Introductie. De stand van zaken bij STRONG

Transcriptie

1 Directie Plesmanweg 1-6 Den Haag Postbus EX Den Haag Contactpersoon N. Biesma - van Nierop Adviseur T M +31(0) F Nadine.Biesma@minienm.nl Vergaderdatum en tijd 16 december 2015 Vergaderplaats Jaarbeurs Utrecht Deelnemers Leden Burgerpanel Ruud Cino, programmamanager Structuurvisie Ondergrond Medewerkers programmateam Structuurvisie Ondergrond Gespreksleiders: Kees Le Blansch, Bureau KLB en Eelco Koolhaas, Ministerie van Verhalen Introductie Eelco Koolhaas opent de bijeenkomst van het burgerpanel en heet de aanwezigen van harte welkom. Het is inmiddels twaalf maanden geleden dat het burgerpanel voor het laatst bij elkaar gekomen is. Het thema van deze avond is 'in your shoes', met andere woorden 'wat zou ik doen als ik in jouw schoenen stond'. De stand van zaken bij STRONG Alvorens Eelco Koolhaas het woord geeft aan programmamanager Ruud Cino, geeft Eelco Koolhaas luisteropdrachten aan drie teams van deelnemers. Het eerste team zal na de inleiding van Ruud Cino worden gevraagd de inleiding samen te vatten. Het tweede team zal worden gevraagd wat Ruud Cino eigenlijk had willen zeggen. Het derde team zal worden gevraagd wat zij hadden gezegd als zij de inleiding hadden mogen geven. Inleiding van Ruud Cino Ruud Cino staat voor het burgerpanel als een hele trotse programmamanager van het brede programma Bodem en Ondergrond en de Structuurvisie Ondergrond. In het afgelopen jaar zijn er bijzonder veel dingen gebeurd die niet direct aan hem kunnen worden toegeschreven. Dat is meteen een verklaring waarom het burgerpanel soms weinig van hem hoort. Ruud Cino heeft de opdracht gekregen van twee ministers om te komen met een samenhangend verhaal over de Nederlandse ondergrond. Dat verhaal moet allereerst zodanig worden verteld dat mensen begrijpen wat er gebeurt in de ondergrond. Bovendien moet dat verhaal bijdragen Pagina 1 van 20

2 aan het draagvlak voor alle activiteiten in de ondergrond. Dat gaat enerzijds over drinkwatervoorzieningen en anderzijds over alles dat met energie te maken heeft. Drinkwatervoorziening en energie zijn de twee grote thema's waar de minister van Infrastructuur en Milieu en de minister van Economische Zaken zich op focussen. Het verzoek te komen tot dat samenhangende verhaal vloeit voort uit het besef van de ministers dat grote veranderingen in de maatschappij gaande zijn. Wat vanzelfsprekend was, is tegenwoordig niet meer vanzelfsprekend. Een andere werkwijze van het Rijk is nodig. Directie Ruud Cino heeft bewondering voor zijn collega s bij het ministerie van Economische Zaken die de uitdaging zijn aangegaan bestaande werkprocessen te veranderen. Die verandering wordt mede gerealiseerd aan de hand van de Structuurvisie Ondergrond. Het gevolg daarvan is dat het ministerie van Economische Zaken de hele organisatie heeft veranderd. Er is een Directie Omgevingsmanagement opgericht om bij ieder project eerst bij betrokken regio s na te gaan wat de regionale thema s zijn en waar rekening mee gehouden moet worden. Een voorbeeld daarvan is de gaswinning op Terschelling. Voor een deel is die verandering natuurlijk ontstaan door de situatie in Groningen,maar de verandering komt voor een groot deel uit de organisatie zelf. Een mooi voorbeeld is dat EZ alle aanbevelingen van het rapport van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid over Groningen overneemt. Een ander voorbeeld is dat EZ in de Warmtevisie streeft naar een omslag naar meer duurzame energie. De opdracht van Ruud Cino is het maken van een document over iets dat men niet kan zien, namelijk de ondergrond. Aan de hand van de vraag hoe wij als samenleving daar in de toekomst mee om willen gaan, maar waarvan niet zeker is