'Zien Leidt tot gedenken, gedenken tot doen'

Transcriptie

1 'Zien Leidt tot gedenken, gedenken tot doen' Babylonische Talmoed, Menachto 43B Het waarborgen van Rosj Hasjana De rol van culture instellingen en Joods Maatschappelijke organisaties Naam: Manon Nout Studentennummer: Opleiding: Bachelor Cultureel Erfgoed Collegejaar: Datum:5 juni 2012 Begeleider: Irina Leifer

2 Titelblad 'Zien leidt tot gedenken, gedenken tot doen' Babylonische Talmoed, Menachto 43B Het waarborgen van Rosj Hasjana De rol van culturele instellingen en joods maatschappelijke organisaties Naam: Manon Nout Studentennummer: Opleiding: Bachelor Cultureel Erfgoed Collegejaar: Datum:5 juni 2012 Begeleider: Irina Leifer 2

3 Voorwoord Het schrijven van een scriptie is een proces. Toen ik begon met schrijven aan mijn scriptie was het schrijven om het schrijven. Het hoe en waarom ik iets schreef was nog niet duidelijk. Na veel gelezen en gesproken te hebben met deskundigen ging er een lampje branden. Ik wist precies wat ik wilde schrijven en waarom. Ik zag verbanden te voorschijn komen en de puzzel viel in elkaar en resulteerde in deze scriptie. Deze scriptie had ik nooit kunnen maken zonder de hulp van een aantal mensen. Ik wil iedereen bedanken die mij geholpen heeft bij deze scriptie. Toch wil ik een aantal mensen in het bijzonder bedanken. Mijn scriptiebegeleidster Irina Leifer, haar gesprekken en feedback hebben mij geholpen om mijn eigen werk kritisch te bekijken. Ze liet mij door de bomen het bos weer zien, waarin ik soms verdwaalde. Albert van der Zeijden, voor de tijd en interesse die hij getoond heeft in mijn scriptie. Zijn gesprekken en contact hebben een grote bijdrage geleverd aan de theoretische kant van dit onderzoek. Door zijn tips en adviezen ben ik kritischer gaan kijken naar mijn scriptie. Rini van Helten, voor het op spelling en grammatica controleren van deze scriptie. Zonder hem had deze scriptie vol gestaan met spelling- en grammaticafouten. Mijn studiegenoot en vriendin Faye van 't Hull wil ik bedanken voor het samen afnemen van interviews met immaterieel erfgoed deskundigen. Het delen van literatuur en gevoerde gesprekken over onze scripties hebben een bijdrage geleverd aan mijn scriptie. Tenslotte wil ik nogmaals iedereen bedanken voor de interesse en steun die ik afgelopen periode tijdens het schrijven van mijn scriptie heb gehad. 3

4 Samenvatting Engels The year 2012 has been declared the Year of the intangible heritage and on April 19, 2012, the Dutch House of Representatives agreed to ratify the UNESCO Convention for the protection of intangible cultural heritage. The protection of intangible heritage, or rather the safeguard of intangible heritage is a hot topic in the Netherlands. Here are common questions like how do you safeguard a tradition? In my thesis I have chosen a specific topic and that is Rosh Hashanah, the Jewish New Year. Research has shown that Jewish identity is fading, and this effects the transmission of traditions, like Rosh Hashanah. In my thesis I have tried to give a way how Rosh Hashanah can be guaranteed. Safeguarding is a process, so I have looked at the possible role of Jewish social organization and cultural institutions. UNESCO plays an important role in safeguarding intangible heritage, the Convention for the protection of intangible cultural heritage ensures that the signed countries must adhere to the guidelines. An important part of the convention is that the community should play an important role in the safeguarding process. UNESCO has also prepared two lists for the protection of intangible heritage: the urgent protection list, and the representative list. These lists can be seen as tools in the process of safeguarding intangible heritage. In the Dutch heritage world, press talked about intangible heritage and how this can be best safeguarded. In 2005 a survey of 33 experts, which showed that there was a demand for a rural infrastructure of intangible heritage. This infrastructure should consist of three functions: research and documentation, museum collection and presentation and promotion and visibility. With the guidance of UNESCO and the national infrastructure intangible heritage I started looking at the role the Jewish social organization and cultural institution currently play in ensuring Rosh Hashanah. This showed that most organizations and institutions are sometimes unwittingly involved in safeguarding Rosh Hashanah. I have pulled apart the functions of the national infrastructure of intangible heritage and it seems there are six.then I present the positions of the Jewish social organizations and cultural institutions and try to place them within these six functions. This gave me an idea of where the lacks were in the safeguarding of Rosh Hashanah. Jewish social organizations and cultural institutions can play an important role in safeguarding of Rosh Hashanah. It is important that the organizations and institutions work together and that they are able to obtain advice of an intangible heritage expert. In this way, Jewish social organizations and cultural institutions work together on the safeguarding of Rosh Hashanah so it can be guaranteed. They can also choose to apply for the UNESCO representative list, which they would use as an aid in securing. Safeguarding Rosh Hashanah is a continuous process where Jewish social organizations and cultural institutions can play a major role in. This can be achieved by the organizations and institutions when they are willing to work together and invest their time and money into this process. 4

5 Samenvatting Nederlands Het jaar 2012 is uitgeroepen tot het jaar van het immaterieel erfgoed en op 19 april 2012 heeft de Tweede Kamer ingestemd met het ratificeren van de UNESCO conventie ter bescherming van immaterieel cultureel erfgoed. Het beschermen van immaterieel erfgoed, of beter gezegd het waarborgen van immaterieel erfgoed is een actueel onderwerp in Nederland. Hierbij komen veel vragen kijken, zoals hoe waarborg je een traditie? In mijn scriptie heb ik gekozen voor één specifiek onderwerp en dat is Rosj Hasjana, het Joods Nieuwjaar. Uit onderzoek is gebleken dat de Joodse identiteit aan het vervagen is en dit heeft invloed op de overdracht van tradities, zoals Rosj Hasjana. In mijn scriptie heb ik geprobeerd een manier te vinden waarop Rosj Hasjana gewaarborgd kan worden. Het waarborgen is een proces, daarom heb ik gekeken naar wat de mogelijke rol kan zijn van Joods maatschappelijke organisaties en culturele instellingen. UNESCO speelt een belangrijk rol bij het waarborgen van immaterieel erfgoed, de conventie ter bescherming van immaterieel cultureel erfgoed zorgt ervoor dat de getekende landen zich moet houden aan richtlijnen. Belangrijk onderdeel van de conventie is dat de gemeenschap een belangrijke rol moet spelen bij het waarborgen. UNESCO heeft ook twee lijsten opgesteld voor de bescherming van immaterieel erfgoed: de dringende bescherming lijst en de representatieve lijst. Deze lijsten kunnen als hulpmiddel worden gezien bij het proces van waarborgen van immaterieel erfgoed. In de Nederlandse erfgoedwereld wordt druk gesproken over immaterieel erfgoed en op welke wijze dit het beste gewaarborgd kan worden. In 2005 is er een onderzoek gedaan onder 33 deskundigen, hieruit bleek dat er vraag was naar een landelijke infrastructuur immaterieel erfgoed. Deze infrastructuur zou moeten bestaan uit drie functies: onderzoek en documentatie, museaal verzamelen en presenteren en promotie en zichtwaarmaking. Met de richtlijnen van UNESCO en de landelijke infrastructuur immaterieel erfgoed ben ik gaan kijken naar de rol van die de Joods maatschappelijke organisaties en culturele instellingen op dit moment spelen op het gebied van het waarborgen van Rosj Hasjana. Hieruit bleek dat de meeste organisaties en instellingen zich soms onbewust bezig houden met het waarborgen van Rosj Hasjana. De functies van de landelijke infrastructuur immaterieel erfgoed heb ik uit elkaar getrokken en er zes functies van gemaakt. Daarna heb ik de huidige posities van de Joods maatschappelijke organisaties en culturele instellingen proberen te plaatsen binnen deze zes functies. Hierdoor kreeg ik een beeld van waar de gaten lagen bij het waarborgen van Rosj Hasjana. Joods maatschappelijke organisatie en culturele instellingen kunnen een belangrijke rol spelen bij het waarborgen van Rosj Hasjana. Het is van belang dat de organisaties en instellingen samen gaan werken en dat ze advies kunnen krijgen van een immaterieel erfgoed deskundige. Op deze manier kunnen Joods maatschappelijke organisaties en culturele instellingen er samen voor zorgen dat Rosj Hasjana gewaarborgd wordt. Daarnaast kunnen ze kiezen om een aanvraag te doen voor de UNESCO representatieve lijst, dit zouden ze als hulpmiddel kunnen gebruiken bij het waarborgen. Het waarborgen van Rosj Hasjana is een continu proces, waarbij Joods maatschappelijke organisatie en culturele instellingen een grote rol bij kunnen spelen. Hiervoor moet er bij de organisaties en instellingen wel bereidheid zijn om met elkaar om de tafel te gaan zitten en er tijd en dus ook geld in moeten steken. 5

