Bureau voor Archeologie Rapport

Transcriptie

1 de bouw en sloop van een (dubbele) woning, Herenweg , Vinkeveen, gemeente De Ronde Venen: een bureauonderzoek.

2 2 Colofon titel: auteur(s): datum:. de bouw en sloop van een (dubbele) woning, Vinkeveen Herenweg , gemeente De Ronde Venen: een bureauonderzoek A. de Boer Bureau voor Archeologie Koningsweg 244 Utrecht

3 3 Administratieve gegevens Projectnummer Provincie Gemeente Plaats Toponiem Centrum locatie (RD) Oppervlak plangebied Kadastrale gegevens ARCHIS onderzoeksmeldingsnummer soort onderzoek Opdrachtgever Uitvoerder Kaartblad Periode van uitvoering Bevoegd gezag Beheerder en plaats van documentatie Utrecht De Ronde Venen Vinkeveen de bouw en sloop van een (dubbele) woning / m2 Vinkeveen Sectie E perceel een bureauonderzoek dhr. Struik, Achterbos 3, Vinkeveen Bureau voor Archeologie 31E april 2013 Gemeente De Ronde Venen Bureau voor Archeologie, Koningsweg 244, Utrecht Figuur 1: Ligging van het plangebied

4 4

5 5 Inhoud Samenvatting...7 Inleiding Onderzoekskader Doelstelling en vraagstelling Doelstelling Vraagstelling Methode...10 Beschrijving beoogde ingreep...12 Historische situatie en mogelijke verstoringen...13 Aardkunde...14 Bekende Waarden Bouwhistorie Archeologie...15 Gespecificeerde verwachting...18 Conclusie en advies...19 Literatuur...20 Figuren...21

6 6

7 7 Samenvatting In opdracht van dhr. Struik, Achterbos 3, Vinkeveen heeft Bureau voor Archeologie een bureauonderzoek uitgevoerd ten behoeve van de bouw en sloop van een (dubbele) woning aan de Herenweg te Vinkeveen. Het onderzoek is uitgevoerd conform de richtlijnen van de KNA, protocol 4002 en de gemeentelijke richtlijnen. In het kader van het onderzoek zijn kaarten, databases en literatuur geraadpleegd, teneinde te komen tot een gespecificeerde archeologische verwachting van het gebied. In het plangebied kunnen resten uit de Late Middeleeuwen aanwezig zijn die samenhangen met de ontginning van dit veengebied. Eventuele resten zijn aanwezig in de top van het veen en bestaan uit resten van (funderingen) van boerderijen met erven, en resten van bijgebouwen, erfafscheidingen en de neerslag (aardewerk, metaal, hout) van agrarische activiteiten. De archeologische resten zijn aanwezig in de vorm van een archeologische laag waar archeologische indicatoren kunnen worden aangetroffen in een matrix van veraard veen. Deze archeologische laag bevindt zich in de eerste meter van het bodemprofiel. Vermoedelijk is in het gebied sprake van een toemaak dek: organisch stadsafval uit Utrecht dat na de Middeleeuwen is aangebracht om de bodem op te hogen en te verstevigen. Een lichte bodemverontreiniging wordt daarom verwacht. De verwachting is dat de top (ca. 1,5m) van het bodemprofiel in het plangebied belangrijk is geroerd door de bouw en sloop van diverse opstallen sinds Als dat het geval is, zijn waarde volle archeologische resten waarschijnlijk afwezig. De aard en diepte van de ingrepen is nog niet precies bekend. Indien het pijl van de nieuwe funderingen onder de verstoorde bovenlaag ligt, kunnen eventuele archeologische waarden worden verstoord.

