Bureau voor Archeologie Rapport

Transcriptie

1 Bouw woonhuis en herindeling grasland perceel, Assendelft, Dorpsstraat , gemeente Zaanstad: een bureauonderzoek.

2 2 Colofon titel: auteur(s): datum:. Bouw woonhuis en herindeling grasland perceel, Assendelft Dorpsstraat , gemeente Zaanstad: een bureauonderzoek A. de Boer Bureau voor Archeologie Koningsweg 244 Utrecht

3 3 Administratieve gegevens Projectnummer Provincie Gemeente Plaats Toponiem Centrum locatie (RD) Oppervlak plangebied Kadastrale gegevens ARCHIS onderzoeksmeldingsnummer soort onderzoek Uitvoerder Kaartblad Opdrachtgever Periode van uitvoering Bevoegd gezag Beheerder en plaats van documentatie Noord Holland Zaanstad Assendelft Bouw woonhuis en en herindeling grasland perceel / m2 Woonhuis: ASD01N 00471G0000 weiland: ASD01N 02289G bureauonderzoek Bureau voor Archeologie 19D AvT De Fiscalist BV maart 2013 Gemeente Zaanstad Bureau voor Archeologie, Koningsweg 244, Utrecht Figuur 1: Ligging van het plangebied

4 4

5 5 Inhoud Samenvatting...7 Inleiding Onderzoekskader Doelstelling en vraagstelling Doelstelling Vraagstelling Methode...10 Beschrijving beoogde ingreep...12 Historische situatie en mogelijke verstoringen...13 Aardkunde...14 Bekende Waarden Bouwhistorie Archeologie...15 Gespecificeerde verwachting...18 Conclusie en advies...19 Literatuur...20 Figuren...21

6 6

7 7 Samenvatting In opdracht van de AvT De Fiscalist BV heeft Bureau voor Archeologie een bureauonderzoek uitgevoerd ten behoeve van de bouw van een woonhuis aan de Dorpsstraat te Assendelft. Tevens wordt van een stuk grasland achter het woonhuis opnieuw ingedeeld door het dempen en graven van sloten. Het onderzoek is uitgevoerd cf. de richtlijnen van de KNA, protocol In het kader van het onderzoek zijn kaarten, databases en literatuur geraadpleegd, teneinde te komen tot een gespecificeerde archeologische verwachting van het gebied. In het hele plangebied kunnen archeologische resten aanwezig zijn uit de IJzertijd en recenter. Archeologische resten bestaan uit resten van erven en boerderijen. Daarnaast kunnen resten aanwezig zijn die samenhangen met agrarische activiteiten en de (plaatselijke) winning van turf. De archeologische resten bevinden zich vrijwel direct aan het oppervlak tot ca. 1 m diepte. De verwachting is dat op het perceel waar tot recentelijk een woonhuis met enkele schuren heeft gestaan de bodem geroerd is. Hier worden geen intacte archeologische resten meer verwacht. Voor zover bekend hebben op het grasland geen bodemverstorende activiteiten plaatsgevonden. Wel ligt het perceel ca. 50cm lager dan de huizen van het bewoningslint dit kan veroorzaakt zijn door turfwinning in het betreffende perceel, of het kan verklaard worden doordat de omringende percelen zijn opgehoogd, en het weiland niet. De conservering van eventuele archeologische resten zal, voor zover deze niet zijn vergraven, gezien de hoge grondwaterstand, goed zijn. De archeologische resten worden gekenmerkt door de aanwezigheid van een archeologische laag waarin veraard veen als matrix dient voor de aanwezigheid van archeologische artefacten w.o. fragmenten houtskool, hout en aardewerk.

