Sieralgenonderzoek van de petgaten in de Onlanden bij Peize en 2015

Transcriptie

1 Sieralgenonderzoek van de petgaten in de Onlanden bij Peize 2014 en 2015 Cosmarium pseudoreniforme M.C. van Westen Podzolhamel XC Assen

2 Inhoud Algemene introductie... 3 Natuurwaarde... 4 De inventarisaties... 5 De monsterpunten... 7 Evaluatie... 9 Literatuur

3 Algemene introductie Sieralgen behoren tot de eencellige groenwieren en hebben afmetingen van kleiner dan 10 μm tot ongeveer 1 mm. De Nederlandse naam Sieralgen is gekozen omdat veel van deze algen een zeer fraaie symmetrische vorm hebben (zie afb. 1). N.B. deze soort is niet in het onderzochte gebied gevonden. Omdat sieralgen zo klein zijn is een microscoop nodig om ze te bestuderen. Om die reden hebben ze ook geen Nederlandse namen, maar zijn ze alleen bekend onder hun wetenschappelijke (Latijnse) namen. Uit Nederland zijn zo n 500 soorten sieralgen bekend (Coesel en Meesters 1 ). Slechts een klein aantal soorten is algemeen in Nederland. Veel soorten zijn heel zeldzaam, andere soorten zijn in het begin van de vorige eeuw nog wel in Nederland gevonden, maar zijn al meer dan 50 jaar niet meer teruggevonden en moeten in Nederland als uitgestorven worden beschouwd. Anderzijds worden er elk jaar nog weer soorten ontdekt die nog nooit eerder in Nederland waren gevonden. Sieralgen zijn vrij kieskeurig wat betreft het milieu. De grootste sieralgenpopulaties kom je tegen in wateren die niet al te rijk zijn aan voedingsstoffen(mesotrofe, zwak gebufferde vennen en plassen). In deze wateren kunnen ze de concurrentie met andere waterplanten en algen beter aan. Water met erg weinig voedingsstoffen (oligotrofe, ongebufferde vennen) bevatten vaak maar een gering aantal soorten sieralgen. Is het water erg voedselrijk (eutrofe, gebufferde sloten en kanalen bijvoorbeeld) dan is de concurrentie met andere algen en hogere planten vaak te groot, maar ook daar vinden we toch nog een aantal bijzondere soorten. Afb. 1. Euastrum insigne Vaak blijkt dat in de omgeving van plassen, poelen en vennen met een rijke sieralgensamenstelling ook veel bijzondere hogere planten voorkomen. De vondst van sieralgen is dus een aanduiding dat het hier een gebied betreft met een hoge biodiversiteit. Om die reden is ook wel gesuggereerd om sieralgen te gebruiken als indicator voor de natuurwaarde van een gebied. Peter Coesel heeft een methode ontwikkeld om de natuurwaarde van vennen te bepalen aan de hand van de gevonden sieralgen (Coesel 2 ). De methode is ontwikkeld voor vennen, plassen en petgaten, dus plekken waar het hele jaar door water te vinden is. In een aantal natuurgebieden komen we poelen en vennen tegen, die niet gedurende het gehele jaar water bevatten. We noemen dat efemere poelen of vennen. De methode is dus niet zonder meer toepasbaar op alle terreinen. Ik heb gemeend deze methode voor alle onderzochte monsters te gebruiken omdat het een getal oplevert waarmee de verschillende efemere poelen in ieder geval onderling te vergelijken zijn. 3