8 8

9 9 1 Inleiding 1.1 Onderzoekskader In opdracht van dhr. Struik, Achterbos 3, Vinkeveen heeft Bureau voor Archeologie een bureauonderzoek uitgevoerd ten behoeve van de bouw en sloop van een (dubbele) woning aan de Herenweg te Vinkeveen. Figuur 2: Plangebied (blauw) op de kadastrale kaart. In het gebied geldt het bestemmingsplan Kom Vinkeveen dat is vastgesteld op 20 december In het plangebied geldt een dubbelbestemming waarde Archeologie. Hier geldt dat bouwen op grond van de enkelbestemming voor werkzaamheden met een oppervlakte groter dan 50 m² en dieper dan 30 cm, is toegestaan mits, naar oordeel van het bevoegd gezag, voldoende kan worden aangetoond dat de ter plaatse archeologische waarden niet worden of kunnen worden aangetast. Indien archeologische waarden wel worden aangetast door de werkzaamheden kan toch toestemming worden verleend indien (kort gezegd) wordt voorzien in een opgraving en/of archeologische begeleiding. Het plangebied heeft een oppervlak van ca. 780m2, zie fig Doelstelling en vraagstelling Doelstelling Het doel van dit bureauonderzoek is het opstellen van een specificeerde archeologische verwachting zodat een beslissing genomen kan worden over hoe met eventuele archeologische waarden rekening moet worden gehouden bij de

10 10 voorgenomen werkzaamheden Vraagstelling De volgende onderzoeksvragen zijn in dit onderzoek gebruikt: Waaruit bestaan de voorgenomen bodemingrepen? Zijn in het gebied (mogelijk) archeologische waarden aanwezig, en zo ja, waaruit bestaan deze? Worden deze archeologische waarden verstoord door de voorgenomen bodemingrepen? Zo ja, op welke wijze? 1.3 Methode Het onderzoek is uitgevoerd conform de richtlijnen van de KNA, protocol Achtereenvolgens bestaat het proces uit: 1. Afbakenen plan- en onderzoeksgebied en vaststellen consequenties van mogelijk toekomstig gebruik; 2. Aanmelden onderzoek bij Archis 3. Vermelden (en toepassen) overheidsbeleid 4. Beschrijven huidig gebruik 5. Beschrijven historische situatie en mogelijke verstoringen 6. Beschrijven mogelijke aanwezigheid bouwhistorische waarden in de ondergrond 7. Beschrijven bekende archeologische en aardwetenschappelijke waarden 8. Opstellen gespecificeerde verwachting 9. Opstellen standaardrapport bureauonderzoek 10. Afmelden onderzoek bij Archis 11. overdracht onderzoeksgegevens 12. Aanleveren digitale gegevens bij e-depot Genoemde stappen leidden tot onderhavig rapport en het openbaar maken van de resultaten bij Archis en het e-depot. In de hierna volgende hoofdstukken worden de belangrijkste gegevens die zijn verworven tijdens het onderzoek gepresenteerd.

11 11 2 Beschrijving beoogde ingreep De beoogde ingreep bestaat uit het slopen van de bestaande opstallen en het opnieuw bouwen van een woning of een dubbel woonhuis. De precieze aard van de plannen is nog niet vastgelegd. Het plangebied is het gebied waarbinnen rondtoerende activiteiten plaatsvinden en is weergegeven in Figuur 2. Het onderzoeksgebied is een zone met straal van circa 250m daarom heen. De consequentie van de voorgenomen ingrepen kan zijn dat eventuele aanwezige waardevolle archeologische resten in de ondergrond worden aangetast.