8 8

9 9 1 Inleiding 1.1 Onderzoekskader In opdracht van de AvT De Fiscalist BV heeft Bureau voor Archeologie een bureauonderzoek uitgevoerd ten behoeve van de bouw van een woonhuis aan de Dorpsstraat te Assendelft. Tevens wordt van een stuk grasland achter het woonhuis opnieuw ingedeeld door het dempen en graven van sloten. Figuur 2: Ontwerptekening van het plangebied. Legenda: te bouwen huis: zwart raster, bestaande sloten: horizontaal gestreept (blauw groen), nieuw te graven sloot: geruite arcering (blauw). Te dempen sloot: schuine arcering (blauw). Het Noorden is naar links. In het gebied geldt het bestemmingsplan Uitwerkingsplan Dorpsstraat Assendelft (vastgesteld ). In het plangebied gelden de bestemmingen woondoeleinden (perceel met woning), bestemming erven (weiland perceel) en dubbelbestemming (alle percelen) archeologisch waardevol gebied. De eerst genoemde bestemmingen hebben geen voorschriften met betrekking tot archeologische waarden. De dubbelbestemming archeologisch waardevol gebied houdt (onder meer) in dat bij bodemingrepen met een omvang van meer dan

10 10 100m2 een aanlegvergunning nodig is voor het graven van sloten. Het plangebied heeft een oppervlak van ca. 2850m en bestaat uit een perceel (850m2) met de te bouwen woning en een perceel grasland (2000m2), zie fig Doelstelling en vraagstelling Doelstelling Het doel van dit bureauonderzoek is het opstellen van een specificeerde archeologische verwachting zodat een beslissing genomen kan worden over hoe met eventuele archeologische waarden rekening moet worden gehouden bij de voorgenomen werkzaamheden Vraagstelling De volgende onderzoeksvragen zijn in dit onderzoek gebruikt: Waaruit bestaan de voorgenomen bodemingrepen? Zijn in het gebied (mogelijk) archeologische waarden aanwezig, en zo ja, waaruit bestaan deze? Worden deze archeologische waarden verstoord door de voorgenomen bodemingrepen? Zo ja, op welke wijze? Welke maatregelen kunnen worden genomen om voldoende rekening te houden met deze archeologische waarden? 1.3 Methode Het onderzoek is uitgevoerd cf. de richtlijnen van de KNA, protocol Achtereenvolgens bestaat het proces uit: 1. Afbakenen plan- en onderzoeksgebied en vaststellen consequenties van mogelijk toekomstig gebruik; 2. Aanmelden onderzoek bij Archis 3. Vermelden (en toepassen) overheidsbeleid 4. Beschrijven huidig gebruik 5. Beschrijven historische situatie en mogelijke verstoringen 6. Beschrijven mogelijke aanwezigheid bouwhistorische waarden in de ondergrond 7. Beschrijven bekende archeologische en aardwetenschappelijke waarden 8. Opstellen gespecificeerde verwachting 9. Opstellen standaardrapport bureauonderzoek 10. Afmelden onderzoek bij Archis 11. overdracht onderzoeksgegevens 12. Aanleveren digitale gegevens bij e-depot

11 11 Genoemde stappen leidden tot onderhavig rapport en het openbaar maken van de resultaten bij Archis en het e-depot. In de hierna volgende hoofdstukken worden de belangrijkste gegevens die zijn verworven tijdens het onderzoek gepresenteerd.

12 12 2 Beschrijving beoogde ingreep De beoogde ingreep bestaat uit het bouwen van een woonhuis en het herindelen van een perceel grasland (fig. 3 en detail in fig. 4). De gebouwen die in het plangebied in fig. 4 nog te zien zijn, zijn inmiddels gesloopt. Het voormalige woonhuis had een bouwvlak van 135m2 en was niet onderkelderd. Het nieuwe woonhuis komt op de plaats van het oude en heeft een bouwvlak van 202m2, en wordt evenmin onderkelderd. Het nieuw bebouwde oppervlak is ca. 70m2. Het nieuwe woonhuis wordt gebouwd op heipalen nadat het perceel enkele decimeters is opgehoogd met zand. Het actuele maaiveld ligt op ca. -1,00m. Het vloerpeil van het woonhuis komt op -0,79m t.o.v. NAP. De grond wordt voor deze werkzaamheden, behalve voor het aanbrengen van heipalen en funderingsmuren, niet geroerd. Het pijl van de fundering komt op -1,70 m t.o.v. NAP (of dieper). Daarnaast is de eigenaar voornemens om de bovenlaag van het perceel (ca. 40cm) af te graven en te vervangen door schone grond. Achter het huis ligt een perceel grasland. Hier zijn de volgende ingrepen voorzien: 1. De sloot die het huisperceel scheidt van het grasland, wordt gedempt. 2. Het grasland wordt in twee percelen gesplitst door een nieuwe sloot met noordwest zuidoostelijke oriëntatie. Deze nieuwe sloot heeft in bovenaanzicht een oppervlak van 153m2 (ca. 34m x 4,5m. 3. Tussen het grasland en de percelen met huisnummers 473 tot en met 474 wordt eveneens een nieuwe sloot gegraven. Deze sloot heeft een oppervlak in bovenaanzicht van ca. 54m2 (ca. 12 x 4,5m) De nieuwe sloten hebben een maximale diepte van 1m. De consequentie van de voorgenomen ingrepen kan zijn dat eventuele aanwezige waardevolle archeologische resten in de ondergrond worden aangetast.