6 Inhoudsopgave Titelpagina Blz. 2 Voorwoord Blz. 3 Samenvatting Engels Blz. 4 Samenvatting Nederlands Blz. 5 Inleiding Blz. 6 1.Theoretisch kader Blz Joodse bevolking in Nederland anno 2012 Blz Binding aan het Jodendom Blz De overdracht van de Joodse binding Blz Betekenis en viering van Rosj Hasjana Blz Korte geschiedenis van het waarborgen van immaterieel erfgoed Blz Tradities: wat zijn het en hoe worden ze op dit moment gewaarborgd Blz Culturele instellingen en joods maatschappelijke organisaties die zich bezig houden met Rosj Hasjana Blz Joods maatschappelijke organisaties in Nederland Blz Inleiding Blz De belangrijkste Joods maatschappelijke organisaties in Nederland Blz Missie en visie van Joods maatschappelijke organisaties Blz De huidige rol van Joods maatschappelijke organisaties in het waarborgen van de traditie van Rosj Hasjana Blz Culturele instellingen en de Joodse feestcultuur Blz Inleiding Blz Culturele instellingen die zich bezig houden met Joodse feestcultuur Blz Missie en visie Blz De huidige rol van culturele instellingen in het waarborgen van de traditie van Rosj Hasjana Blz Waarborgen van de traditie van Rosj Hasjana Blz Inleiding Blz Het waarborgen van traditie Blz Richtlijnen Blz Het waarborgen van de traditie van Rosj Hasjana Blz Advies Blz.45 Conclusie Blz.48 Overzicht geraadpleegde bronnen Blz. 50 Bijlagen Blz. 54 Bijlage I Profiel van Joden in Nederland anno 2012 Blz.54 Bijlage II Conventie betreffende de bescherming van het immaterieel cultureel erfgoed Blz.55 6

7 Inleiding Het onderwerp van mijn scriptie is: het waarborgen van Rosj Hasjana. 'Wat? Het waarborgen van Rosj Hasjaanaa!?', dit is een reactie die ik veel kreeg als ik vertelde over mijn scriptie. Het onderwerp riep veel vragen op, zoals: wat is Rosj Hasjana en wat bedoel je met waarborgen? Rosj Hasjana oftewel Joods Nieuwjaar is een van de belangrijkste Joodse feestdagen. Het feest kent zoals de meeste feesten een aantal tradities en gewoonten, deze worden vaak van ouder op kind overgedragen. Wat gebeurt er als deze traditie niet meer of in minder mate wordt overgedragen, verdwijnt de traditie dan? Door een traditie te waarborgen blijft deze bewaard voor de toekomstige generaties. Over het waarborgen van tradities is veel geschreven en gediscussieerd. In deze scriptie zal ik ingaan op welke wijze de traditie van Rosj Hasjana gewaarborgd kan worden en welke rol Joods maatschappelijke organisaties en culturele instellingen hierbij kunnen spelen. Onderwerp en aanleiding Het jaar 2012 is uitgeroepen tot het themajaar van het immaterieel erfgoed, onder immaterieel erfgoed vallen: de praktijken, voorstellingen, uitdrukkingen, kennis, vaardigheden als de instrumenten, objecten, artefacten en culturele ruimtes die daarmee worden geassocieerd, die gemeenschappen, groepen en, in sommige gevallen, individuen erkennen als deel van hun cultureel erfgoed 1. In specificatie worden de volgende domeinen genoemd: (a) orale tradities en uitdrukkingen, inclusief taal als een vehikel van immaterieel cultureel erfgoed; (b) podiumkunsten; (c) sociale gewoonten, rituelen en feestelijke gebeurtenissen; (d) kennis en praktijken betreffende de natuur en het universum; (e) traditionele ambachtelijke vaardigheden. 2 Door middel van het themajaar immaterieel erfgoed wil men aandacht vragen voor immaterieel erfgoed en het waarborgen ervan. Ik wilde graag onderzoek doen naar het proces van waarborgen, daarom heb ik ervoor gekozen om een feest te nemen en te kijken op welke wijze dit gewaarborgd kan worden. Bij het maken van mijn keuze ben ik op internet gaan surfen en kwam ik bij Joodse feestdagen terecht. Ik besefte me dat ik weinig kennis had over deze feestdagen en ben ik me daar beter in gaan verdiepen. Ik kwam erachter dat het Joods Nieuwjaar oftewel Rosj Hasjana een belangrijke rol speelt in het Joodse. Daarom wilde ik graag meer te weten komen over Rosj Hasjana en op welke wijze deze traditie bewaard kan worden. In de media hoor je weinig over het Rosj Hasjana, betekent dit dat het in Nederland niet gevierd wordt? Er wonen ruim Joden 3 in Nederland, dit betekent niet dat ze allemaal Rosj Hasjana vieren. Uit het rapport, geschreven in opdracht van Joods Maatschappelijk Werk (JMW), blijkt dat 90 procent van de 665 ondervraagden zich daadwerkelijk Joods voelt. Het grootste deel van degenen die zich Joods voelen, beleeft dat echter niet op religieuze wijze of is niet aangesloten bij een Joods kerkgenootschap, aldus JMW-directeur Hans Vuijsje. In het onderzoek komt namelijk ook naar voren dat de Joodse identiteit sterk aan het vervagen is. 4 De Joodse identiteit is aan het vervagen, wat heeft dit voor gevolgen voor Joodse feesten, zoals Rosj Hasjana? Hoe wordt Rosj Hasjana gewaarborgd en gevierd door de Joodse gemeenschap in Nederland? En waar haalt de Joodse gemeenschap de informatie vandaan om Rosj Hasjana te vieren, is dit vooral van overdracht binnen de familie of zijn er Joodse organisaties en culturele instellingen bij betrokken? Wat is de rol van Joods maatschappelijke organisaties en culturele instellingen bij het waarborgen van Rosj Hasjana? Dit zijn allemaal vragen die bij mij boven kwamen tijdens mijn vooronderzoek. Aan de hand van mijn vooronderzoek heb ik hoofd- en deelvragen geformuleerd. 1 (blz.2) (27 februari 2012) 2 Ibidem, blz. 3 (geraadpleegd ) januari 2012) 4 Ibidem 7