of het bedrijfsleven met initiatieven voor het gebruik van de ondergrond komt. Bovendien moet dat dan in het perspectief van het huidige gebruik geplaatst worden.. Dat maakt het milieuonderzoek voor de Structuurvisie Ondergrond (het planmer) heel ingewikkeld. Een onderzoek naar activiteiten waarvan we niet weten of ze ooit ontplooid zullen worden. Eerder vandaag zijn de resultaten daarvan gepresenteerd aan een brede groep mensen van provincies, waterschappen en gemeenten en een afvaardiging vanuit de drinkwaterbedrijven. Het kostte veel moeite iedereen mee te nemen in wat tot nu toe is gedaan. Tijdens die bijeenkomst werden veel vragen gesteld over de methode, over de objectiviteit van het onderzoek en over de volledigheid van het onderzoek. Uiteindelijk werden veel tips gegeven over de wijze waarop de structuurvisie gepresenteerd kan worden. Afgelopen zomer heeft Ehsan Nousari in het kader van zijn masterscriptie een enquête gehouden over hoe het burgerpanel door de leden zelf wordt ervaren. De leden gaven hoge cijfers, waarvoor natuurlijk hartelijk dank. Daarnaast werden een aantal aandachtspunten geformuleerd. Het eerste aandachtspunt heeft betrekking op communicatie. Het burgerpanel zou graag wat meer meegenomen worden door middel van Pagina 2 van 20

3 een nieuwsbrief en de website, maar de informatie op de website is niet up-to-date. Die aandachtspunten zijn intern besproken. De conclusie daarvan was dat eigenlijk al het materiaal voor handen is, zodat het relatief eenvoudig is een nieuwsbrief te maken. Op die manier ontstaat een beter inzicht in alles wat gebeurt. Directie Verder heeft het burgerpanel de vraag gesteld hoe zij bij de daadwerkelijke besluitvorming betrokken kunnen worden. Dat is een hele terechte vraag. Als beleidsambtenaar vindt Ruud Cino het burgerpanel wel eens lastig. Het panel is namelijk heel eerlijk. Dat is soms confronterend. Als voorbeeld daarvan noemt Ruud Cino de leesbaarheid van het kaartmateriaal. Het panel geeft heel direct aan of een kaart al dan niet leesbaar is. Dat was een eyeopener. Intern is de afspraak gemaakt dat kaartmateriaal in één oogopslag begrijpelijk moet zijn. Blijkbaar is het niet eenvoudig de werkelijkheid te vangen in beeldmateriaal. De grote opdracht die het panel heeft meegeven is dat men in staat moet zijn om dat wat heel moeilijk is, simpel te vertellen. De boodschap is feitelijk niet meer dan keep it simple. Tijdens de bijeenkomst vandaag met de andere overheden en drinkwaterbedrijven is gesproken over de wijze waarop moeilijke resultaten op eenvoudige wijze onder de aandacht kunnen worden gebracht. De eerste afspraak is dat per regio een bijeenkomst wordt georganiseerd waar de boodschap helder wordt verteld. Die boodschap wordt ondersteund met begrijpelijk kaartmateriaal. Vervolgens is het doel antwoord te krijgen op de vraag wat de gevolgen van die boodschap zijn voor de betreffende regio. Aanvankelijk wordt een verdeling in vijf regio s gemaakt, waarbij sommige onderwerpen relevant zijn voor de hele regio en sommige onderwerpen later op kleinere schaal specifiek per gebied worden besproken. Het burgerpanel zal voor de regiobijeenkomsten worden uitgenodigd. Sommige leden van het burgerpanel hebben al eerder dergelijke bijeenkomsten bezocht. Dat is waardevol omdat de leden in staat zijn actief te reflecteren op hetgeen wordt gezegd. Tot slot, over de afronding van het planmer. Er zijn, om een objectief onderzoek te kunnen doen, een aantal aannames gedaan. Er wordt gekeken naar effecten van een onzekere activiteit. Bijvoorbeeld: stel dat later extra drinkwater moet worden gewonnen, welke effecten zou dat met zich meebrengen. Daarop is gesteld dat je dat moet doen in gebieden waar de grondwaterdaling het laagst is. Dergelijke aannames leiden tot resultaten die uitkomen in rekenregels en nieuwe aannames die moeten worden vertaald naar de huidige situatie. Daar is men nu mee bezig en dat wordt toegevoegd aan het rapport. De verwachting is dat het rapport eind januari 2016 klaar is. Reacties burgerpanel Eelco Koolhaas vraagt aan het eerste team van deelnemers: Wat heeft Ruud Cino zojuist gezegd? Pagina 3 van 20