13 13 3 Historische situatie en mogelijke verstoringen Bewoning in de veengebieden bij Assendelft heeft al in de IJzertijd plaatsgevonden getuige diverse archeologische onderzoeken, echter meer naar het westen dan het huidige bewoningslint langs de Dorpsstraat. Wanneer de Dorpsstraat is ontstaan, met de bewoning daarlangs, is onzeker. De gemeentelijke studie plaatst het ontstaan van de straat mogelijk in de 10e eeuw. De Dorpsstraat kan worden beschouwd als ontginningsas van waaruit de omliggende veengebieden in cultuur werd gebracht. Daartoe werd, zoals op meer plaatsen in Nederland, in de Middeleeuwen of snel daarna, haaks op grote waterlopen een weg (as) aangelegd met aan weerszijden plaats voor hoeven. Dwars op de weg werden sloten het veengebied ingegraven om het te ontwateren. Kaartmateriaal is pas sinds de 16e eeuw in opkomst. Een bekende uitgever van kaarten is Blaeu. Op zijn kaart van Nederland staat de Dorpsstraat al duidelijk aangegeven (Fig. 5). Op kaarten uit de 19e en 20e eeuw (Fig. 6 tot en met 10) is te zien dat de bebouwing langs de weg toeneemt en dat het aantal en ligging van de sloten varieert. In het bijzonder valt op dat op de kadastrale minuut (Fig. 6) al bebouwing op het perceel staat ingetekend. Het is waarschijnlijk een voorloper van het onlangs gesloopte gebouw op het perceel. Daarnaast is het patroon van sloten van belang: Eind 19e eeuw (Fig. 7) loopt aan weerszijden van het bebouwde perceel een sloot vanaf de weg naar het land daarachter. Na de WO II (Fig. 8) zijn een reeks sloten gedempt, waaronder die aan de zuidkant van het perceel haaks op de Dorpsstraat, en zijn nieuwe sloten parallel aan de Dorpsstraat gegraven. In 1983 is een deel van de parallelle sloot verlegd (Fig. 8, achter het bebouwde perceel). Tevens is dan ook aan de achterzijde van het weiland parallel aan de Dorpsstraat een sloot gegraven. De situatie in het plangebied is sindsdien onveranderd. Bodemverstoringen die in het plangebied kunnen worden verwacht: bodemverstoring als gevolg van bouw en recente sloop van woonhuis/ boerderij. bodemverstoring als gevolg van bouw en sloop van één of meerdere voorgangers van boerderij op het perceel bodemverstoring als gevolg van het graven van enkele sloten die nu weer zijn gedempt.

