 12, , 16, , ,5 16, 2, , , ,5 1,5 1,5 1,5 12, 4, 8, 12, 4, 8, 4, 8, 12, 2,5 4, 8, 12, 2 2 2,5,5,5 16, 16, 16, 2,5 1 16, 2,5 1 12,5 12,5 1,5 1,5 1,5 1,5, 4, 8,, 4, 8,, 4, 8,,5, 4, 8,,5,5,5 12, , , , , 4,, 4,, 4, 1,5, 4, 1,5 1,5 1,5 8,,5,5,5, , , , , 7, 7 7, 7 7, , 4, 4, ,5 4, , , , , 4 6 Chroom,, 4 4, Koper , , 3 3 2, , ,5 2, 1 1,5 2, 1 1 1,5 2, ,5 2, , 1,5 2, , 1,5 2, , 1,5 2, , 1,5 2, ,5 1, Kwik,5 1,,5 1, 1,5 1, 1 Lood 1,5 1,5 1,5 15 1, , 2, 2, 2 2, 2 2 2,,5 1,,,5 1,,,5 1, 1 5,,5 1, , , , , ,,5,,5,,5,, , , , , , 6, 6 6, 1.4 6, ,5,5, , , 4, 4 4, 4, GMB Slibverwerking I jaarverslag % d.s. slib d.s. d.s. Droge stof Gloeirest % d.s. slib % d.s. slib % d.s. slib % d.s. slib d.s. d.s. 32, 36, 28, 32, 36, d.s. d.s. % van de % d.s. van slib de % van d.s. slib % de van d.s. de slib d.s. slib d.s. d.s. % d.s. granulaat % d.s. granulaat % d.s. granulaat % d.s. granulaat d.s. d.s. % van de % d.s. van slib de % van d.s. slib % de van d.s. de slib d.s. slib d.s. d.s. 42, 46, 38, 42, 46, 48, 52, 44, 48, 52, % van de % d.s. van granulaat de % van d.s. granulaat % de van d.s. de granulaat d.s. granulaat d.s. d.s. 48, 52, 44, 48, 52, % van de % d.s. van granulaat de % van d.s. granulaat % de van d.s. de granulaat d.s. granulaat d.s. d.s.

20 mg/ , , , 4, , , ,, , , , 2 4 2, ,5 2, 1 1,5 2, 1 1,5 2, ,5 2, , 1,5 2, , 1, 1,5 29 1, 1,5 2, , 25 1, 1, ,5 1, 1,5 1,5,5 1,,5 1, 1, ,5,5 1, , 2, 2 2,,5 1, 1,,,5,,5 1, 1 5 1,,, , , ,,5,5,,,5,5, 5 1, Nikkel , Zink , 6, 6 6, 1.4, ,5, , 4 4 4, Chloride Zwavel IJzer Stikstof Fosfaat Slib Zutphen Slib Tiel Biogranulaat Zutphen Biogranulaat Tiel d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. mg/ mg/ d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. mg/ d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. d.s. GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 19

