D e leerling die zijn meester overtreft. Zo

Transcriptie

1 Barnabas 89 Harm W. Hollander Principe versus compromis De breuk in Antiochië D e leerling die zijn meester overtreft. Zo kan men de relatie tussen Barnabas en zijn leerling Paulus in het kort kenschetsen. Maar de leerling overtrof zijn meester niet alleen, hij verliet hem ook op een gegeven ogenblik om zijn eigen weg te gaan, letterlijk en figuurlijk. Deze breuk tussen leermeester en leerling, waarover Paulus in zijn brief aan de Galaten kort bericht, vond plaats in de stad Antiochië, een kleine christelijke gemeenschap. Waar ging het precies om? En was de breuk eigenlijk wel nodig? Paulus brief aan de Galaten Het moet ergens in het jaar 53, 54 of 55 geweest zijn, dat de apostel Paulus zijn brief aan de christelijke gemeenschappen in Galatië schreef, die geheel of vrijwel geheel uit heiden-christenen bestonden (zie bijvoorbeeld 4,8). Uit opbouw en stijl van de brief kunnen we opmaken dat hij bijzonder geagiteerd was. Anders dan in zijn andere ons overgeleverde brieven ontbreken hier enige inleidende zinnetjes om zijn lezers voor zich in te nemen (vergelijk bijvoorbeeld Romeinen 1,8; 1 Korintiërs 1,4-7), en ook zijn de gebruikelijke groeten aan het slot van de brief afwezig. Daarnaast schuwt Paulus Paulus is duidelijk begaan met de gelovigen in Galatië, en in deze brief richt hij zich dan ook, over de ruggen van zijn lezers heen, tegen die andere evanin deze brief enige forse taal niet (zie bijvoorbeeld 3,1 en 5,12). Er staat voor Paulus kennelijk veel op het spel. Hij vreest dat zijn zendingsactiviteiten onder de gelovigen in Galatië volkomen zinloos zijn geweest (4,11), omdat zij geliepredikers, die de gelovigen zo in verwarring brengen. Deze predikers trekken bovendien het apostelschap van Paulus zelf in twijfel en verwijten hem dat zijn boodschap maar de halve waarheid is. Paulus tracht beide verin zijn ogen groot gevaar lopen van het (ware) geloof af te vallen. Paulus vreest dat zijn zendingswerk onder de gelovigen in Galatië volkomen zinloos is geweest maals had bezocht (vergelijk Handelingen 16,6; 18,23), predikers naar deze gemeenten waren gekomen met een ander evangelie (1,6). Maar, zo betoogt Paulus in alle heftigheid, er is geen ander evangelie, en iedereen die iets verkondigt wat in strijd is met wat ik u verkondigd heb vervloekt is hij! (1,7-8; alle bijbelcitaten NBV). Uit het vervolg kunnen we opmaken dat deze predikers tegenstanders in de ogen van Paulus joodse christenen waren die van mening waren dat niet alleen joodse christenen, maar ook heidenen die christen geworden waren, zich aan de joodse wetten en gebruiken moesten houden. In de praktijk betekende dit dat zij zich bijvoorbeeld alsnog moesten laten besnijden, dat zij zich aan de spijswetten moesten onderwerpen en de sabbat en andere joodse feesten moesten vieren. Kennelijk hadden Paulus en Barnabas eerder van de gelovigen in Galatië geen gehoorzaamheid aan de joodse wetten en tradities gevraagd, met als gevolg dat zij nu door de tegenstanders van Paulus in verwarring werden gebracht. Uit de brief wordt duidelijk dat er, nadat Paulus en Barnabas in een aantal plaatsen in de Romeinse provincie Galatië in Klein-Azië christelijke gemeenschappen hadden gesticht (vergelijk Handelingen 13-14), en Paulus deze gemeenten wellicht nogwijten te ontzenuwen in een ultieme poging om zijn lezers in Galatië gerust te stellen en de waarheid van het evangelie in hun belang behouden te laten blijven (vergelijk 2,5). Tegen het eerste verwijt dat hij geen echte apostel zou zijn verweert Paulus zich al meteen in de aanhef van de brief, waar hij zich presenteert als Pau-