12 12 3 Historische situatie en mogelijke verstoringen Vinkeveen is een ontginningsdorp dat is ontstaan in de Late Middeleeuwen als cope-ontginning. De as wordt gevormd door de straten Achterbos en Herenweg. Het land wordt verkaveld in 'copes' en langs de ontginningsas verijzen hoeves. In 1628 maakt Balthasar Florisz. van Berkenrode (ca ) een kaart van het Bisdom van Utrecht waarop de Achterbos en Herenweg staan aangegeven. De eerst bekende kaart waarop ook hoeves langs de wegen staan aangegeven is de kaart van Bernard de Roij (1743, Fig. 5). De kadastrale minuut (begin 19e eeuw) geeft voor het eerst een nauwkeurige tekening van de locale situatie (Fig. 6). Uit de kadastrale minuut blijkt dat het perceel vrijwel geheel bebouwd was met twee huizen (waarvan één in 3-en gesplitst) en bijgebouw en een rond gebouw, mogelijk een hooiberg. De bijbehorende Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel karakteriseert de gebouwen als huis(plaats). De watergang die aan de achterzijde van het perceel loopt heeft vermoedelijk de ligging van de actuele kadastrale grens aan de achterzijde bepaald (Fig. 2). Op de kaart van 1874, 1910 en 1926 (Fig. 8) blijkt dat de ligging van de sloot naast het huis aan noordwestzijde veranderde. Deze boog komend uit het oosten naar het noorden af in de richting van de aldaar aanwezige ophaalbrug in de Herenweg. Na de Tweede Wereld Oorlog (Fig. 9, en de iets duidelijkere kaart uit 1988, Fig. 10) is de situatie opnieuw veranderd en werd de sloot weer rechtgetrokken. De sloot aan de achterzijde van het perceel lijkt in 1988 goeddeels verdwenen. De kaart van 1874 (Fig. 7) laat zien dat de gebouwen die op de kadastrale minuut nog staan, waarschijnlijk zijn gesloopt. Op de kaart van 1910 staan weer twee (nieuwe) gebouwen (huizen/schuren). Het huis het dichtst bij de weg bestaat nog en heeft het bouwjaar hetgeen overeenstemt met wat van de kaartgegevens is afgelezen. Het andere gebouw is op zijn laatst gesloopt in Hier bevindt zich nu moestuin en grasveld en een schuur. Het bouwen en slopen van de opstallen zoals beschreven heeft geleid tot een bodemverstoring. De omvang daarvan is op grond van bureauonderzoek niet vast te stellen. Het bestaande huis heeft geen kelder of kruipruimte. De vloer van het huis is verstevigd met beton.2 1 pers. com. gemeente De Ronde Venen, mevr. Driessen,15 april pers. com. bewoner Herenweg 286.

13 13 4 Aardkunde Het plangebied ligt in het Nederlandse kustveengebied dat ontstond toen ca voor Chr. een reeks strandwallen het achterliggende gebied afsloot voor directe invloeden van de zee. Daarvoor was het gebied een 'intergetijde' zone met kreken en kwelders waarin zand en klei pakketten werden gevormd. Dit landschap is door het veen 'begraven'. Daar waar heden (een belangrijk deel van) het veen is verdwenen, is de ligging van de toenmalige kreken nog herkenbaar aan kronkelende ruggen in het landschap. Het veen heeft zich duizenden jaren kunnen ontwikkelen tot grote veenkussens met (vermoedelijk) hoogveen. Rond 1100 werden de gebieden door de bisschoppen van Utrecht ter ontginning uitgegeven.3 Er ontstonden zgn. 'copeontginningen' die het landschap van de Utrechts Hollandse veengebieden in grote mate hebben gevormd. De percelen (copes) hadden vaste maten en werden als langgerekte stukken land uitgegeven met een oriëntatie loodrecht op een ontginningsbasis, meestal een bestaande rivierloop. Zo werkte men vanaf goed begaanbare gebieden de natte veengebieden in. De natste veenkussens werden zo rondom 'ingesloten'; het radiale kavelpatroon dat bijvoorbeeld bij Vinkeveen goed zichtbaar is, is hiermee ontstaan. Waarschijnlijk al zolang er mensen in het veen hebben gewoond, hebben ze turf gestoken voor eigen gebruik. Later, in de 16e eeuw, groef men het veen grootschaliger af omdat de nabijgelegen groeiende steden brandstof behoefte hadden. In deze regio werden gebieden die zo onder water kwamen te staan, of laag kwamen te liggen, weer opgevuld en/of opgehoogd met stadsafval. Dit is het zgn. toemaakdek. Het AHN geeft aan dat het maaiveld van het perceel ca. 1,5m onder NAP ligt. De geomorfologische kaart geeft aan dat het een ontgonnen veenvlakte is. De bodemkaart geeft aan dat in het gebied vergraven veengronden voorkomen. Boring B31E1615 van Dinoloket ca. 150m noordwestelijk van het plangebied geplaatst, geeft aan dat in het gebied een ca. 6m dik veenpakket is op een pakket matig fijn zand. Uit boorgegevens van het onlangs uitgevoerde bodemonderzoek blijkt de bovenste ca. 1,5 m van het profiel rondom het bestaande woonhuis bestaat uit veen met bijmengingen van puin, slakken en grind.4 Vanaf ca. 1,5m en dieper is het veen ongeroerd. De actuele grondwaterstand bevind zich op ca. 1,5m onder maaiveld. Bron Situatie plangebied, omschrijving Geomorfologie ontgonnen veenvlakte AHN ca. -1,5m t.o.v. N.A.P. Bodemkunde Koopveengronden vergraven, toemaakdek Geologie overzichtskaart Ni1 Formatie van Nieuwkoop Veen in de rivier- en kustvlakte. Tabel 1: Aardkundige waarden 3 Kloosterman e.a Grondslag, project 20570