8 De onderzoeksvraag in mijn scriptie zal de volgende zijn: 'Wat kan de rol van Joods maatschappelijke organisaties en culturele instellingen zijn bij het waarborgen van de traditie van Rosj Hasjana?' De volgende deelvragen zullen beantwoord worden: Wat zijn de belangrijkste Joodse maatschappelijke organisaties in Nederland? Welke rol spelen Joodse maatschappelijke organisaties op dit moment? Welke culturele instellingen houden zich bezig met de Joodse feestcultuur? Welke rol spelen culturele instellingen op dit moment? Hoe waarborg je een traditie? Hoe kan de traditie van Rosj Hasjana worden gewaarborgd? Kort literatuuroverzicht In het onderzoek heb ik literatuuronderzoek gedaan naar twee onderwerpen: het waarborgen van immaterieel erfgoed en Joden in Nederland en het vieren van Rosj Hasjana. Bij het waarborgen van immaterieel erfgoed heb ik gebruik gemaakt van internationale en nationale literatuur, omdat men op internationaal niveau voorloopt op nationaal niveau. De internationale literatuur bestond uit beleidsdocumenten van United Nations Educational Scientific and Cultural Organization( afgekort UNESCO). Voor de nationale literatuur heb ik gebruikt gemaakt van 'het rapport Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland, rapportage op basis van interviews met 33 deskundigen, in opdracht van het ministerie van OCW, directie Cultureel Erfgoed' en het boek 'Immaterieel erfgoed en volkscultuur. Almanak bij een actueel debat'. Deze internationale literatuur samen met de nationale literatuur zijn de basis geweest voor dit onderzoek. Bij het literatuuronderzoek naar Joden in Nederland en het vieren van Rosj Hasjana heeft het boek: 'De Joden in Nederland anno 2009, continuïteit en verandering' een beeld gegeven van de populariteit en de overdracht van Rosj Hasjana en haar traditie. Om een beeld te schetsen van de inhoud van Rosj Hasjana en hoe het feest in de praktijk gevierd wordt hebben de boeken:' Jodendom in de praktijk' en 'Mijn joodse jaar: de feestdagen van Rosj Hasjana tot Sjawoeot' een belangrijke rol gespeeld. Het beeld over Joden in Nederland en hoe Rosj Hasjana gevierd worden hebben een bijdrage geleverd aan het beantwoorden van mijn hoofdvraag. Data en methode De basis van mijn onderzoek bestaat uit een literatuuronderzoek en deskresearch, deze basis was nodig voor de interviews met de verschillende betrokken personen en de bezoeken aan culturele instellingen. Tijdens het literatuuronderzoek ben ik gaan kijken wat er allemaal gedaan wordt op het gebied van immaterieel erfgoed en welke instellingen erbij betrokken zijn. Het literatuuronderzoek heeft mij een actueel beeld gegeven van wat er op gebied van waarborgen wordt gedaan. Ook heb ik in het literatuuronderzoek gekeken naar de inhoud van Rosj Hasjana en welke tradities daarbij komen kijken. Bij het deskresearch ben ik op zoek gegaan naar culturele instellingen en Joods maatschappelijke organisaties, om een beter beeld te van hun te krijgen. Daarnaast was bij de Joods maatschappelijke organisaties een selectie nodig, omdat er in Nederland veel Joods maatschappelijke organisaties zijn. Na het deskresearch heb ik waar nodig telefonisch en via de contact opgenomen met Joods maatschappelijke organisatie. Hierbij heb ik vragen gesteld over hun missie en activiteiten. De resultaten uit het deskresearch en contact met Joods maatschappelijke organisaties heb ik naast het literatuuronderzoek gelegd en hieruit mijn conclusies getrokken. Nadat ik een beeld van de culturele instellingen had ben ik de instellingen gaan bezoeken, hierbij ben ik gaan kijken naar hoe men in de tentoonstelling omgaat met Rosj Hasjana. Na de bezoeken heb ik 8

9 met een aantal culturele instellingen contact opgenomen, om te vragen op welke manier ze Rosj Hasjana proberen te waarborgen. De informatie die ik heb verkregen uit deskresearch, bezoek en e- mailcontact heb ik naast het literatuuronderzoek van waarborgen van Rosj Hasjana gelegd. Hieruit heb ik mijn conclusies getrokken. De interviews met immaterieel erfgoed deskundigen hebben ervoor gezorgd dat ik een beeld kreeg van hoe het waarborgen van immaterieel erfgoed in de praktijk gaat. Er.bleek een wrijving te zijn tussen de theorie en praktijk, dit heb ik in het achterhoofd gehouden bij de conclusie De theorie en kennis die ik heb opgedaan met het literatuuronderzoek, desk research en interviews heb ik naast elkaar gelegd. Om hierdoor een beeld te geven van hoe Rosj Hasjana gewaarborgd kan worden en wat hierbij de rol van culturele instellingen en Joods maatschappelijke organisaties kunnen zijn. Opbouw van scriptie Deze scriptie is als volgt opgebouwd. Het eerste hoofdstuk vormt het theoretisch kader van deze scriptie. Hierin ga ik in op de Joodse bevolking in Nederland, om zo een beeld te geven van deze groep. Daarnaast ga ik in op de betekenis van Rosj Hasjana en tenslotte sluit ik af met paragraaf over het waarborgen van immaterieel erfgoed. In het tweede hoofdstuk zal worden ingegaan op welke Joods maatschappelijke organisaties er zijn in Nederland en de doelstellingen van deze organisaties. Ook zal ingegaan worden op de huidige rol van Joods maatschappelijke organisaties bij het waarborgen van Rosj Hasjana. Het derde hoofdstuk lijkt qua vorm veel op het tweede hoofdstuk, maar in het derde hoofdstuk gaat het om culturele instellingen en de Joodse feestcultuur. Er wordt ingegaan op welke culturele instellingen op dit gebied actief zijn en wat hun huidige rol is bij het waarborgen van Rosj Hasjana. Het vierde hoofdstuk gaat over waarborgen van de traditie van Rosj Hasjana, hierin wordt gekeken op welke wijze een traditie gewaarborgd kan worden. In de laatste paragraaf van hoofdstuk vier zal een manier gegeven worden waarop Rosj Hasjana gewaarborgd kan worden. Tenslotte bevat hoofdstuk vijf een conclusie waar de hoofd- en deelvragen worden beantwoord. 9