2 90 Schrift 261 lus, een apostel die niet is aangesteld of gezonden door mensen, maar door Jezus Christus en God, de Vader (1,1). Even verderop komt Paulus er wat uitgebreider op terug. Nadat hij kort is ingegaan op zijn joodse afkomst en op zijn vroegere ijver voor de joodse wetten en tradities (1,13-14), vervolgt hij aldus: Maar toen besloot God, die mij al vóór mijn geboorte had uitgekozen en die mij door zijn genade heeft geroepen, zijn Zoon in mij te openbaren, opdat ik hem aan de heidenen zou verping tot apostel geen mens om raad heeft gevraagd (1,16), maar naar het onherbergzame Arabia ging (om de roeping geestelijk te verwerken?) en daarna terugkeerde naar Damascus (1,17). Pas drie jaar later ging Paulus voor het eerst naar Jeruzalem, waar hij overigens maar twee weken verbleef en alleen Petrus en terloops ook Jakobus, de broer van de Heer, ontmoette (1,18-20). Waarom Paulus naar Jeruzalem ging, blijft onvermeld. Na dit bezoek vertrok hij naar Syrië (Antiochië?) en Cilicië in kondigen (1,15-16). Paulus zag zijn roeping Klein-Azië (Tarsus?); Tegen het tweede verwijt dat zijn tegenstanders hem maken dat zijn boodschap door mensen zou zijn bedacht en dat hij mensen zou proberen te behagen, namelijk door geen gehoorzaamheid aan de joodse wet te eisen (1,10-12) verweert Paulus zich door te wijzen op de goddelijke autoriteit achter de inhoud van het evangelie zoals hij dit verkondigt. Het evangelie is hem bekend geworden door een openbaring van Jezus Christus (1,12); dat wil zeggen: God zelf (of Jezus Christus) heeft het hem geopenbaard. In het slotgedeelte van hoofdstuk 1 maakt Paulus nog eens duidelijk dat hij na zijn roe- Met deze ene volzin be- (1,21-24). schrijft Paulus zijn be- naar analogie van de roepingen kering, beter zijn roe- Er kan moeilijk ontkend van oudtestamentische profeten ping tot apostel. Uit de worden dat Paulus over formulering blijkt dat hij het bezoekje aan Jeruzalem wat schamper doet. Het heeft nu eenmaal zijn roeping zag naar analogie van de roepingen van oudtestamentische profeten (vergelijk bijvoorbeeld plaatsgehad, en daarom moet hij het wel noemen. Jesaja 49,1.5; Jeremia 1,5). Ook hij was al vóór zijn Maar wat hem betreft, heeft het voor de inhoud van geboorte of verwekking door God voorbestemd en het evangelie zoals hij het verkondigt, geen (grote) op een gegeven moment door God geroepen om rol gespeeld. Paulus wil overduidelijk elke band tussen zijn evangelie en menselijke autoriteiten, zelfs diens boodschap te verkondigen, in zijn geval tijdens een ontmoeting met de hemelse Jezus die in Jeruzalem, koste wat kost ontkennen of bagatelliseren. Zowel zijn apostelschap als de inhoud van Christus (in een visioen of een droom of anderszins; daarover laat Paulus zelf zich niet uit; vergelijk ook het door hem verkondigde evangelie gaat rechtstreeks terug op God (en Jezus Christus). Dat geldt 1,12). Opvallend is het dat Paulus hier ook expliciet vermeldt dat hij Jezus Christus moet verkondigen dus ook voor zijn opdracht het evangelie te verkondigen aan mensen van niet-joodse afkomst en daar- aan de heidenen. Dat is zijn