21 5 Investeringen, bouw- en onderhoudsactiviteiten 5.1 Tiel In Tiel zijn geen grootschalige investeringen gedaan. Met het oog op veiligheidsoptimalisatie zijn bordessen in het machinepark aangepast om het onderhoud door productiepersoneel nog veiliger te maken. Materieel Op het gebied van materieel zijn een container voor het transport van slib, een vacuümtank en kantoorinventaris aangeschaft. 5.2 Zutphen Aankoop grond Op 18 maart 29 tekenden de gemeente Zutphen en GMB het koopcontract voor ruim vijf hectare van de voormalige vuilstortplaats Fort de Pol. Op dit terrein wil GMB de komende jaren uitbreiden om de bestaande compostering duurzamer en kostenefficiënter te maken. In de case report Co-siting op pagina 44 gaan we dieper in op de uitbreidings plannen. Sanering Als voormalige vuilstort valt het terrein onder toezicht van provincie Gelderland en zijn aan de bouw van opstallen bepaalde voorwaarden verbonden. Zo moet het terrein eerst functioneel gesaneerd worden. Dit betekent dat het leefmilieu afgeschermd wordt van het afval. Hiervoor heeft GMB een saneringsvergunning aangevraagd. Na ontvangst van de beschikking van de provincie is de eerste fase van de sanering eind juni gestart. In verband met de complexiteit en de kosten wordt de sanering in circa vijf jaar gefaseerd uitgevoerd. De sanering wordt door GMB Infra uitgevoerd en Royal Haskoning ziet met onafhankelijke deskundigheid toe op de werkzaamheden. Nieuwe hal voor opslag en innovatie Na de bouwvak is GMB begonnen met de bouw van een nieuwe hal. Een deel daarvan wordt ingericht als Innovatiehal (bedoeld voor onderzoek e.d.) en het andere deel is bedoeld voor opslag van ontwaterd zuiveringsslib. Daarmee is de opslagcapaciteit weer op peil gebracht. De nieuwe hal is eind januari 21 opgeleverd. Bestemmingsplan Fort de Pol Om de nieuwbouw en de geplande nieuwe activiteiten, zoals vergisting en energieproductie door GMB correct te kunnen toetsen, wordt een bestemmingsplan voor het gehele GMB-terrein opgesteld. Voor de totstandkoming van dit plan is een extern adviseur van het milieu en civieltechnisch ingenieurs- en adviesbureau Tauw ingeschakeld. Deze heeft het traject samen met GMB in overleg met de gemeente doorlopen. Het ontwerp bestemmingsplan lag eind 29 ter inzage. Nieuwe verdeelinstallatie pompwater In verband met de aanrijroute naar de nieuwe hal moest de waterdistributieruimte verplaatst worden. De nieuwe installatie is in de fabriek ondergebracht. Daarbij is gekozen voor kleinere (geschakelde) pompen die energiezuiniger zijn en samen meer capaciteit leveren. Tegelijk is een backup-voorziening gerealiseerd. 2 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

22 Nieuwe werkplaatsen Met hergebruik van bestaande materialen is op het terrein een nieuw gebouw gerealiseerd. Met daarin naast het magazijn twee werkplaatsen voor elektrotechniek en werktuigbouwkunde. Hergebruik proceslucht In 29 is in Zutphen een technische aanpassing uitgevoerd die hergebruik van proceslucht mogelijk maakt. Voorheen werd deze lucht na reiniging met de zure wasser die de stikstof eruit haalt naar de biofilters geleid. Daar werd de lucht ontdaan van geur. Met de aanpassing wordt de lucht na de wassing gedeeltelijk teruggeleid naar de composterings tunnels. Daardoor wordt de druk voor de biofilters verlaagd hetgeen een behoorlijke energiebesparing oplevert. Daken nat slibsilo s aangepast De daken van de opslagsilo s zijn aangepast om geuremissie te voorkomen. Plaatsing zelfreinigende trommelzeef Een deel van het biogranulaat wordt door afnemers opgehaald met silowagens. Een van de afnemers had regelmatig problemen met leidingen die verstopt raakten. Deze problemen zijn door GMB verholpen door een zelfreinigende trommelzeef te plaatsen die de laatste grove delen uit het biogranulaat haalt. Urineverwerkingslijn in Zutphen In 28/29 voerde GMB met enkele projectpartners in Tiel een succesvolle proef uit gericht op het terugwinnen van waardevolle stoffen (stikstof en fosfaat) uit urine. Op basis daarvan heeft GMB besloten in Zutphen onder de merknaam SaNiPhos een permanente urineverwerkingslijn op te zetten. Ter voorbereiding op de realisatie in 21 zijn de werkzaamheden voor de milieuvergunningen in het verslagjaar gestart. In het volgende hoofdstuk leest u onder Gescheiden sanitatie meer over deze proef. Communicatie met de buurt Met het oog op de uitbreiding in Zutphen willen we graag laten zien waar we mee bezig zijn. Daarom brengt GMB sinds 28 de nieuwsbrief Nieuws uit water uit. Op 3 juni hielden we voor omliggende bedrijven en bewoners in de buurt een inloopavond in het teken van de uitbreidingsplannen. Met een visuele presentatie, voorzien van tekst en uitleg, informeerden we belangstellenden over de voornemens, de procedures en het beoogde eindresultaat. Materieel Ook in Zutphen is in 29 nieuw materieel aangeschaft. Hierbij gaat het om een verreiker, vervanging van drie leaseshovels, inventaris voor een laboratorium en inventaris voor het kantoor. GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 21