14 14 5 Bekende Waarden 5.1 Bouwhistorie In het onderzoeksgebied zijn geen rijksmonumenten, provinciale of gemeentelijke gebouwde monumenten aanwezig. 5.2 Archeologie In het gebied bevinden zich geen archeologische waarnemingen of vondstmeldingen. Wel bevindt zich in het gebied een Archeologisch terrein (AMK) van hoge archeologische waarde. Het betreft de historische kern van Vinkeveen zoals deze midden 19e eeuw op kaarten stond weergegeven. Hetzelfde terrein is op de Cultuurhistorische Atlas van de provincie aangeduid als zijnde van 'zeer hoge waarde'. In het onderzoeksgebied bevinden zich twee onderzoeksmeldingen, beide van een bureauonderzoek. Beide rapporten zijn (nog) niet gedeponeerd bij Edna. Het selectie advies van onderzoek is onbekend. Het selectie advies van onderzoek Herenweg 282 (achter het nu onderzochte perceel) was:vrijgeven. Met de historische vereniging De Proosdijlanden (dhr. Hoogers) is geprobeerd contact te leggen in verband met mogelijke aanvullende gegevens, dat is niet gelukt binnen de uitvoeringsperiode van het onderzoek. Bron omschrijving Onderzoeksmeldingen : bureauonderzoek Herenweg 282 Datum aanvang: uitgevoerd door: Transect rapport: onbekend Selectie advies: vrijgeven : bureauonderzoek Begraafplaats Vinkeveen datum aanvang: rapport: Raap Notitie 3954 Selectie advies: onbekend Waarnemingen geen Archeologische terreinen : Terrein met sporen van bewoning. Het betreft de dorpskern van Vinkeveen. Het gaat om een langgerekte ontginningskern (copeontginning). Deze dorpen liggen in een kom in het veenweidegebied. Vondstmeldingen geen Gebouwde monumenten geen Cultuurhistorische Atlas provincie Utrecht bebouwing: , zeer hoge waarde Tabel 2: Bekende waarden (archeologie en bouwhistorie) in het gebied.