4 Natuurwaarde De natuurwaarde wordt weergegeven als een getal tussen 0 en 10. Een hoge waarde geeft aan dat een ven of poel dus rijk is aan sieralgen, een bijzondere waterkwaliteit heeft en het dus de moeite waard is om dit milieu te beschermen. De natuurwaarde wordt berekend door te kijken naar drie grootheden: De diversiteit d (het aantal gevonden soorten), de zeldzaamheid r (algemene soorten tellen minder mee dan zeldzame) en de signaalwaarde s (komt een soort alleen in een specifiek milieu voor, dan is de signaalwaarde hoger). Op grond van de totale waarde van d, r en s wordt een getal D (0 3), R (0-3) en S ( 0 4) berekend. De natuurwaarde is dan de som van D, R en S. Deze natuurwaarde zegt in principe dus alleen iets over de waarde van dit water met betrekking tot het voorkomen van sieralgen. In het bijzonder zegt het dus iets over de waterkwaliteit. Interessant is echter dat in en om wateren met een op deze manier bepaalde natuurwaarde vaak ook zeldzame planten en dieren worden gevonden. Op grond van de gevonden soorten sieralgen kan ook een inschatting worden gegeven van de zuurgraad en de voedselrijkheid van het betreffende water. Net als bijvoorbeeld bij de hogere planten blijkt in een milieu dat matig voedselrijk is meer zeldzame soorten voorkomen en in de voedselarme en voedselrijke milieus worden vaak maar een beperkt aantal (vaak algemene) soorten aangetroffen. Als er veel voedingsstoffen in het water zijn opgelost is de elektrische geleiding hoger. Door die geleiding (EGV) te meten kan dus ook iets gezegd worden over de waterkwaliteit. In dit onderzoek wordt een zogenoemde abundantiecode toegepast bij het microscopisch onderzoek. Deze code wordt gebruikt in tabel 2 in dit rapport: 3 = bij vergroting van 100x in elk beeldveld aanwezig, 2 = niet in elk beeldveld, maar wel in elk preparaat met meer dan één exemplaar aanwezig, 1 = slechts incidenteel waargenomen. 0 = slechts dode cel(len) waargenomen Informatie over het sieralgenonderzoek in Drenthe en foto s van in Drenthe gevonden sieralgen zijn te vinden op: Meer informatie over sieralgen in Nederland is te vinden op: 4

5 De inventarisaties In 2011 zijn in het voorjaar een zestal petgaten in de Onlanden bemonsterd (van Westen ). Er zijn destijds in die 6 petgaten samen 36 soorten sieralgen gevonden. In het voorjaar van 2014 heb ik drie petgaten bemonsterd en in petgat B (zie figuur 1) vond ik 45 soorten sieralgen. De andere petgaten leverden veel minder op. Omdat er zulke grote verschillen in aantallen sieralgen waren is besloten om in augustus (de optimale periode om grote wateren te bemonsteren) alle 19 petgaten ten noordoosten van Peize te bemonsteren. Omdat ik alle monsters ook levend wilde bestuderen zijn niet alle petgaten in één keer bemonsterd, maar op , en op Sommige petgaten waren echter omgeven door een dichte haag van riet en brandnetels waardoor het niet lukte om bij het water te komen. Omdat uit de in augustus 2014 genomen monsters al interessante resultaten waren gekomen en ook omdat in de monsters soorten zaten die niet goed gedetermineerd konden worden is besloten om het onderzoek in 2015 voort te zetten. Dit rapport bevat het gecombineerde resultaat van de inventarisatie in 2014 en Een deel van de gevonden soorten bleek zo interessant dat daar ook een publicatie uit is voorgekomen waarin een aantal soorten als nieuw voor de wetenschap kon worden beschreven (van Westen ). Uiteindelijk zijn op 32 plekken monsters genomen, waarbij ook een aantal slootjes in de onmiddellijke omgeving van de petgaten zijn meegenomen Bij dit rapport horen drie Excel bestanden: Onlanden Locatielijst.xls Onlanden Natuurwaardentabel.xls Onlanden Soortenlijst.xls Het eerste bestand bevat een lijst met gegevens van de 32 monsterpunten zoals afgebeeld in Tabel 1. In deze tabel staan de belangrijkste gegevens van elk monsterpunt zijn: locatie naam, datum monstername, RD coördinaten, soort monster, ph en de elektrische geleiding (EGV). Het tweede bestand bevat de gegevens van de natuurwaarden zoals afgedrukt in tabel 2 in dit rapport. Het derde bestand bevat een lijst met de locaties en alle gevonden soorten sieralgen. Vanwege de omvang is dit bestand alleen in digitale vorm toegevoegd. De km-hokken van de monsterlocaties zijn weergegeven op de kaart van figuur 1. 5