23 Case report Vloeibaar slib Factsheet werkzaamheden E/W Slibverwerking 29 E/W Slibverwerking Calamiteiteninstallatie in Zutphen - Redundante stroomvoorziening voor verlichting - Tien akoestische signaalgevers (slow-whoops) - Voorziening komt voort uit evaluatie BHV/EHBO-team Laurens Pelgrim Nieuw waterhuishoudingssysteem - Verplaatsing en vernieuwing door bouw nieuwe hal - Aanvoer gezuiverd water vanaf rwzi via leiding o 63 - De nieuwe installatie is aangelegd op een gebruik van 8 m 3 per uur met een druk van 3,5 bar - Drie pompen die trapsgewijs frequentiegestuurd ingeschakeld worden om naar behoefte te leveren - Druk in leiding beter te beheersen en stroomverbruik lager - Installatie is dubbel uitgevoerd i.v.m. continu teit proces Onderhoud - Binnen het productieproces in 29 veel onderhoud en vervanging van mechanische componenten, waaronder: - trommelmotoren - trommelzeef en schrapers - lagers - spiralen o 6 t.b.v. stortbunkers - tandwielkasten Nieuwbouw - Hergebruik staalconstructie - Twee werkplaatsen (elektrotechniek en werktuigbouw) en een magazijn 22 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

24 Voor E/W-afdeling was het vooral een arbo-jaar Voor de monteurs van GMB Slibverwerking stond 28 vooral in het teken van groot onderhoud. In 29 waren de uitbreiding van de installatie in Zutphen en optimalisatie de belangrijke aandachtspunten. Laurens Pelgrim, hoofd E/W geeft tekst en uitleg. Terugblikkend op 29 was het volgens Laurens voor de E/W-afdeling (elektrotechniek/werktuigbouw) vooral een Arbo-jaar. Naast onderhoud hebben we veel gedaan op het gebied van veiligheidsoptimalisatie. Het aspect veiligheid is stevig verankerd in onze werkprocessen. Maar vanwege de uitbreiding in Zutphen, heb je steeds meer te maken met derden op het terrein. Calamiteitensysteem Daarom is in de fabriek een calamiteitensysteem geïnstalleerd. Mocht er zich een calamiteit voordoen, dan weten de eigen mensen wel hoe ze moeten handelen en waar ze naartoe moeten. Maar voor derden gaat dat niet automatisch op. Het systeem zorgt er bijvoorbeeld voor dat de verlichting tijdens een stroomuitval blijft branden. Sirenes geven aan dat iedereen het pand moet verlaten. Veiligheid kun je niet garanderen, maar wel optimaal faciliteren. Verder kregen de machineparken in Tiel en Zutphen nieuwe bordessen met klimbeveiliging en werden silo s voorzien van nieuwe loopbruggen. Nieuwe hal Ook bij de bouw van de nieuwe hal voor opslag en innovatie was de E/W-afdeling volop betrokken. In de eerste plaats zorgde de afdeling voor het ontwerp en de aanleg van de elektrische installatie. Daarnaast realiseerden de monteurs ook de nodige veiligheidsvoorzieningen. Laurens: Denk daarbij aan arbo-preventieve voorzieningen als douches en oogdouches, maar ook aan zaken als verlichting die de veiligheid bevordert. Verbruik omlaag, capaciteit omhoog In verband met de nieuwe hal moest de bestaande waterdistributieruimte verplaatst worden. Deze is nu ondergebracht in de fabriek. De verplaatsing hebben we aangegrepen om de capaciteit te vergroten met het oog op de uitbreidingsplannen. Daarmee zijn we van zestig naar tachtig kuub gegaan. De installatie is energiezuiniger gemaakt door drie kleinere pompen trapsgewijs achter elkaar te plaatsen. Omdat het proceswater van vitaal belang is voor de productie, is de installatie dubbel uitgevoerd bij wijze van back-up. Hergebruik Als proceswater gebruikt GMB gezuiverd afvalwater van de naastgelegen zuivering van Waterschap Rijn en IJssel. Bij de bouw van een nieuw TD-gebouw is ook hergebruik toepast. Daarbij ging het om de staalconstructie van een bestaande hal die wijken moest voor de nieuwbouw. GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 23