4 Een deelneemster vat het betoog van Ruud Cino als volgt samen. De werkprocessen binnen Economische Zaken zijn echt veranderd. Men gaat meer naar de mensen toe. Wat betreft de enquête is gebleken dat het burgerpanel meer betrokken is. Er is echt gekeken naar wat het burgerpanel heeft meegegeven. Directie Vervolgens stelt Eelco Koolhaas het tweede team de vraag: Wat wil Ruud Cino eigenlijk zeggen? Volgens de deelnemers zegt Ruud Cino tussen de regels door dat hij het moeilijk heeft. Ruud Cino heeft weinig controle op, met name, de ambtenaren van het ministerie van Economische Zaken. Het grootste probleem is echter het uitzetten van de koers. Er zijn te weinig zaken echt concreet zodat Ruud Cino naar veel zaken moet gissen en doorlopend zijn aannames moet bijstellen. Het is zaak de specifieke problematiek te concretiseren als je de burger niet kwijt wil raken. Ruud Cino wordt in de gelegenheid gesteld hierop te reageren. Hij geeft aan dat een aantal verlegenheden terecht worden benoemd. Eén van de vragen die hem meermaals wordt gesteld is naar welke eindproduct wordt toegewerkt. Dat is een lastige vraag, waar hij geen antwoord op kan geven, anders dan dat hij met alle partijen naar één eindproduct wil toewerken. Het proces kan vergeleken worden met een grote puzzel die hij samen met alle partijen wil maken. De genoemde spanning met het ministerie van Economische Zaken is er inderdaad. Dat ligt voor de hand omdat ministerie van Economische Zaken een duidelijk belang heeft bij energiezekerheid. Burgers willen geen kernenergie, geen kolencentrales, geen gasboringen, maar de burger wil ook geen windmolens, noch op het land, noch op zee. Uiteindelijk moet de overheid wel een besluit nemen. Het ministerie van Economische Zaken wil graag meedenken met de regio maar dat botst soms met het belang van energiezekerheid. Het best haalbare resultaat kan dan zijn dat mensen de wederzijdse belangen kennen, begrijpen en willen samenwerken. Vervolgens stelt Eelco Koolhaas aan het derde team de vraag Wat had jij gezegd? Het panel haalt een heel concreet voorbeeld aan waar zij aan gerefereerd zou hebben. Het grondwaterpeil bij de verlengde rijksweg A4. Rijkswaterstaat wil graag het grondwaterpeil laten zakken om de weg watervrij te maken, maar raakt daarbij direct het belang van de boeren die percelen langs de A4 hebben. Daarnaast wordt de nadruk steeds meer gelegd op duurzame energie, bijvoorbeeld een stelling als duurzame energie is de winnaar had Ruud Cino ook kunnen inbrengen in zijn betoog. Het voorbeeld van Terschelling is weliswaar concreet, maar minder gelukkig omdat daar naar aardgas geboord moet worden. Daarmee sla je een aantal stappen over die in de nieuwe manier van werken wel gemaakt zouden worden. Pagina 4 van 20