6 Figuur 1 De ligging van de petgaten (blauw) en de monsterpunten (lila). 6

7 De monsterpunten In de 32 monsters zijn in totaal 109 soorten sieralgen aangetroffen. Als we ook naar de variëteiten kijken wordt dit in totaal 127 taxa. Drie hiervan waren Rode Lijstsoorten. De volgende Rode Lijstsoorten (tussen haakjes de locatienummers uit tabel 1) zijn gevonden: Closterium ralfsii var. hybridum ( 4, 5 ). Twijfel, misschien Closterium attenuatum Closterium turgidum var. turgidum ( 5 ) Cosmarium pachydermum var. aethiopicum ( 7, 8, 11, 14, 23 ) Verder zijn er een aantal bijzondere soorten gevonden die nieuw zijn voor Nederland. Deze soorten worden bij de evaluatie besproken. Tabel 1. Algemene gegevens: Locatienaam, monsterdatum, coördinaten, ph en geleidingsvermogen(=egv in µs cm -1 ) van de monsterplekken. Nr Locaties Datum X Y ph EC 1 Peize De Onlanden petgat nr 3 (=B) oostkant , ,656 7, Peize De Onlanden petgat nr 3 (=B) vochtig veen aan zuidkant , ,624 7, Peize De Onlanden petgat nr J , ,954 7, Peize De Onlanden slootje aan oostkant van petgat nr 5 (=A) , ,541 7, De Onlanden dras deel bij petgat nr A , ,530 6, De Onlanden Petgat nr A , ,511 7, De Onlanden Petgat nr B , ,628 10, De Onlanden Petgat nr C , ,666 9, De Onlanden Petgat nr D , ,782 8, De Onlanden Petgat nr E , ,997 9, De Onlanden Petgat nr F , ,219 9, De Onlanden Petgat nr G , ,256 8, De Onlanden Petgat nr H , ,425 10, De Onlanden Petgat nr I p , ,487 9, De Onlanden Petgat nr I p , ,388 10, De Onlanden Petgat nr J , ,955 8, De Onlanden Petgat nr K , ,042 8, De Onlanden slootje tussen petgat G en H , ,287 7, De Onlanden Petgat nr N , ,386 8, De Onlanden Petgat nr O , ,479 7, De Onlanden Petgat nr Q , ,457 7, De Onlanden Petgat nr R , ,502 7, De Onlanden Petgat nr S , ,519 7, De Onlanden Petgat laagte bij petgat nr O , ,465 8, De Onlanden Petgat nr L , ,140 7, De Onlanden Petgat nr M , ,169 8, De Onlanden Petgat nr P , ,510 7, De Onlanden Petgat nr B , ,626 8, De Onlanden Petgat nr M , , De Onlanden Petgat nr P , ,507 8, De Onlanden Petgat nr B , ,630 9, De Onlanden Petgat nr C , ,663 8,

8 Tabel 2 Natuurwaarden van de locaties uit tabel 1. NW = Natuurwaarde, RL= aantal RodeLijstsoorten, d= diversiteit (aantal), r=zeldzaamheid, s= signaalwaarde, D = diversiteitswaarde, R = zeldzaamheidswaarde, S = signaalwaarde Nr Locatie Datum NW RL d r s D R S 1 Peize De Onlanden petgat nr 3 (=B) oostkant Peize De Onlanden petgat nr 3 (=B) vochtig veen aan zuidkant Peize De Onlanden petgat nr J Peize De Onlanden slootje aan oostkant van petgat nr 5 (=A) De Onlanden dras deel bij petgat nr A De Onlanden Petgat nr A De Onlanden Petgat nr B De Onlanden Petgat nr C De Onlanden Petgat nr D De Onlanden Petgat nr E De Onlanden Petgat nr F De Onlanden Petgat nr G De Onlanden Petgat nr H De Onlanden Petgat nr I p De Onlanden Petgat nr I p De Onlanden Petgat nr J De Onlanden Petgat nr K De Onlanden slootje tussen petgat G en H De Onlanden Petgat nr N De Onlanden Petgat nr O De Onlanden Petgat nr Q De Onlanden Petgat nr R De Onlanden Petgat nr S De Onlanden Petgat laagte bij petgat nr O De Onlanden Petgat nr L De Onlanden Petgat nr M De Onlanden Petgat nr P De Onlanden Petgat nr B De Onlanden Petgat nr M De Onlanden Petgat nr P De Onlanden Petgat nr B De Onlanden Petgat nr C Natuurwaarde van alle locaties samen