10 1. Theoretisch Kader 1.1 Joodse bevolking in Nederland anno 2012 Nederland heeft Inwoners, hiervan is ruim Joods 6. Dit betekent niet dat al deze Joden zich ook Joods voelen. Uit een rapport, geschreven in opdracht van Joods Maatschappelijk Werk (JMW), blijkt dat 90 procent van de 665 ondervraagden zich daadwerkelijk Joods voelt. Het grootste deel van degenen die zich Joods voelen, beleeft dat echter niet op religieuze wijze of is niet aangesloten bij een Joods kerkgenootschap, aldus JMW-directeur Hans Vuijsje. In het onderzoek komt namelijk ook naar voren dat de Joodse identiteit sterk aan het vervagen is. 7 Het vervagen van de Joodse identiteit wordt als een probleem beschouwd, maar wat is de Joodse identiteit. In de scriptie zal ik niet ingaan op de discussie rondom het begrip identiteit. Om een beter beeld te geven van Joden in Nederland en de Joodse identiteit heb ik in deze paragraaf een profiel geschetst van Joden in Nederland. In 2001 presenteerde de Commissie voor Demografie de resultaten van het sociaal- demografisch onderzoek onder Joden in Nederland. In het onderzoek werd niet alleen gekeken naar de demografie van de Joden in Nederland, maar ook naar de vorm en inhoud van hun Joodse binding. Bij de presentatie in 2001 werd al aangekondigd dat men binnen korte tijd een aanvullend onderzoek wilde doen. Door financiële bijdragen van verschillende stichtingen werd een vervolgonderzoek mogelijk. Dit resulteerde in het boek 'De Joden in Nederland anno 2009', waarin resultaten van het eerdere onderzoek werden vergeleken met de nieuwe resultaten. In het boek wordt een sociaal- demografisch profiel geschetst van Joden in Nederland, om een beeld te krijgen van de Joodse bevolking in Nederland heb ik puntsgewijs een aantal zaken op een rij gezet, zie bijlage I Profiel van Joden in Nederland blz. 53. In het onderzoek van Hanna van Solinge werd de vraag gesteld: 'Kunt u beschrijven wat u Joods maakt, in plaats van 'gewoon' Nederlands?' De antwoorden op deze vraag lieten een grote verscheidenheid zien. De Joodse identiteit werd in sommige gevallen in religieuze termen gevat, maar ook als iets onontkoombaars gezien. Vaak wordt humor genoemd als typisch Joodse eigenschap, voor een enkeling is dit ook het enige onderscheidend aspect. De meeste deelnemers van het onderzoek brengen het Joods gevoel in verband met de sfeer van het ouderlijk huis en de ervaring van geborgenheid in de Joodse vriendenkring. Dit komt goed naar voren in de onderstaande vier citaten 8. Het woord 'nesjomme' is Jiddisch voor ziel, menselijke betrokkenheid. De ʻʻnesjommeʼʼ en de warmte in het Jodendom, vrienden en familie, kinderen en kleinkinderenʼ (vrouw, geboren in 1946, twee Joodse ouders) ʻ verbondenheid en ʻʻclanʼʼ gevoel (vrouw, geboren in 1945, twee Joodse ouders) Wat maakt mij Joods? Ik geloof dat ik het belangrijkste kenmerk kan beschrijven als dat merkwaardige gevoel van herkenning en gedeeltelijke zielsverwantschap, wanneer ik samen ben met een van mijn Joodse vrienden (vrouw, geboren in 1959, Joodse moeder) ʻDe verbondenheid met Joodse vrienden en tradities, je daar veilig voelen, een half woord nodig hebbenʼ (vrouw, geboren in 1946, twee Joodse ouders. 5 (24 februari 2012) januari 2012) 7 Ibidem 8 Solinga, Hanna van, Praag, Carlo van, De Joden in Nederland anno 2009, continuïteit en verandering, Diemen 2010 (blz.67) 10

11 1.1.1 Binding aan het Jodendom In het boek' De Joden in Nederland anno 2009, continuïteit en verandering' is een beeld geschetst van de binding aan het Jodendom in Voor mijn onderzoek is het van belang om te weten in hoeverre Rosj Hasjana leeft in Nederland. Ook kan de mate van binding met het Joden en religie, feesten en gebruiken invloed hebben op de overdracht van tradities. Voor het onderzoek zijn meetinstrumenten ontwikkeld, in het boek genoemde bindingsschalen. Deze bindingsschalen zijn te zien in tabel 1.1, ook is de onderlinge samenhang te zien. Tabel 1.1 Onderlinge samenhang tussen de schalen (correlatiecoëfficiënten) Schaal Religie, feesten en gebruiken Religie, etc. Gemeenschap 0,79 Gemeenschap Cultuur Israël Antisemitisme WO 2 Zelf- Definitie Cultuur 0,60 0,67 Israël ,52 0,56 Antisemitisme 0,25 0,31 0,36 0,45 WO 2-0, ,17 0,31 Zelfdefinitie 0,60 0,63 0,55 0,53 0,42 - Rapportcijfer betrokkenheid 0,60 0,65 0,61 0,57 0,34-0,64 Bron: De Joden in Nederland anno 2009, continuïteit en verandering, blz. 53 Uit de tabel blijken de schalen binding aan de gemeenschap, Joodsculturele belangstelling en religie, feesten en gebruiken een samenhang te vertonen. De schaal religie, feesten en gebruiken is voor mijn onderzoek interessant om te bekijken, in tabel 1.2 is de deelname hieraan te zien. Hieruit blijkt dat 44% niets doet aan joodse religie of gebruiken en 41% niet religieus is maar sommige gebruiken volgt. Bij de gebruiken moet gedacht worden aan maaltijden. Ook blijkt dat respondenten met twee Joodse ouders hoger scoren op bindingsschalen, dan respondenten waarvan maar een ouder Joods is. Tabel 1.2 Deelname aan religie, feesten en gebruiken naar Joodse afkomst (a: minder betrouwbaar vanwege kleine omvang van de groep) Deelname aan religie, feesten en gebruiken beide ouders Joods alleen Joodse moeder alleen Joodse vader 'groot vader joden' allen Doet niets aan joodse religie of gebruiken Niet religieus, maar volgt wel sommige gebruiken Religieus, maar volgt niet alle geboden a 11 Religieus en volgt alle geboden a 4 N Bron: De Joden in Nederland anno 2009, continuïteit en verandering,blz.57 11