14 14 4 Aardkunde Het plangebied ligt in een gebied waar sinds de laatste ijstijd een groot pakket sedimenten is gevormd onder invloed van de rivieren en de kust. Het Pleistoceen ligt hier het op ca. -19 m onder NAP doordat tijdens de voorlaatste IJstijd in diep dal was ingesneden. Terwijl de zeespiegel stijgt vormen zich lagen sedimenten in het Nederlandse kustgebied: het plangebied was ca jaar v. Christus waarschijnlijk al een intergetijde gebied geworden waar zich platen vormden. Vanaf ca jaar v. Chr. sluit de Nederlandse westkust zich door de vorming van een rij strandwallen, iets ten westen van onderhavig plangebied. Achter de strandwallen vormt zich een uitgestrekt veengebied. Het oer IJ estuarium dat vanaf het IJ richting Castricum en Limmen haar weg naar de zee vindt, beïnvloed het plangebied niet of nauwelijks. Zo is in het plangebied eeuwen lang veen gevormd. De veenvorming kwam tot stilstand vanaf het moment dat de mens het gebied ging ontginnen in de IJzertijd. In de nabijheid van het gebied ca. 75m ten noordoosten bevindt zich een betrouwbaar geologisch boorprofiel van Dinoloket (B19D0431). Deze laat zien dat tussen -1,5m en 3,3m t.o.v. NAP veen bevindt, en daaronder tot 7m t.o.v. NAP zwak tot sterk siltig zand. Iets verder ca. 150m ten noordwesten bevindt zich het archeologisch booronderzoek van Vaars (2005). De meest nabije boringen (20 en 21, in de zuidwest punt van het betreffende plangebied) laten eveneens zien dat de bodem tot -3m t.o.v. NAP uit veen bestaat. Binnen het veen onderscheidt hij een bovenliggend pakket rietveen (ca. 60cm dik), een dunne laag klei (geïnterpreteerd als klap klei) en veenmosveen. Bron Situatie plangebied, omschrijving Geomorfologie Bebouwd, in de omgeving ontgonnen veenvlakte AHN Het plangebied ligt ca. tussen +1 en -1 m NAP. Het perceel met grasland ligt ca. 50cm lager dan het bebouwde perceel. Bodemkunde Bebouwd. Geologie Rand oer IJ estuarium, Formatie van Nieuwkoop, Veen in de rivier- en kustvlakte Het Oer-IJ estuarium literatuur (Lange e.a.) Sinds 2500 v. Chr. Afwisselend eutroof, mesotroof en oligotroof kustveen Tabel 1: Aardkundige waarden

15 15 5 Bekende Waarden 5.1 Bouwhistorie In het onderzoeksgebied zijn geen rijksmonumenten, provinciale of gemeentelijke gebouwde monumenten aanwezig. 5.2 Archeologie Het plangebied ligt in een Archeologisch terrein (AMK terrein), nl. de historische kern van Assendelft. Dit terrein is begrensd op basis van een topografische kaart uit de 19 eeuw. De gemeente heeft de historische kern van Assendelft is als gemeentelijk archeologisch terrein en de Dorpsstraat als cultuurhistorisch waardevol element aangewezen. Ca. 200m ten noordwesten van het plangebied zijn archeologische resten uit de IJzertijd en recenter aangetroffen bij diverse onderzoeken. In het gebied het meest naarbij is in 2005 een booronderzoek uitgevoerd (onderzoeksmelding 9.498), en later zijn in de noordpunt van dit gebied proefsleuven aangelegd (39.161). Tien jaar hiervoor zijn verder westelijk van de sloot de Kaaik grootschalige opgravingen gedaan van inheems romeinse nederzettingen. Beide percelen die AsN-27 en AsN 56 werden genoemd, bevatten sporen vanaf de tweede helft van de 1ste eeuw tot de 2de eeuw ad, van de 3de 4de eeuw en ook van de 12 13de eeuw. In de omgeving van het plangebied zijn eveneens diverse waarnemingen geregistreerd, echter met een onduidelijke context. Het betreft diverse waarnemingen van laatmiddeleeuws of niet dateerbaar materiaal dat is aangetroffen bij een booronderzoek. Het plangebied grenst aan (maar ligt buiten) het gebied van cultuurhistorisch provinciaal belang het Oer IJ.