9 Evaluatie Zoals uit de tabel met natuurwaarden is af te lezen verschillen de aantallen sieralgen die gevonden zijn behoorlijk. De rijkste petgaten zijn B,C, E, K en S. Opvallend is dat de meest rijke petgaten liggen direct ten noorden van de Noorddijk. En één van de minst rijke (A) net ten zuiden daarvan. Het kan zijn dat dit te maken heeft met kwelstromen naar de petgaten toe, maar ook de invloed van sloten die in verbinding staan met de petgaten kan niet uitgesloten worden. Ook opvallend is dat petgat B in april soorten opleverde, in augustus soorten, in juni soorten en tenslotte in augustus 2015 slechts 7 soorten. Het lijkt er op dat de sieralgenpopulatie nog steeds aan zeer heftige veranderingen onderhevig is. Nader onderzoek is nodig om de ontwikkelingen te blijven volgen. Bij het onderzoek in augustus 2014 werden een aantal soorten gevonden die niet direct gedetermineerd konden worden. Verschillende experts waaronder Dr. Peter Coesel en Dr. Frans Kouwets werden geraadpleegd. Ook werden preparaten gemaakt om in een SEM (Scanning Electron Microscope) te bekijken. In petgat B werd een Cosmarium-soort gevonden die die op elke semicel twee tumoren heeft en wel wat leek op Cosmarium didymoprotupsum, maar werd gekenmerkt door een knobbel boven de isthmus (figuur 1). Het bleek te gaan om Cosmarium jelskii die honderd jaar geleden vanuit Polen beschreven werd, maar sindsdien niet was teruggevonden. Een andere soort met twee tumoren is Cosmarium turpinii (figuur 2). Maar op verschillende plekken in Drenthe en ook in de Onlanden werd een soort gevonden die hier wel sterk van afweek en als Cosmarium turpiniiforme (figuur 3) werd beschreven. Verder werd naast Cosmarium formosulum nog een soort gevonden met een afwijkende ornamentatie die de naam Cosmarium pseudoformosulum (figuur 4) heeft gekregen omdat deze soort ongetwijfeld in het verleden als C. formosulum werd gedetermineerd. Tenslotte werd een op Cosmarium reniforme lijkende soort gevonden die een verlengde isthmus heeft waardoor de twee semicellen duidelijk van elkaar gescheiden zijn. Deze soort heeft de naam Cosmarium pseudoreniforme (figuur 5) gekregen. Cosmarium turpiniiforme, C. pseudoformosulum en C. pseudoreniforme zijn in 2015 als nieuw voor de wetenschap beschreven (van Westen ). Aan de oostkant van petgat A bevinden zich wat kleine slootjes en verlandde petgaten. Vooral de slootjes (monster nr 4 en 5) bleken zeer rijk aan sieralgen te zijn. De RL-soort Closterium turgidum werd daar aangetroffen. Ook werden een klein aantal cellen gevonden van een Closterium-soort die erg sterk lijkt op Closterium ralfsii var. hybridum. Maar bij een latere monstername was er twijfel of dit toch niet Closterium attenuatum is geweest. Hopelijk worden bij een volgend onderzoek meer cellen gevonden om hierover een betere uitspraak te kunnen doen. De petgaten in de Onlanden blijken voor al in 2014 zeer bijzondere sieralgen te bevatten. Hoe de ontwikkeling verder gaat kan alleen maar achterhaald worden door ook de komende jaren de petgaten te blijven onderzoeken. 9

10 Figuur 1a. Cosmarium jelskii Figuur 1b. Cosmarium jelskii Figuur 1c. Cosmarium jelskii Figuur 1d. Cosmarium jelskii (SEM-foto) De pijlen geven de knobbels boven de isthmus aan (Fig. 1b, 1c). De twee tumorenworden met de schuine pijlen in figuur 1c aangegeven. Maatstreepjes 10µm. 10

11 Figuur 2. Cosmarium turpinii Figuur 3 a en b. Cosmarium turpiniiforme Figuur 4. Cosmarium pseudoformosulum Figuur 5. Cosmarium pseudoreniforme 11

12 De volledige set gegevens is te vinden in de eerder genoemde xls-bestanden. Voor de determinatie werd gebruik gemaakt van Coesel en Meesters 1 en West en West 567 Marien van Westen, februari 2016 Literatuur 1 Coesel, P.F.M. & Meesters, J., Desmids of the Lowlands: KNNV uitgeverij Zeist. 2 Coesel, P.F.M.,1998. Sieralgen en Natuurwaarden, KNNV uitgeverij Zeist. 3 Van Westen, M.C., Sieralgenonderzoek op terreinen van Natuurmonumenten ( inventarisatierapport). 4 Van Westen, M.C., Taxonomic notes on desmids from the Netherlands. Phytotaxa 238 (3): West, W. & West, G.S., A Monograph of the British Desmidiaceae I:. London 6 West, W. & West, G.S., A Monograph of the British Desmidiaceae II:. London 7 West, W. & West, G.S., A Monograph of the British Desmidiaceae III:. London 12