12 In het onderzoek van Hanna Solinga is ook gekeken naar de invloed van het geboortejaar op elke bindingsschaal. Elke bindingsschaal wordt verder uit gediept, voor de schaal religie, feesten en gebruiken is onder andere gekeken naar feesten en het percentage dat altijd doet aan een bepaald feest. In tabel 1.3 is af te lezen dat ruim een kwart van de respondenten Rosj Hasjana viert en dat bij Joden geboren tussen 1946 en 1959 ruim 40% is. Deze gegevens zijn van belang voor mijn scriptie als het gaat om het overdragen van tradities van generatie op generatie en heeft invloed op het voortbestaan van de tradities van Rosj Hasjana. Bijvoorbeeld Betje wordt geboren tijdens de Tweede Wereldoorlog en komt uit een religieus Joods gezin. Op haar achttiende krijgt ze dochtertje Sara, deze voedt ze net als ze zelf is opgevoed religieus op en leert haar de tradities van het Jodendom. Dochter Sara trouwt met een niet-joodse man en krijgen samen een dochtertje Roosje, in de opvoeding wordt wel aandacht besteed aan het Jodendom en haar traditie. De mate waarin dit gebeurt is minder, de overdracht van de traditie is minder. Op dit moment is Roosje volwassen en zal misschien ook een kind krijgen, in welke mate zou ze de tradities overdragen op haar kind? Met dit voorbeeld wil ik illustreren dat de overdracht van tradities, niet iets is wat als vanzelfsprekend kan worden beschouwd. Door allerlei omstandigheden kan de overdracht van traditie in het nauw komen. Zo zou Roosje haar kind nooit dezelfde tradities overdragen als haar oma Betje aan haar kind. Dit komt onder andere doordat haar moeder haar andere tradities heeft meegegeven dan haar moeder kreeg van oma Betje. Als de overdracht van traditie in kleine mate gebeurt kan het voorkomen dat een traditie ophoudt te bestaan. Daarom is het van belang om traditie te waarborgen. Tabel 1.3 Feesten naar geboortejaar (* percentage dat altijd doet aan de volgende feesten) Feesten * Voor Na 1974 Rosj Hasjana Jom Kippoer Seideravond Chanoeka Eet matzes met Pesach Bron: De Joden in Nederland anno 2009, continuïteit en verandering, blz

13 1.1.2 De overdracht van de Joodse binding In het onderzoek 'Joden in Nederland anno 2009' is er gekeken naar de overdracht van de Joodse binding en in hoeverre er sprake is van continuïteit of verandering in Joodse binding. Voor mijn onderzoek heb ik de bindingsschaal religie, feesten en gebruiken uitgelicht. Deze bindingsschaal wordt door ouders in aanzienlijke mate overgedragen aan hun kinderen. Er zijn drie factoren die invloed hebben op de Joodse binding van kinderen, twee Joodse ouders, binding ouder en opvoeding. Bij religie, feesten en gebruiken heeft de ouderlijke binding sterke invloed op de deelname ervan. Het effect van de opvoeding is zeer gering, dit komt doordat ouders met sterk religieuze binding vaak samengaat met Joodse opvoeding van kinderen. In de grafiek 1.4 wordt weergeven de mate waarin respondenten iets doen aan Joodse feesten en gebruiken. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen ouders en kinderen. Bij Rosj Hasjana ligt het percentage ouders hoger dan bij kinderen. Hieruit kan je opmaken dat bij de kindgeneratie er een afname is in de betrokkenheid. Dat de betrokkenheid is afgenomen kan verschillende oorzaken hebben, maar heeft in belangrijke mate te maken met de overdracht van tradities. Wanneer een traditie niet wordt overdragen van ouder naar kind, dan zal het aantal mensen die een traditie in ere houden afnemen. Om dit te voorkomen kan men een traditie waarborgen. Grafiek 1.4 Praktiseren van Joodse gebruiken en deelnamen aan feesten door ouders en kinderen. Bron: De Joden in Nederland anno 2009, continuïteit en verandering, blz

14 1.2 Betekenis en viering van Rosj Hasjana De term Rosj Hasjana, Nieuwjaar, komt niet voor in de Tora. De Tora spreekt van 'dag van gedenken' ( door het beluisteren van de sjofartonen) en van de 'dag van het blazen op de sjofar'. In de liturgie wordt gesproken van Jom Hadien (dag van het gerecht), dat wil zeggen: dag waarop God de mens gedenkt en de mens zijn daden overdenkt. 9 In het algemeen wordt het Joods Nieuwjaar aangeduid met Rosj Hasjana. Rosj Hasjana herinnert aan het begin van de tijd, de schepping van de wereld 10. Het nieuwe jaar begint in de herfst, omdat dan de oogsten binnen gehaald zijn en de natuur afsterft. Rosj Hasjana vormt samen met Jom Kipoer (Grote Verzoendag) de Hoge Feestdagen. In de tussenliggende dagen staan inkeer en omkeer centraal. Inkeer wil zeggen dat je terugkijkt op het afgelopen jaar, en denkt over de dingen die je gedaan hebt. Bij omkeer houdt in besluiten om dat wat verkeerd was in het komend jaar beter te doen. Het feestelijke karakter van het feest is dat men vertrouwen heeft op Gods erbarmen en grote vergevingsgezindheid, mits het berouw en de inkeer oprecht zijn. Traditioneel begint het vieren van Rosj Hasjana in de vroege avond, thuis of in de synagoge eet men appeltjes met honing. Met de appeltjes met honing wenst men elkaar een goed en zoet jaar toe. Appeltjes met honing horen bij het traditioneel eten op Rosj Hasjana. Ook wordt er Challes (brood) gegeten, gebruikelijk heeft deze de vorm van een vlecht en op Rosj Hasjana is deze rond. De ronde vorm symboliseert de cirkel van het jaar. Typisch voedsel dat tijdens het feest wordt gegeten is lam, bieten, wortels, granaatappel, verse vijgen en dadels. De zaden van de granaatappel symboliseren de 613 ge- en verboden uit de Tora. De wortels symboliseren voorspoed. Het voedsel dat gegeten wordt op Rosj Hasjana heeft vaak een symbolische betekenis. Zo worden vaak visgerechten geserveerd, deze symboliseren de overvloed. Tijdens Rosj Hasjana wordt een hoofd van een vis, ram of ander kosjer dier geserveerd. Hiermee wordt het verlangen "aan het hoofd van de klas" te zijn dit jaar gesymboliseerd. In de synagoge wordt op de sjofar (ramshoorn) geblazen, de tonen van de sjofar roepen op tot bewustwording. Na de Rosj Hasjana dienst in de synagoge gaan sommige mensen naar stromend water. Zij keren hun zakken binnenste buiten om de kruimeltjes er uit te schudden. Zij gooien de kruimeltjes in het water en kijken hoe ze wegdrijven. Het is alsof zij de slechte dingen weggooien, die ze hebben gedaan. Zij maken zichzelf schoon voor het begin van een nieuw fris jaar. 11 In de tien dagen die volgen is de tijd om dingen te veranderen of om datgene goed te maken waarvan men vindt dat men het verkeerd heeft gedaan. Daarna volgt Jom Kipoer (Grote Verzoeningsdag). 9 Evers, Lou en Stodel, Jansje, Jodendom in de praktijk, Amsterdam (5 januari 2012) 11 Fischer, Adam, Eldik, Matty, Mijn joodse jaar : de feestdagen van Rosj Hasjana tot Sjawoeot, Amsterdam