5 Een andere opmerking die gemaakt wordt is dat het klimaatakkoord maakt dat Structuurvisie nu al achterhaald is. Ruud Cino kan eigenlijk opnieuw beginnen. Ruud Cino wordt in de gelegenheid gesteld hierop te reageren. Wanneer het gaat over duurzame energie lijkt dat voor veel mensen niet zo ingewikkeld: de gaskraan wordt dicht gedraaid, de import van olie wordt gestopt en de haven van Rotterdam wordt gesloten en dan zijn we duurzaam. Duurzame energie is echter een ingewikkeld vraagstuk omdat het een verandering is van het één naar het ander. Tot 2040 zal naast nieuwe initiatieven ook olie en gas worden gewonnen, biomassa worden gekweekt en er zal geothermie bijkomen. Er staat van alles te gebeuren. Directie Het grondwaterbeheer is erg ingewikkeld omdat zowel het Rijk als de regio maar ook de boeren zelf zeggenschap hebben over bepaalde aspecten. Het is een heel groot thema, dat ook in relatie met de landbouw moet worden bezien, mede omdat landbouw een sector is die bedreigend is voor de kwaliteit van het grondwater. De stelling dat duurzame energie heeft gewonnen klopt. De energietransitie zal gericht zijn op meer duurzame energie opwekken. De opgave is te zorgen dat het energienet het aan kan, maar ook dat het ergens opgeslagen kan worden. Soms heeft Ruud Cino inderdaad het idee dat hij opnieuw moet beginnen. Dilemma s in en om de ondergrond Kees Le Blansch licht het volgende programmaonderdeel toe. Er zijn vier dilemma s geformuleerd (bijlage A en B). De deelnemers wordt gevraagd zich in vier groepen te verdelen en een standpunt over twee dilemma s te bepalen. De dilemma s worden ingeleid in een vraaggesprek tussen Eelco Koolhaas en Douwe. Dilemma 1: wanneer is voldoende onderzoek gedaan. Men moet leren omgaan met onzekerheden en risico s. Het is lastig te bepalen wanneer risico s voldoende inzichtelijk gemaakt zijn, zodat besloten kan worden een bepaalde activiteit te ontwikkelen. Het gaat in het dilemma met name om provinciaal onderzoek. Aan de hand van een voorbeeld wordt dat nader verduidelijkt. Het Rijk heeft onderzoek gedaan naar de gebieden waar drinkwater gewonnen kan worden. Nederland is een nat land waar heel veel grondwater in de bodem zit, waar je drinkwater van kan maken. In het onderzoek zijn de meest kansrijke gebieden in kaart gebracht. Gebieden waar de effecten op natuur en milieu zo klein mogelijk zijn. Uiteindelijk moet de provincie besluiten of daadwerkelijk drinkwater gewonnen wordt. Om tot dat besluit te komen doet de provincie aanvullend onderzoek. De reden daarvoor is dat de provincie andere afwegingen maakt dat het Rijk. Vaak zijn het hele specifieke gebiedsgerelateerde overweging om nieuw of aanvullend onderzoek te verrichten. Pagina 5 van 20

6 Het burgerpanel maakt over dit dilemma de volgende opmerkingen. Goede informatie-uitwisseling tussen Rijk en provincie is essentieel. Samenvattend kan worden gesteld dat het Rijk de grote kaders plaatst en de provincie vult de kaders in. Het is dan logisch dat de provincie onderzoek doet, maar dat moet leiden tot concrete conclusies. Het kan verstandig zijn een tijdslimiet voor onderzoek in te stellen van bijvoorbeeld drie tot zes maanden. Directie Dilemma 2: schaliegas Op het moment dat schaliegas expliciet in beleidstukken wordt genoemd, verplaatst alle aandacht zich naar dat onderwerp. In het verleden is er veel discussie gevoerd over schaliegas. Burgers hebben zorgen over het werken met chemische stoffen, het fracken, het openbreken van de bodem en de boringen die je voor schaliegas nodig hebt. De vergelijking met geothermie is snel gemaakt want ook bij geothermie wordt geboord en soms licht gefrackt. Het is verstandig schaliegas uit het zicht houden om geothermie een reële kans te geven. Het panel kan niet inschatten of schaliegas nodig is. Indien schaliegas nodig is, is niet helder waar het gevonden kan worden. Bovendien is niet duidelijk of veel of weinig ruimte moet worden gereserveerd. Het panel is verdeeld. De ene helft vindt dat conservatief moet worden opgetreden, dat vertaalt zich in het reserveren van kleine gebieden. Maar vooral stimuleren van duurzame energie en energiebesparing. Het lijkt niet verstandig gebieden te reserveren op basis van zoveel aannames. Mocht in de toekomst blijken dat schaliegas echt nodig