goddelijke opdracht: het evangelie bekendmaken aan mensen van nietjoodse komaf. joodse wet te bij, wat hem betreft, geen gehoorzaamheid aan de eisen. Het apostelconvent in Jeruzalem Galaten 2,1-10 Wat Paulus gedurende die dertien of veertien jaren in Syrië en Cilicië gedaan heeft, blijft in de brief aan de Galaten onvermeld. Het lijkt zeker dat Paulus zich op enig moment heeft aangesloten bij de christelijke gemeenschap in Antiochië, waar de joods-christelijke Cyprioot Barnabas de leiding had (zie Galaten 2,1; vergelijk Handelingen 11,22-26). Deze gemeente was een gemengde gemeente, een gemeenschap die bestond uit gelovigen met een

3 Barnabas 91 Azië, in die tijd hebben plaatsgevonden (vergelijk Handelingen 13-14). Ronald Tolman, Persingen, kleurenets 2006 joodse, en gelovigen met een heidense achtergrond (vergelijk Handelingen 11,19-20). Hier zal (de nog jonge en onervaren) Paulus ongetwijfeld over de inhoud van het evangelie veel van (de oudere) Barnabas hebben geleerd, en zal ook de dagelijkse praktijk binnen de gemeenschap een grote invloed hebben uitgeoefend op het leven en denken van Paulus. Het ligt voor de hand aan te nemen dat Paulus theologische opvattingen voor een groot deel in Antiochië gevormd zijn. Het is ook zeer aannemelijk dat hij op enig moment aan zijn roeping gevolg heeft gegeven en het evangelie is gaan verkondigen onder mensen van niet-joodse afkomst. Waarschijnlijk zal zijn eerste zendingsreis, die hij samen met Barnabas maakte naar een aantal plaatsen in Klein- Hoe dit ook zij, zeker is dat Paulus na verloop van een aantal jaren voor een tweede keer naar Jeruzalem reisde (Galaten 2,1-10). Deze keer was er sprake van een min of meer officieel bezoek van de zijde van de christelijke gemeenschap van Antiochië aan de leiders van de oergemeente in Jeruzalem. Paulus ging immers niet alleen. Ook Barnabas zelf was erbij, en voorts een zekere Titus, een gelovige van niet-joodse komaf en derhalve onbesneden. De gemeente in Antiochië wilde er namelijk zeker van zijn dat het evangelie zoals dit door Barnabas en Paulus verkondigd werd en in een stad als Antiochië in praktijk werd gebracht, de goedkeuring kon wegdragen van Petrus (ofwel Kefas) en de overige christelijke leiders in Jeruzalem. Paulus geeft in zijn brief aan de Galaten een kort en krachtig relaas van dit zogeheten apostelconvent, dat waarschijnlijk in het jaar 48 plaatsvond (vergelijk ook Handelingen 15,1-35). Hiermee wil Paulus zijn lezers eens te meer duidelijk maken dat de inhoud van zijn christelijke boodschap juist is: niet alleen staat God erachter, maar het is ook nog eens gesanctioneerd door de apostelen in Jeruzalem! Als resultaat van dit bilaterale overleg meldt Paulus namelijk dat beide partijen elkaar de broederhand gaven en afspraken dat wij (Barnabas en Paulus) naar de heidenen zouden gaan en zij naar de besnedenen (2,9). Bij dit overleg in Jeruzalem ging het om de vraag of Paulus en Barnabas konden doorgaan met de verkondiging en de praktische consequenties van hun wetsvrije evangelie. Voor Paulus en Barnabas hield