16 16 Bron omschrijving Onderzoeksmeldingen 9.498: booronderzoek. Datum aanvang: duur: 4 dagen uitgevoerd door: Hollandia rapport: Vaars, J.P.L., Archeologisch booronderzoek AssendelftSaendelft, gemeente Zaanstad, 2005, Hollandia Reeks Nr. 75, Zaandijk. Selectie advies: IVO-proefsleuvenonderzoek op noordelijke helft terrein om begrenzingen van verstoringen door ophogingswerkzaamheden vast te stellen, alsmede zekerheid te krijgen over aanwezigheid en aard van eventuele archeologische waarden : proefsleuvenonderzoek datum aanvang; uitgevoerd door: gemeente rapport: Archeologisch Proefsleuvenonderzoek te Saendelft, AssendelftNoord, L.L. Therkorn, J. Overstegen, D. Schmutzhart, Februari 1997 EURA, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Universiteit van Amsterdam Waarnemingen : fragment Pingsdorf geelbakkend, laatmiddeleeuws : fragment hout, datering onbekend : fragment Paffrath aardewerk, laatmiddeleeuws : fragment hout, datering onbekend : fragment Paffrath aardewerk, laatmiddeleeuws rapport: Ravesloot, C. Saendelft; een archeologische inventarisatie, 1995 Terreinen : Historische kern van het dorp Assendelft. De begrenzing van deze historische kern is bepaald op grond van de historische kaart uit , schaal 1: De archeologische waarde van historische kernen bestaat uit de reeds aangetroffen of te verwachten aanwezigheid, boven of onder de grond, van bouwhistorische resten en archeologische sporen en voorwerpen. Samen bevatten zij een veelheid aan historische informatie over de ouderdom en ruimtelijke ontwikkeling van de kern. Vondstmeldingen geen Gemeente Zaandam, cultuurhistorische kaart Plangebied ligt aan: ASD1 Dorpsstraat. De Dorpsstraat loopt vanaf Buitenhuizen aan het Noordzeekanaal tot aan Krommenie en maakt deel uit van de oorspronkelijke lintstructuur in de Zaanstreek. Deze linten zijn ontstaan als dijklichamen die ter bescherming van eerdere bewoning zijn opgericht. De ligging van de lintdorpen in het landschap ligt hieraan ten grondslag. Het zuidelijk deel van de straat is vanaf Buitenhuizen nog voorzien van de oorspronkelijke wegsloot. Als zodanig van regionaal belang Gemeente Zaandam, cultuurhistorische kaart Plangebied ligt in: Historische kern AR 19. Assendelft De Dorpsstraat van Assendelft behoort tot een van de oudste bebouwingen in de Zaanstreek en dateert mogelijk uit de 10e eeuw. Resten van deze oude bewoning zijn nog in de bodem aanwezig. Vanwege reeds uitgevoerd onderzoek in de directe omgeving en de resultaten daarvan is het gebied van regionaal belang. Provincie NoordHolland Cultuurhistorische Waarden (CHW) Plangebied grenst aan Archeologisch gebied van provinciaal belang: Oer IJ. Provincie Noord Holland Het plangebied is onderdeel van een veenpolderlandschap: Als gevolg van de ontginningen in het veengebied ontstonden in de 11de eeuw de

17 17 Bron Landschapstype omschrijving veenweidegebieden. De ontwatering vond plaats door veenstromen. In verschillende veengebieden is veen afgegraven en ontstonden veenplassen. Het gebruik van de veenpolders is met name grasland. Veel Noord-Hollandse polders zijn ingericht als vaarpolders vandaar de aanwezigheid van trekvaarten. Door de voortdurende bodemdaling legde men dijken aan, de bewoning werd tot aan de dijk opgezocht, zo ontstonden de dijkdorpen. Rondom Zaandam is het industrieel erfgoed kenmerkend voor dit type landschap. De veenpolder Spaarnwoude en Haarlemmerliede is grotendeels ingericht als recreatiegebied, het is de groene buffer tussen Amsterdam en Haarlem. De vechtplassen vormen het grootste afgegraven veengebied in Nederland. In de Eilandspolder is de veenstructuur met veenstroompjes erg goed waarneembaar. Het eilandenrijk, plasjesland en slotenland zijn alle drie grote veenpolders. Eilandenrijk, plasjesland en slotenland zijn verschillende karakters van het waterland. Het eilandenrijk wordt omgeven door droogmakerijen, plasjes land is rijk aan plassen en slotenland is een aaneenschakeling van slootjes en landerijen. De laatste veenpolder is de Assendelfterpolder, gelegen ten noorden van het Noordzeekanaal, het dijklint Assendelft Zuideinde is kenmerkend. Tabel 2: Bekende cultuurhistorische waarden (archeologie, historische geografie en bouwhistorie) in het gebied.