25 24 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29

26 6 Onderzoek Wortelhout als alternatief Door houtblokken en -snippers aan het slib toe te voegen, wordt het mengsel tijdens de compostering beluchtbaar. Ook voegt het energie toe aan het compost. Op zoek naar een geschikt alternatief hield GMB in 29 een proef met wortelhout. Voor het proces had dit geen nadelige invloed en ook de toegepaste hoeveelheden bleven gelijk. In 21 wordt het onderzoek vervolgd met een grootschalige en uitgebreide proef. Gescheiden sanitatie Gelet op de voorraad fosfaat die wereldwijd nog beschikbaar is, staat onderzoek naar de terugwinning van deze grondstof hoog op de internationale agenda. Samen met de projectpartners Moeders voor Moeders, WSRL, Stowa en de provincie Gelderland toonde GMB in 29 middels een succesvolle proef aan dat terugwinning van fosfaat uit urine op industriële schaal mogelijk is. Op deze manier kunnen waardevolle nutriënten opnieuw in de kringloop worden gebracht. De resultaten van de proef betekenen een doorbraak op het gebied van gescheiden sanitatie. Binnen dit concept wordt urine via speciale scheidings toiletten apart verzameld en vervolgens verwerkt. Droogproef biogranulaat Hoe droger het biogranulaat is, des te beter is de kwaliteit. Dit heeft voornamelijk te maken met het transport. Droger biogranulaat blijft minder snel in leidingen plakken en is door de afnemers s winters beter te verwerken. GMB gaat in de toekomst slib vergisten om groene energie op te wekken. Een deel van de warmte die bij dat proces vrijkomt, kan ingezet worden om het biogranulaat na te drogen. Een bijkomend voordeel is dat we de tweede stap in het composteringsproces; de narijping, kunnen overslaan. De vrijgespeelde tunnelcapaciteit is vervolgens inzetbaar voor compostering (extra capaciteit). Proef hergebruik proceswarmte Bij het composteringsproces komt laagwaardige warmte vrij van rond de dertig graden Celsius. In 29 is GMB begonnen met de ontwikkeling van een proef waarbij deze proceswarmte gebruikt wordt voor vloerverwarming. Thermofiel of mesofiel vergisten bij BIR Van provincie Gelderland kreeg GMB toestemming om een proef uit te voeren met de vergistingsinstallatie BIR in Lichtenvoorde. Voorwaarde was dat dit zonder geuremissie gepaard zou gaan. Daarom heeft BIR de luchtbehandelingsinstallatie aangepast. Om het verschil in beeld te brengen draait de eerste vergister nu thermofiel en de tweede mesofiel. Zoals gezegd gaat GMB in de toekomst nat slib vergisten voor de opwekking van groene energie. Hiervoor kunnen verschillende temperatuurniveaus worden ingezet, te weten: thermofiel en mesofiel. Thermofiel komt neer op vergisting bij 5 graden Celsius. Mesofiel ligt rond de 37 graden Celsius. Thermofiel heeft als voordeel dat ten opzichte van mesofiel een hogere doorzet in de vergistingstanks kan worden bereikt. Mesofiel vergisten zorgt echter voor een stabieler proces. GMB Slibverwerking I jaarverslag 29 25

27 7 Milieu De composteringen in Tiel en Zutphen vallen onder de Europese PRTR-verordening (Pollutant Release Transfer Register). Deze verordening houdt in dat bedrijven die bepaalde drempelwaarden overschrijden hun emissies naar water, lucht en bodem en hun afvoer van afval moeten rapporteren aan het bevoegd gezag. In dit kader heeft GMB haar emissie van stikstof en CO 2 en haar afvoer van afval gerapporteerd aan SenterNovem. 7.1 Vergunningen In Zutphen beschikt GMB over een milieuvergunning (Wm). Deze is verleend op 28 juli 25 en is geldig is tot en met 1 juli 215. In 28 heeft GMB een gecombineerde aanvraag voor een lozingsvergunning (Wvo) en een wijzigingsverzoek voor de milieuvergunning ingediend. Deze vergunningen lagen van 4 december 28 t/m 14 januari 29 ter inzage. Op 15 januari 29 zijn de vergunningen van kracht geworden. De nieuwe Wvo-vergunning is tien jaar geldig. In Tiel beschikt GMB over een Wm-vergunning. Deze is op 23 oktober 27 onherroepelijk geworden en is tien jaar geldig. De Wvo-vergunning waarover GMB in Tiel beschikt, is afgegeven op 1 september 25. Ook deze vergunning is tien jaar geldig. 26 GMB Slibverwerking I jaarverslag 29