15 15 6 Gespecificeerde verwachting In het plangebied kunnen resten uit de Late Middeleeuwen aanwezig zijn die samenhangen met de ontginning van dit veengebied. Eventuele resten zijn aanwezig in de top van het veen en bestaan uit resten van (funderingen) van boerderijen met erven, en resten van bijgebouwen, erfafscheidingen en de neerslag (aardewerk, metaal, hout) van agrarische activiteiten. De archeologische resten zijn aanwezig in de vorm van een archeologische laag waar archeologische indicatoren kunnen worden aangetroffen in een matrix van veraard veen. Deze archeologische laag bevindt zich in de eerste meter van het bodemprofiel. Vermoedelijk is in het gebied sprake van een toemaak dek: organisch stadsafval uit Utrecht dat na de Middeleeuwen is aangebracht om de bodem op te hogen en te verstevigen. Een lichte bodemverontreiniging wordt daarom verwacht. De verwachting is dat de top (ca. 1,5m) van het bodemprofiel in het plangebied belangrijk is geroerd door de bouw en sloop van diverse opstallen sinds Als dat het geval is, zijn waarde volle archeologische resten waarschijnlijk afwezig.

16 16 7 Conclusie en advies Waaruit bestaan de voorgenomen bodemingrepen? Sloop van een huis en de bouw van een nieuw (dubbel) woonhuis. Zijn in het gebied (mogelijk) archeologische waarden aanwezig, en zo ja, waaruit bestaan deze? In de ondergrond archeologische resten aanwezig zijn die samenhangen met de ontginning van het gebied in de Late Middeleeuwen. De bovengrond van het profiel is waarschijnlijk verstoord door de opeenvolgende bouw en sloop van diverse opstallen sinds Worden deze archeologische waarden verstoord door de voorgenomen bodemingrepen? Zo ja, op welke wijze? De aard en diepte van de ingrepen is nog niet precies bekend. Indien het pijl van de nieuwe funderingen onder de verstoorde bovenlaag ligt, kunnen eventuele archeologische waarden worden verstoord.

17 17 8 Literatuur Kloosterman, P., S. Molenaar & M. Rietkerk. Boeren op kreken en venen Een archeologische vindplaatsen- en verwachtingenkaart en een cultuur historische kenmerkenkaart voor de gemeente De Ronde Venen. RAAP Archeologisch adviesbureau (RAAP rapport 1633). SIKB, Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) Landbodems.

18 18 Figuren Figuur 3: Luchtfoto uit 2011.

19 19 Figuur 4: Actuele situatie in het plangebied met ligging van boorpunten voor milieuhygiënisch bodemonderzoek.

20 20

21 21 Figuur 6: Kadastrale minuut ca Figuur 7: Bonnekaart 1874 (links) en 1910 (rechts)

22 22 Figuur 8: Bonnekaart 1926

23 23 Figuur 9: Bonnekaart 1948

24 24 Figuur 10: Topografische kaart uit 1988

25 25 Figuur 11: Bodemkaart van het gebied. Legenda: paars = hvc Koopveengronden op zeggeveen; rietzeggeveen of (mesotroof) broekveen, Opgebracht zandig moerig dek (toemaakdek),grondwatertrap II, groen = idem maar dan vergraven, grijs = bebouwd. Het plangebied is zwart omkaderd aangegeven. Figuur 12: Geomorfologische kaart. Legenda: grijs = bebouwd; blauw links onder en boven = 1M46:Ontgonnen veenvlakte (+/- klei/zand), blauw rechtsboven = 2M47:Ontgonnen veenvlakte met petgaten

26 26 Figuur 13: Archeologische terreinen (oranje) en onderzoeksmeldingen (blauw). In het gebied zijn geen waarnemingen of vondstmeldingen. Het plangebied is zwart omkaderd. Figuur 14: Onderzoeksmelding (onderhavig onderzoek) en achterliggend perceel.

27 27 Figuur 15: Uitsnede uit de beleidskaart van de gemeente De Ronde Venen. Legenda: paars = zone AWG2: onderzoeksvrijstelling plangebieden: tot 50 m2; rood = AWV1: onderzoeksvrijstelling plangebieden: tot 100 m2. Het plangebied is zwart omkaderd.