is, kan met de kennis van dat moment een gebied worden aangewezen. Boren naar schaliegas is de duurste methode om naar gas te boren. De prijs van gas is gekoppeld aan prijs van ruwe olie. Als het niet rendabel is, heeft het ook geen meerwaarde om te boren naar schaliegas. Regeren is vooruitzien. Je moet kaders stellen ook over schaliegas. De overheid moet met een open mind blijven denken en studeren op de mogelijkheden. Dilemma 3: Gebruik drinkwatervoorraden Er zijn veel goede drinkwatervoorraden in Nederland. Het dilemma heeft betrekking op de vraag of we nu al aanspraak kunnen maken op onze beste voorraden. De landbouwsector heeft invloed op de ondiepe watervoorraden, bijvoorbeeld doordat gebruikte bestrijdingsmiddelen in het grondwater terecht komen. Het drinkwaterbedrijf wil dan ook graag uit de diepe, schonere watervoorraden putten. Het dilemma is: moeten we dat toestaan of moeten we die voorraden bewaren voor de toekomst en gaan we in gesprek met de boeren om de kwaliteit van het grondwater te positief beïnvloeden. Pagina 6 van 20

7 De basisgedachte van het burgerpanel is wat schoon is, moet schoon blijven. Het bevreemdt de deelnemers dat het geen verantwoordelijkheid van het Rijk maar van de provincie is. Op het dilemma schoon grondwater moet je schoonhouden is gesteld dat drinkwaterbelang heel belangrijk is. Om die reden moet de overheid anderen ook helpen het grondwater schoon te houden. Een belangrijk onderdeel daarvan is het helpen van boeren om duurzamer te produceren. Daar mag een financiële prikkel voor gebruikt worden. Dat kan worden betaald uit generieke belastingen of uit een verhoging van het drinkwatertarief. Dat kan als positief neveneffect hebben, dat minder drinkwater zal worden verspild. Te denken valt aan het tegengaan van het gebruik van drinkwater voor huishoudelijk gebruik. Directie Vervolgens wordt geconcludeerd dat Nederland heel veel schoon water heeft. Uiteindelijk is het uitgangspunt: Als er altijd genoeg drinkwater is en dat is te controleren dan wordt bespreekbaar om met een betrouwbare partner extra activiteiten toe te staan. Een andere bedreiging van schoon grondwater is de warmte-koude-opslag (WKO). Op dat onderwerp bestaan nog zorgen, wellicht is het beste de WKO te certificeren zodat goede regels kunnen worden voorgeschreven. Dilemma 4: technologische vooruitgang Zoveel mogelijk ruimte geven voor nieuwe technologisch ontwikkelingen. Techniek gaat soms heel snel. Wat nu niet kan, kan misschien over vijf jaar wel. De vraag is hoe daarop te anticiperen. Het burgerpanel is van mening dat wanneer een keuzemoment in de nabije toekomst wordt verwacht, het raadzaam kan zijn af te wachten en de ontwikkelingen te volgen, zodat over een paar jaar een gefundeerd besluit kan worden genomen. Struinen in de wandelgangen (zie ook bijlage C) Het burgerpanel wordt gevraagd te reageren op zeven stellingen. Zeven leden krijgen een stelling die is opgevangen in de wandelgangen van het ministerie. De overige leden wordt verzocht op de stelling te reageren. Deze reacties worden plenair teruggekoppeld. Stelling 1: Hoe erg is nu een risico dat er iets mis gaat bij een boring? En als er iets mis gaat worden mensen niet ziek of erger. In het dagelijks leven accepteren we toch ook de veel grotere risico s van verkeer en roken? Het panel heeft niet inzichtelijk hoe groot de risico's feitelijk zijn, maar men stelt wel 'als het fout gaat, dan gaat het echt fout'. Anderen vinden het risico acceptabel. Het is van belang dat goede risicoanalyses worden gedaan. Anderzijds is het in West-Europa nog nooit fout gegaan. Wellicht is het raadzaam te focussen op goede alternatieven, waardoor men minder afhankelijk is van boringen. Stelling 2: Laten we de gaskraan dichtdraaien: maar dan is er minder geld voor goed onderwijs of bejaardenzorg. Feitelijk is dit een drogredenering. Het klopt dat het dichtdraaien van de Pagina 7 van 20