15 1.3 Kort geschiedenis van het waarborgen van immaterieel erfgoed Het waarborgen (safeguarding) van immaterieel erfgoed is een actueel onderwerp, waarover veel geschreven en gediscussieerd wordt. De term immaterieel erfgoed staat voor de praktijken, voorstellingen, uitdrukkingen, kennis, vaardigheden als de instrumenten, objecten, artefacten en culturele ruimtes die daarmee worden geassocieerd, die gemeenschappen, groepen en, in sommige gevallen, individuen erkennen als deel van hun cultureel erfgoed 12. In specificatie worden de volgende domeinen genoemd: (a) orale tradities en uitdrukkingen, inclusief taal als een vehikel van immaterieel cultureel erfgoed; (b) podiumkunsten; (c) sociale gewoonten, rituelen en feestelijke gebeurtenissen; (d) kennis en praktijken betreffende de natuur en het universum; (e) traditionele ambachtelijke vaardigheden. 13 United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (hierna afgekort tot UNESCO) heeft een belangrijke rol als het gaat om waarborgen van immaterieel erfgoed. In 1989 is door de Algemene Conferentie van UNESCO de 'recommendation in the safeguarding of traditional culture and folkore' aangenomen. In deze aanbeveling werd ingegaan op zeven punten: definitie, identificatie, bewaring, preservering, verspreiding, bescherming en internationale samenwerking 14. De aanbeveling was geheel vrijblijvend, men werd niet gedwongen en er werd geen geld beschikbaar gesteld. Het gevolg van deze vrijblijvendheid is dat het nauwelijks werd opgevolgd. In 2001 neemt Unesco de Algemene Conferentie de Universele Verklaring over Culturele Diversiteit aan, hierin staat het beschermen en waarborgen van culturele diversiteit centraal. Dit komt duidelijk naar voren in artikel 7 Cultureel erfgoed als bron van creativiteit. Hierin staat: scheppend werk haalt zijn inspiratie uit de wortels van een culturele traditie, maar kan slechts volledig tot ontplooiing komen door het contact met andere culturen. Om die reden moet het erfgoed in al zijn vormen worden behouden, versterkt en aan toekomstige generaties worden overgedragen als een historisch overzicht van de ervaringen en verwachtingen van mensen, om creativiteit in al zijn diversiteit aan te moedigen en tot een echte dialoog te komen tussen de verschillende culturen 15. In artikel 7 wordt beschreven wat het belang is van het behouden van erfgoed voor de toekomst. Op 17 oktober 2003 wordt tijdens de zitting van UNESCO het verdrag over het beschermen van immaterieel erfgoed aangenomen door de lidstaten van de Verenigde Naties van UNESCO. Het verdrag trad op 20 april 2006 in werking en kent 102 lidstaten (cijfers van september 2008). In West- Europa hebben onder andere België, Luxemburg, Noorwegen, Frankrijk, Zwitserland en Italië geratificeerd. 16 Tijdens de conventie van 17 oktober 2003 zijn er doelstellingen gesteld: (a) het immaterieel cultureel erfgoed beschermen; (b) respect verzekeren voor het immaterieel cultureel erfgoed van de betrokken gemeenschappen, groepen en individuen; (c) op lokaal, nationaal en internationaal niveau het bewustzijn verhogen van het belang van het immaterieel cultureel erfgoed en daarvoor wederzijdse waardering verzekeren; (d) voor internationale samenwerking en hulp zorgen. 17 Elke lidstaat heeft verplichtingen ten aanzien van het beschermen van immaterieel erfgoed op nationaal niveau. De lidstaten moeten onder andere maatregelen nemen te bescherming van immaterieel erfgoed, een inventarisatie maken van het immaterieel erfgoed, de overige verplichtingen zijn terug te lezen in bijlage I Conventie betreffende de bescherming van het immaterieel cultureel erfgoed(blz. 55), is in gedeelte III Bescherming van immaterieel erfgoed op nationaal niveau (blz.59 en 60). 12 De algemene conferentie van UNESCO, Conventie betreffende de bescherming van Immaterieel Cultureel Erfgoed, 17 oktober 2003 (blz.2) 13 Ibidem, blz (27 februari 2012) 15 De algemene conferentie van UNESCO, Universele verklaring culturele diversiteit, 2 november Nationale UNESCO Commissie, advies Nationale UNESCO Commissie over Conventie betreffende de bescherming van immaterieel cultureel erfgoed 17 De algemene conferentie van UNESCO, Conventie betreffende de bescherming van Immaterieel Cultureel Erfgoed, 17 oktober 2003 (blz.2) 15

16 Centraal in het verdrag staat het waarborgen van immaterieel erfgoed, maar er wordt ook ingegaan op het creëren van een breed draagvlak onder gemeenschappen en groepen. Zodat deze gemeenschappen en groepen het erfgoed in stand houden, doorgeven en actief betrokken worden bij het beheer van het immaterieel erfgoed. In december 2009 heeft de toenmalig minister Plasterk van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) in een brief 18 aan de Tweede Kamer meegedeeld dat hij de Conventie in 2010 wilde ratificeren. Het verdrag is volgens de Minister een belangrijke bijdrage aan het cultuurbeleid: toetreding van Nederland stimuleert de nationale discussie over immaterieel erfgoed, volkscultuur en identiteit ook in relatie tot de diversiteit van de Nederlandse bevolking. 19 Het was de bedoeling om het verdrag te ratificeren in 2010, Aruba had al toestemming gegeven, maar de Nederlandse Antillen hebben nog niet gereageerd. Op 19 april 2012 is de Tweede Kamer akkoord gegaan met de ratificatie van het UNESCO verdrag bescherming van immaterieel erfgoed 20. Het verdrag zal in de komende drie maand in werking treden. Voordat het verdrag geratificeerd was, waren al een aantal activiteiten in gang gezet als voorbereiding van de operationalisering van het verdrag, zoals conferentie om de bewustwording van het verdrag in Nederland te vergroten en verkenning van de internationale mogelijkheden. In 2005 heeft DOCA Bureaus in opdracht van het miniserie van OCW en directie Cultureel Erfgoed een inventarisatie gemaakt van de meningen en opvattingen van 33 deskundigen op het gebied van immaterieel erfgoed. Het jaar 2012 is uitgeroepen tot het themajaar `Jaar van het Immaterieel Erfgoed`, het is een grote publiekscampagne om de Nederlandse bevolking bewust te maken van immaterieel erfgoed. Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed (afgekort VIE) speelt hierbij een grote rol. Ze stellen zich als doel: het versterken van volkscultuur en immaterieel erfgoed door beide te promoten en toegankelijk te maken, door de sector te stimuleren en te professionaliseren en door de participatie eraan te bevorderen. 21 Het VIE zal de komende jaren de UNESCO Conventie Immaterieel Erfgoed in praktijk brengen, in hoofdstuk 4 zal ik hier dieper op ingaan. Het themajaar maakt mensen bewust dat erfgoed niet alleen bestaat uit bijzondere gebouwen en gebruiksvoorwerpen, maar ook bestaat uit tradities en rituelen. Met het Jaar van het Immaterieel Erfgoed willen wij de Nederlandse bevolking laten nadenken over tradities die zij wil doorgeven aan toekomstige generaties. 22 Aanleiding van het themajaar was dat de Nederlandse regering heeft aangekondigd de UNESCO conventie op korte termijn te zullen ratificeren, dit is inmiddels gebeurd op 19 april Hiermee verplicht Nederland zich om het eigen immaterieel erfgoed in kaart te brengen, te documenteren en om maatregelen te nemen voor bescherming ervan. Nederland heeft het verdrag op 19 april 2012 geratificeerd, bij deze ratificatie waren organisaties bij betrokken. Dit zijn het Meertens Instituut en Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed betrokken. Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed is op dit moment, door middel van pilot projecten bezig om een wijze te vinden waarop immaterieel erfgoed gewaarborgd kan worden. Door middel van actuele literatuur en interviews zal ik een beeld schetsen van hoe immaterieel erfgoed, specifiek de traditie van Rosj Hasjana gewaarborgd kan worden. 18 Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, brief Minister Plasterk, 1 december (29 februari 2012) 20 (1 mei 2012) 21 (29 februari 2012) 22 februari 2012) 16