4 92 Schrift 261 het evangelie vrijheid in; dat wil zeggen: een vrijheid om te leven naar Gods wil oftewel naar de wet van Christus (Galaten 6,2), wat in de praktijk neerkomt op een leven in liefde jegens de naaste (vergelijk Galaten 5,13-15 en Romeinen 13,8-10). Deze met het heilswerk van Christus verkregen vrijheid leidde er in de christelijke gemeenschap van Antiochië bijvoorbeeld toe dat gelovigen van joodse komaf en christenen met een niet-joodse achtergrond op voet van gelijkheid met elkaar omgingen en gezamenlijk aan de wekelijkse maaltijden ter nagedachtenis van Jezus Christus deelnamen. Dit deden zij dan zonder zich te houden aan de joodse reinheidsrituelen vóór en tijdens de maaltijd en zonder zich te bekommeren om de vraag of het voedsel volgens de joodse wetten en gebruiken wel rein was. In Paulus ogen was die vrijheid in het geding wanneer gelovigen van niet-joodse afkomst gedwongen werden zich te houden aan de joodse wetten en zich dus bijvoorbeeld ook alsnog te laten besnijden (2,4-5). Paulus smalend als valse broeders en spionnen worden neergezet (2,4-5; vergelijk Handelingen 15,5). Kortom, de afspraak in Jeruzalem was eigenlijk niet meer dan een sanctionering van de status quo, zowel in Jeruzalem als in Antiochië! Het conflict in Antiochië Galaten 2,11-14 Met de afspraak in Jeruzalem lijkt een conflict in de kiem gesmoord. En toen Petrus enige tijd later de gemeente van Antiochië bezocht, was er dan ook in eerste instantie geen vuiltje aan de lucht. Paulus verhaalt hoe Petrus zich moeiteloos voegde naar de praktijken in de gemengde christelijke gemeenschap in Antiochië, waar joodse en niet-joodse christenen een hechte gemeenschap vormden, wat onder meer tot uitdrukking kwam in gezamenlijke maaltijden waarbij ook door de aanwezige joodse gelovigen typisch joodse gebruiken en riten waren losgelaten (Galaten 2,11-12a). Met de in Jeruzalem gemaakte afspraak tussen de leiders van de gemeente in Jeruzalem en die van de gemengde gemeente in Antiochië erkenden Barnabas en Paulus het gezag van de oergemeente in Jeruzalem als de plaats van waaruit het evangelie zich had verspreid, en accepteerden de leiders in Jeruzalem het wetsvrije evangelie van Paulus en Barnabas en de christe- Voor Paulus en Barnabas gebruiken, en wilden lijke praktijken in de ge- niet aan gezamenlijke meente van Antiochië. hield het evangelie de vrijheid in maaltijden deelnemen Voor de christenen in Jete leven naar Gods wil waarbij deze gewoonten ruzalem, die (vrijwel) allemaal van huis uit joden waren, en dus besneden, bleef de joodse wet van kracht. Daarentegen behoefden de gelovigen in Antiochië (en in vergelijkbare gemeenten), die deels van joodse en deels van niet-joodse afkomst waren, zich niet aan de regels van de joodse wet te houden. Zo behoefde bijvoorbeeld ook Titus zich niet te laten besnijden, ondanks grote druk van de kant van een aantal joodse christenen in Jeruzalem, die door Deze situatie veranderde volledig toen er ook enige afgezanten van Jakobus vanuit Jeruzalem in Antiochië aankwamen (Galaten 2,12b-14). Deze joodse gelovigen waren niet van zins zich aan te sluiten bij de gangbare praktijken in Antiochië. Zij waren gewend zich als (joodse) leden van de gemeente in Jeruzalem te houden aan de joodse wetten en waren losgelaten en waarbij ze min of meer gedwongen werden bijvoorbeeld voedsel te eten dat volgens de joodse wet onrein en dus verboden was. Zij vonden het op zichzelf geen probleem dat de christenen in Antiochië er andere praktijken op nahielden dat was immers tijdens het apostelconvent in Jeruzalem afgesproken, maar zelf wilden ze er niet aan meedoen. Het gevolg was dat deze christenen uit Jeruzalem zich afzonderden.