18 18 6 Gespecificeerde verwachting In het hele plangebied kunnen archeologische resten aanwezig zijn uit de IJzertijd en recenter. Archeologische resten bestaan uit resten van erven en boerderijen. Daarnaast kunnen resten aanwezig zijn die samenhangen met agrarische activiteiten en de (plaatselijke) winning van turf. De archeologische resten bevinden zich vrijwel direct aan het oppervlak tot ca. 1 m diepte. De verwachting is dat op het perceel waar tot recentelijk een woonhuis met enkele schuren heeft gestaan de bodem geroerd is. Hier worden geen intacte archeologische resten meer verwacht. Voor zover bekend hebben op het grasland geen bodemverstorende activiteiten plaatsgevonden. Wel ligt het perceel ca. 50cm lager dan de huizen van het bewoningslint dit kan veroorzaakt zijn door turfwinning in het betreffende perceel, of het kan verklaard worden doordat de omringende percelen zijn opgehoogd, en het weiland niet. De conservering van eventuele archeologische resten zal, voor zover deze niet zijn vergraven, gezien de hoge grondwaterstand, goed zijn. De archeologische resten worden gekenmerkt door de aanwezigheid van een archeologische laag waarin veraard veen als matrix dient voor de aanwezigheid van archeologische artefacten w.o. fragmenten houtskool, hout en aardewerk.

19 19 7 Conclusie en advies Waaruit bestaan de voorgenomen bodemingrepen? De voorgenomen ingreep bestaat uit een bouwen van een huis en het herindelen van een perceel grasland door het dempen en graven van sloten. Zijn in het gebied (mogelijk) archeologische waarden aanwezig, en zo ja, waaruit bestaan deze? In het gebied kunnen archeologische resten uit de IJzertijd en recenter aanwezig zijn. Deze bestaan hoofdzakelijk uit een resten van boerderijen met erven. Worden deze archeologische waarden verstoord door de voorgenomen bodemingrepen? Zo ja, op welke wijze? Eventuele archeologische waarden worden beperkt verstoord. Naar verwachting is de bodem in het te bebouwen perceel deel al grotendeels verstoord. Grondroering vindt alleen plaats daar waar funderingsmuren en heipalen worden aangebracht. Het peil van het huis bevindt zich boven het actuele maaiveld. In het grasland worden eventuele waarden verstoord door het graven van sloten.

20 20 8 Literatuur Kleij, P. en F. van der Pol, Cultuurhistorische waardenkaart 2006 Zaanstad, gemeente Zaanstad. Kleij, P Archeologienota Zaanstad Lange, S., E.A. Besselsen, H. van Londen, Het Oer-IJ estuarium Archeologische KennisInventarisatie (aki), AAC/Projectenbureau, Amsterdam. Therkorn, LL, J. Overstegen, D. Schmutzhart, Archeologisch Proefsleuvenonderzoek te Saendelft, Assendelft-Noord, Februari 1997 EURA, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Universiteit van Amsterdam Therkorn, L.L. 2006, E.A. Besselsen, J.F.S. Oversteegen, 2006: Assendelver Polders revisited, AAC/Projectenbureau, Amsterdam. Ravesloot, C. Saendelft; een archeologische inventarisatie. SIKB, Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) Landbodems. Vaars, J.P.L., Archeologisch booronderzoek Assendelft-Saendelft, gemeente Zaanstad, 2005, Hollandia Reeks Nr. 75, Zaandijk. Websites Cultuurhistorische waarden Noord-Holland:

21 21 Figuren Figuur 3: Luchtfoto van het plangebied in 2011 Figuur 4: Luchtfoto detail van het plangebied in 2011

22 22 Figuur 5: Ligging (ongeveer) op de kaart van Blaeu, ca Figuur 6: Het plangebied op de kadastrale minuut van ca 1811.

23 23 Figuur 7: De Bonnekaart van 1878 (de bonnekaart van ca geeft hetzelfde beeld) Figuur 8: Topografischekaart van 1950.

24 24 Figuur 9: Het plangebied op de topografische kaart van Figuur 10: Actuele topografische kaart (1:10.000) met het plangebied.

25 25 Figuur 11: Geomorfologische kaart. Legenda: blauw - ontgonnen veenvlakte, grijs bebouwd

26 26 Figuur 13: Archeologische terreinen (oranje), waarnemingen (rode stip, met nummer) en waarnemingen (blauwe lijnen met nummer). Het archeologische terrein betreft nr , historische kern van Assendelft.

27 27 Figuur 14: Archeologische kaart van de gemeente Zaanstad (Kleij, 2009). Het plangebied is aangeduid met de zwarte stip.