17 1.3.1 Tradities: wat zijn het en hoe worden ze op dit moment gewaarborgd Bij een feest als Rosj Hasjana zijn er bepaalde tradities en rituelen. Traditie staat in het dagelijkse spraakgebruik voor continuïteit. De term verwijst vaak naar gewoontes die je van huis uit hebt meegekregen. Dit sluit aan bij de etymologische betekenis van het woord traditie. Traditie betekent letterlijk doorgeven of overhandigen (Latijn: traditio): het doorgeven van cultuur van generatie op generatie. Traditie is een sterkere term dan routine, gewoonte of gebruik. Meer dan deze andere woorden verwijst traditie naar erfgoed, naar dat wat mensen willen doorgeven, omdat het belangrijk is voor de culturele identiteit van een individu of een samenleving. Vaak zit er een routineus aspect aan tradities 23. Bij rituelen gaat het om een symbolische handeling of reeks van handelingen die volgens een min of meer vast herkenbaar en herhaalbaar stramien wordt uitgevoerd. Rituelen kunnen zowel sacraal als profaan van aard zijn. Zij hebben verschillende, vaak overlappende functies en overeenkomstig daarmee bestaan er verschillende rituele genres en repertoires. 24 In de praktijk kan het zo zijn dat een bepaald ritueel in Amsterdam anders gedaan wordt dan in Rotterdam. Tradities zijn ook onderhevig aan veranderingen en daardoor dynamisch. Door veranderingen en ontwikkelingen blijven bepaalde cultuurverschijnselen bestaan. Dit heeft wel als gevolg dat je tradities niet kunt bewaren, wel kun je tradities documenteren en archiveren. Hierdoor kun je zien hoe een traditie in de loop der jaren verandert, zodat toekomstige generaties dan alsnog tradities nieuw leven in kunnen blazen. Om tradities te documenteren en archiveren is er draagvlak nodig, in dit geval onder de Nederlands Joodse gemeenschap. Er zijn ook professionele instellingen bij nodig, zoals musea en Joods maatschappelijke organisaties. In het buitenland zijn er projecten geweest waarbij een gemeenschap samen met een paar professionele instellingen aan de gang zijn gegaan, om hun immaterieel erfgoed te waarborgen. In 2005 is er een rapport gepresenteerd: 'Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland, rapportage op basis van interviews met 33 deskundigen', dit is gedaan in opdracht van het ministerie van OCW en directie Cultureel Erfgoed. Het rapport bevat de meningen en opvattingen van 33 deskundigen op het gebied van immaterieel erfgoed. Onderwerpen die aan bod komen zijn de definitie en relevantie van immaterieel erfgoed, het te voeren beleid, punten van aandacht en zorg en verband met selectiebeleid en museaal beleid. In het rapport wordt, er op het gebied van beleid, voor gepleit dat de overheid een landelijke infrastructuur voor het immaterieel erfgoed moet garanderen, in deze infrastructuur zijn er centrale functies voor het Meertens Instituut, het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel erfgoed en volksculturele musea, zoals Zuiderzeemuseum en het Openluchtmuseum. Deze infrastructuur en de centrale functies, heb ik samengebracht in figuur 1 Landelijke infrastructuur immaterieel erfgoed. Er worden drie centrale functies genoemd: onderzoek en documentatie, promotie en zichtwaarmaking en museaal verzamelen en presenteren. Deze drie functies zijn nodig om immaterieel erfgoed te waarborgen. Landelijke infrastructuur immaterieel erfgoed onderzoek en documentatie Meertens Instituut museale verzamelen en presenteren Zuiderzeemuseum en Openluchtmuseum promotie en zichtwaarmaking Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed Figuur 1 Landelijke infrastructuur immaterieel erfgoed 23 Dibbits, Hester, Elpers, Sophie, Margy, Peter Jan en Zeijden, Albert van der Immaterieel erfgoed en volkscultuur. Almanak bij een actueel debat. Amsterdam 2011 (blz. 75) 24 Ibidem, blz

18 1.3.2 Joods maatschappelijke organisaties en culturele instellingen die zich bezig houden met Rosj Hasjana Elk jaar rond Rosj Hasjana wordt er aandacht besteed aan het feest en de gedachte achter het feest, hierbij zijn Joods maatschappelijke organisaties betrokken. In dit onderzoek zal gekeken worden welke rol deze organisaties kunnen hebben bij het waarborgen van Rosj Hasjana. Er zijn in Nederland een tal van (Joods) maatschappelijke organisaties, dit zijn er teveel om bij dit onderzoek te betrekken. Daarom heb ik ervoor gekozen om uit te gaan van de leden van het Centraal Joods Overleg Externe Belangen, kortweg Centraal Joods Overleg (CJO). Bij het Centraal Joods Overleg (Hierna te noemen CJO) werken de voornaamste Joodse organisaties samen. Het CJO bestaat uit de volgende zeven leden: Nederlands- Israëlitische Kerkgenootschap (NIK) Portugees- Israëlitische Kerkgenootschap (PIK) Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom Federatie Nederlandse Zionisten (FNZ) Stichting Joods Maatschappelijk Werk (JMW) Centrum Informatie en documentatie Israël (CIDI) Nederlands Joodse Jeugd (NJJ) Het CJO behartigt de belangen van de Joodse gemeenschap bij overheid en samenleving. 25 De activiteiten die worden uitgevoerd door het CJO zijn ten behoeve van de gehele Joodse gemeenschap in Nederland. Dit zijn activiteiten waar alle Joden in Nederland bewust of onbewust, direct of indirect van profiteren. 26 Zaken betreffende religie maken geen deel uit van het overleg. In hoofdstuk 2 zal ik de zeven leden van het CJO uitgebreid bespreken. Er zijn in Nederland tal van culturele instellingen, hiervan besteedt een aantal aandacht aan Joodse feestdagen. In dit onderzoek zal ik kijken naar de volgende vier culturele instellingen: Joods Historisch Museum, Museum 'Het Joodse Schooltje', Museum Catherijneconvent en het Museum Sjoel Elburg. Ik zal nu in het kort ingaan op wat deze instellingen op het gebied van Rosj Hasjana doen. Het Joods Historisch Museum besteedt op haar website uitgebreid aandacht aan Rosj Hasjana en organiseert onder andere kinderlezingen over hoe je Joods Nieuwjaar viert. Museum 'Het Joodse Schooltje' speelt in op Joodse feestdagen en laat op haar website beeldmateriaal van vieringen zien. Terwijl in het Museum Catherijneconvent in de themazaal: 'Feest! Weet wat je viert', aandacht wordt besteed aan feestdagen die in Nederland gevierd worden. Er wordt ook ingegaan op het Joodse feest Rosj Hasjana, bij deze themazaal hoort ook een boek met de gelijknamige titel 'Feest! Weet wat je viert'. Museum Sjoel Elburg heeft als uitgangspunt immaterieel erfgoed en het tonen van het dagelijks Joods leven, feestdagen zijn onderdeel van het Joods immaterieel erfgoed en het Joodse leven. Ik zal in hoofdstuk 3 verder ingaan op de huidige rol van deze vier culturele instellingen, ook zal ik kijken naar wat hun mogelijke rol kan zijn bij het waarborgen van Rosj Hasjana (2 februari 2012) 26 (12 maart 2012) 18