8 gaskraan zal leiden tot lagere inkomsten voor de Rijksoverheid, maar hoe je de lagere inkomsten in de begroting verwerkt, is een politieke keuze. Toch klinkt de redenering zo logisch dat men zich makkelijk laat verleiden tot uitspraken over het belang van onderwijs en zorg. Stelling 3: Bodemdaling die veroorzaakt zal worden door nieuwe activiteiten zoals zoutwinning en gaswinning is uit te drukken in enkele cm terwijl tot op heden de bodem in veenweidegebieden al meters gedaald is door oxidatie van het veen en in gaswinningsgebieden en zoutwinning vele decimeters. Waar zijn we nou eigenlijk mee bezig? Het panel is van mening dat het niet te vergelijken is. Het is vooraf bekend dat veenweidegebied inklinkt. Op veenweidegebied wordt dan ook niet gebouwd. Het panel maakt een duidelijk onderscheid tussen bebouwde en onbebouwde gebieden. Ook hier wordt nadrukkelijk aangegeven dat het raadzaam is te zoeken naar alternatieven, zoals energie uit zon en wind. Directie Stelling 4: Hoe groot is de kans op een calamiteit? In Nederland is er 200 X gefrackt, 30 geothermieboringen, duizenden gesloten bodemenergiesystemen aangelegd. Er heeft zich alleen bij bodemenergiesystemen 1X een calamiteit voorgedaan. De meningen binnen het panel lopen enorm uiteen. Enerzijds wordt gesteld de overheid enig risico moet durven nemen, indien de risico's duidelijk in kaart zijn gebracht. Anderzijds worden opmerkingen gemaakt als: ' je zal die Groninger maar zijn.' Stelling 5: De technici zeggen wel dat het veilig is, maar burgers blijven zich zorgen maken. Het panel was verdeeld over deze stelling. Enerzijds is de opvatting dat er altijd burgers zullen zijn die zich zorgen maken. Die argumentatie wordt bekrachtigd met de stelling dat technici geen onafhankelijke adviezen geven omdat zij vaak worden betaald door marktpartijen. Anderzijds had een deel van het panel het volste vertrouwen in de technici omdat zij er vanuit gaan dat er geen sprake is van winstbejag. Stelling 6: Is duurzame energie uit de ondergrond wel zo duurzaam? We krijgen hierdoor overal doorboring van afsluitende lagen in de ondergrond. Ook over deze stelling was het panel verdeeld. Een derde van het panel is van mening dat energie die van onder de grond wordt verkregen, per definitie niet duurzaam is. Eveneens een derde is van mening dat überhaupt geen energie onder de grond moet worden verkregen. De laatste groep is van mening dat duurzame energie onder de grond kan worden verkregen, mits de boringen op juiste wijze worden gedaan. Daarmee wordt de duurzaamheid voorwaardelijk gemaakt aan de actie die nodig is om de energie te verkrijgen. Stelling 7: Hoe belangrijk is schoon grondwater nou eigenlijk? Ook vies drinkwater kunnen we heel goed zuiveren tot goed drinkwater. Het uitgangspunt is schoon drinkwater. Daarnaast moet vervuiling worden tegengegaan. Natuurlijk kan grondwater worden gezuiverd, maar er blijven altijd nanodeeltjes in het water achter. Sommigen deelnemers Pagina 8 van 20

9 waren inderdaad van mening dat de zuiveringsinstallaties voldoende in staat zijn om het grondwater te zuiveren. Een alternatief is dubbele leidingen, zodat het schone drinkwater niet gebruikt wordt voor andere huishoudelijke toepassingen. Eelco Koolhaas merkt op dat het wellicht ook te maken heeft met het mensbeeld. Soms worden meningen gedreven door inhoud en ervaringen en soms puur door mensbeeld en karakter. Directie Pitches over het burgerpanel STRONG De leden van het burgerpanel en de ambtenaren worden tot slot gevraagd in groepjes terug te kijken op de afgelopen