5 Barnabas 93 Maar dat was volgens Paulus nog niet het ergste: erger was dat nu ook Petrus en zelfs Barnabas en alle andere joodse leden van de christelijke gemeenschap van Antiochië zich bij hen aansloten en nu ineens ook niet meer wilden deelnemen aan de gezamenlijke maaltijden. Waarschijnlijk deden Petrus en Barnabas dit vooral uit praktische overwegingen, namelijk om de gasten uit Jeruzalem niet voor het hoofd te stoten. Zij waren derhalve voor een compromis, zolang de joodse christenen uit Jeruzalem in Antiochië waren. Voor Paulus was het echter een kwestie van principe. Hij noemt Petrus een bangerd (2,12) en beticht Barnabas (en de overige joodse christenen van Antiochië) van huichelarij (2,13): wat ze doen, staat haaks op wat ze denken. Voor Paulus betekende hun houding het einde van de eenheid van de christelijke gemeenschap, waar immers verschillen in ras, afkomst, geslacht en sociale status geen rol meer speelden (zie bijvoorbeeld Galaten 3,28; 5,6; 6,15; Romeinen 10,12; 1 Korintiërs 7,19; 12,13). Als het geloof in Jezus Christus de enige weg is naar het heil een mogelijkheid gelijkelijk voor joden en niet-joden, hebben joodse wetten en gebruiken afgedaan; dat is een thema dat Paulus in de rest van zijn brief aan de Galaten uitvoerig aan de orde stelt. Het is opvallend dat Paulus boosheid zich tijdens dit conflict in Antiochië op Petrus concentreert ( hoe kun je dan opeens heidenen dwingen als joden te leven? ; 2,14), en niet (ook) op Barnabas. Wellicht heeft dit te maken met zijn grote respect voor zijn leermeester, en wilde hij deze ontzien. Over de afloop van het conflict laat de apostel zijn lezers (en ons!) in het ongewisse. Uit het feit dat hij er verder niets meer over zegt, mogen we de conclusie trekken dat hij naar alle waarschijnlijkheid de anderen, inclusief Petrus en Barnabas, niet heeft kunnen overtuigen. Paulus stond met zijn principiële houding alleen, wat er uiteindelijk toe heeft geleid dat hij besloot de christelijke gemeente in Antiochië te verlaten en naar elders te vertrekken om daar zijn wetsvrije evangelie te verkondigen, niet meer als afgezant van de gemeente van Antiochië, maar als min of meer onafhankelijke apostel, zonder aanbevelingsbrieven van welke gemeente dan ook (vergelijk 2 Korintiërs 3,1). Daarmee was ook de breuk met zijn leermeester Barnabas compleet, een breuk die volgens zijn latere biograaf in het boek Handelingen van de apostelen niet terugging op een geschil van theologische aard, maar te maken had met persoonlijke overwegingen, namelijk met het al dan niet meenemen van Johannes Marcus, de neef van Barnabas, op een volgende zendingsreis (Handelingen 15,36-41). Terwijl de schrijver van Handelingen steeds weer zijn best doet om de lezers voor te houden dat de leiders van de vroege kerk op theologisch vlak geen meningsverschillen kenden, neemt Paulus, ook wat dit betreft, geen blad voor de mond. De breuk met Barnabas, de man die hij als zijn leermeester respecteerde (vergelijk ook 1 Korintiërs 9,6), was in zijn ogen onvermijdelijk geweest: met de waarheid van het evangelie (Galaten 2,14) viel eenvoudigweg niet te marchanderen, zelfs niet voor korte tijd. Literatuur C. Breytenbach, Paulus und Barnabas in der Provinz Galatien. Studien zu Apostelgeschichte 13f.; 16,6; 18,23 und den Adressaten des Galaterbriefes (Arbeiten zur Geschichte des antiken Judentums und des Urchristentums), Leiden/New York/Keulen 1996; B. Kollmann, Joseph Barnabas. Leben und Wirkungsgeschichte (Stuttgarter Bibelstudien 175), Stuttgart 1998; M. Öhler, Barnabas. Die historische Person und ihre Rezeption in der Apostelgeschichte, Tübingen 2003.