19 2. Joods maatschappelijke organisaties in Nederland 2.1 Inleiding In Nederland zijn tal van maatschappelijke organisaties, de term maatschappelijke organisatie wordt vaak genoemd. De definitie van maatschappelijke organisaties is in dit onderzoek als volgt: maatschappelijke organisaties richten zich, onafhankelijk van de overheid, op (een aspect van) het algemeen belang of op het behartigen van de belangen van hun leden. Zij proberen hun doelen te bereiken door bijvoorbeeld acties te voeren, geld in te zamelen, projecten uit te voeren, gronden te beheren en door als gesprekspartner deel te nemen aan beleidsvormende processen. Onder maatschappelijke organisaties vallen veel verschillende typen organisaties, die niet altijd dezelfde doelen nastreven, en vaak op verschillende niveaus en manieren werken. 27 In dit onderzoek zal ingegaan worden op de Joods maatschappelijke organisaties in Nederland. 2.2 De belangrijkste Joods maatschappelijke organisaties in Nederland Nederland kent verschillende Joodse maatschappelijke organisaties, het zijn er teveel om alle organisaties bij het onderzoek te betrekken. Daarom heb ik ervoor gekozen om uit te gaan van de Vereniging Centraal Joods Overleg, ook wel Centraal Joods Overleg (CJO) genoemd. Het CJO behartigt de belangen van de Joodse gemeenschap bij overheid en samenleving 28 en is opgericht in De activiteiten die worden uitgevoerd door het CJO zijn ten behoeve van de gehele Joodse gemeenschap in Nederland. Het zijn activiteiten waar alle Joden in Nederland bewust of onbewust, direct of indirect van profiteren 29. Zaken betreffende religie maken geen deel uit van het overleg. Het CJO heeft de legitimatie als spreekbuis te fungeren voor de Joodse gemeenschap in Nederland. 30 Hiermee vertegenwoordigt het CJO de Joodse gemeenschap in Nederland, door hun te betrekken bij het waarborgen van Rosj Hasjana. Kunnen zij ervoor zorgen dat er een draagvlak wordt gecreëerd onder de Joodse gemeenschap in en Nederland. Het creëren van draagvlak onder de gemeenschap vindt UNESCO van belang bij het waarborgen, het CJO kan hier een belangrijke rol bij spelen. Het Centraal Joods Overleg bestaat uit de onderstaande zeven leden: Nederlands- Israelitische Kerkgenootschap (NIK) Portugees- Israëlitische Kerkgenootschap (PIK) Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom Federatie Nederlandse Zionisten Stichting Joods Maatschappelijk Werk (JMW) Centrum Informatie en Documentatie Israel (CIDI) Nederlandse Joodse Jeugd (NJJ) 27 (14 maart 2012) 28 (14 maart 2012) 29 (12 maart 2012) 30 Centraal Joods Overleg na `valse start` volop actief, Levend Joods Geloof vol nummer 9 pagina 15 19

20 2.2.1 Missie en visie van Joods maatschappelijke organisaties In de komende alinea's zal ik kort ingaan op de missie en visie van Joods maatschappelijke organisaties en deze wordt vergelijken met de landelijke infrastructuur immaterieel erfgoed. In het theoretisch kader wordt deze landelijke infrastructuur verder toegelicht, blz. 17. Deze zijn ondersteunend voor paragraaf 2.3 de rol van Joods maatschappelijke organisatie bij het waarborgen van de traditie van Rosj Hasjana. Nederlands- Israëlitische Kerkgenootschap De Nederlands- Israëlitische Kerkgenootschap (NIK) is de grootste organisatie in het Nederlandse Jodendom. Het NIK houdt zich bezig met externe (belangenbehartiging en representatie) en interne aangelegenheden. Voor diverse aangelegenheden zoekt en onderhoudt het NIK contact met Rijks-, provinciale en gemeentelijke overheden en maatschappelijke organisaties. Intern is de dienstverlening aan Joodse Gemeenten en Joden in Nederland. Deze dienstverlening beoogt de versterking van de Joodse identiteit 31. Het NIK is op de volgende terreinen actief: Joodse religie, cultuur, educatie, jeugden jongerenwerk, publicatie van Joodse boeken en het kwartaalblad Hakehjilot, radio- en tvuitzendingen (Joodse Omroep), aangelegenheden op het gebeid van representatie en belangenbehartiging, beheren van de website, zorg voor begraafplaatsen en geestelijke verzorging. NIK-rabbijn Raphael Evers is vrij bekend, doordat het zijn taak is de Joodse opinie uit te dragen. Hierdoor komt zijn naam vaak voor in de media. Het NIK heeft een uitgebreide website waar uiteenlopende informatie te vinden is, zoals over Rosj Hasjana. Als je de activiteiten van het NIK op gebied van Rosj Hasjana vergelijkt met de landelijk infrastructuur immaterieel erfgoed, zie figuur 1bladzijde 17, blijkt dat ze zich bezig houden met onderzoek en documentatie, door op hun website artikelen te publiceren en te verzamelen. Ook houden ze zich bezig met promotie en zichtwaarmaking, bijvoorbeeld door het uitgeven van boeken en het maken van televisie- en radio-uitzendingen. Portugees- Israëlitische Kerkgenootschap Het Portugees- Israëlitische Kerkgenootschap (PIK) is een religieuze koepelorganisatie van de Sefardische Joden in Nederland. De Portugees Israëlitische Gemeente telt zo`n 500 leden 32. In de 18de eeuw hebben Portugese Joden een grote betekenis voor de culturele en economische ontwikkeling van Nederland gehad en namen ze ook belangrijke plaats in de Joodse geschiedenis. Ze zorgde voor rabbijnen, geleerden denkers, kunstenaars, bankiers, stichters en beheerders van belangrijke handelshuizen. Voor de Tweede Wereldoorlog waren er 4300 Sefardische Joden en erna waren er circa 800 Sefardische Joden in Nederland. Het PIK zorgt ervoor dat Rosj Hasjana gevierd kan worden, dit draagt bij aan de zichtwaarmaking van het feest. Zichtwaarmaking is onderdeel van de landelijk infrastructuur immaterieel erfgoed. Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom In het Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom zijn alle Progressief Liberaal Joodse gemeentes van Nederland verenigd, deze gemeentes hebben samen 3700 leden. Het verbond vertegenwoordigt deze gemeente op nationaal en internationaal niveau. Onder het verbond vallen ook de Stichting Robbert A.Levisson, Stichting Sja ar en de Stichting Levend Joods Geloof. Gelieerde organisatie van het verbond zijn: de Federatie van Progressief Joodse Vrouwen, ARZA- Nederland en de jeugdorganisatie. Het Verbond streeft naar profilering van het Progressief Jodendom en versterking van de eigen identiteit. Het behartigt de religieuze, sociale, culturele en educatieve belangen van de gemeenschap. Het geeft informatie en stimuleert nieuwe ontwikkelingen. De 31 (1 februari 2012) 32 maart 2012) 20