jaren en dit te presenteren in een pitch van 60 seconden. De ambtenaren doen pitch 3 en 6 zijn, de andere zijn van de burgers. Pitch 1 Volgens ons was het een contrast tussen ondergrond en bovengrond. Daarmee waren we bezig. En als tweede als burgerpanel probeerden we af te spiegelen wat onder onze bevolking leeft. Het derde, het energievraagstuk en hoe wij er mee om moeten gaan. En het vierde, het milieu en energiegebruik en hoe wij daar tegenaan kijken. Pitch 2 Wij vonden het erg leuk kennis gemaakt te hebben met gelijkgestemden ondanks de willekeurige selectie. Dat vind ik een pré. Verdieping in de milieutechnische problematiek. Daar hebben we ons ook mee bezig gehouden. Er werd door de ambtenaren echt geluisterd naar de burgers. Dat idee heb ik tenminste heel erg. Drinkwater is natuurlijk een hot item geweest en schaliegas. Pitch 3 Waar zijn wij al die jaren zo druk mee bezig geweest? Dat vraag ik me ook wel eens af hoor. We hebben heel veel tijd besteed om uiteindelijk te beslissen waar het om gaat: het benutten en beschermen van de bodem op een veilige, efficiënte en duurzame manier.. We hebben ook gezegd eigenlijk gaat het vooral om drinkwater en energie opgaven in de ondergrond. Maar waar we ontzettend veel tijd aan hebben besteed, is met iedereen praten en overleggen. Kijken wat zijn nou de wensen, maar ook wat zijn nou de zorgen die leven bij allerlei organisaties en ook bij burgers. En dat is nog steeds onze drijfveer want dat is waar we het voor doen. En onze meeste energie gaat echt naar hoe maken we iets waar Nederland mee opschiet en waar ook burgers als jullie straks met trots naar kunnen kijken. Pitch 4 Waar wij ons mee bezig hebben gehouden is beeldvorming bepalen voor de prioriteiten voor de ontgrond, zowel de diepe als de ondiepe ondergrond. Het aftasten van kaders binnen alle aspecten voor jullie om vanuit de burger te laten merken, te laten horen wat wij er van vinden. Pagina 9 van 20

10 Pitch 5 We zijn begonnen met het bepalen van gebieden. Eerst waren er vijf criteria: drinkwater aard- en schaliegas, zoutwinning, geothermie en CO2- opslag. Uiteindelijk hebben we van dit alles een beeld gekregen om objectief te kunnen bepalen hoe dit in te delen. We zijn er nog niet. Directie Pitch 6 Wij zijn bezig geweest met samenwerken. Samenwerken is heel moeilijk. Het gaat in een aantal stappen. Je moet eerst elkaar kennen, dan moet je elkaar respecteren, elkaars mening respecteren, dan moet je elkaar gaan waarderen, dan moet je elkaar nog vertrouwen en dan pas kun je gaan samenwerken. Dat is een heel moeilijk proces. Het gaat namelijk om de mensen en het gaat om de inhoud. En het is een hele moeilijk inhoud, die ondergrond. We doen het met elkaar als ambtenaren, maar we doen het ook met de buitenwereld en ook met jullie. En wij zijn trots op wat we bereiken. Ik vind vanavond een perfect voorbeeld van wat je kunt bereiken. Ik vind dat we hier hele goede discussies voeren. Behoorlijk geïnformeerd, goede meningen waar we echt wat mee kunnen. En ik zie dat gelukkig ook elders in het land Daar zijn we trots op en we bereiken ook nog inhoudelijke doelen gaswinning, warmtevoorziening en zo gaan we voort en doen we precies wat Mirjam zegt, we maken de dingen waar jullie wat aan hebben. Pitch 7 Geruime tijd geleden zijn wij allemaal bij elkaar geroepen om als burgerpanel te fungeren om voor de overheid binnen een setting waarin bedrijven burgers en de overheid samen een toekomstplan voor onze ondergrond zouden opstellen. Onze mening werd gevraagd over conflicten in de bodem, belangenafwegingen. Het werd net al genoemd drinkwater,schaliegas, CO2-opslag. geothermie. In ieder geval werden we op de hoogte gehouden van nieuwe ontwikkelingen van deze Structuurvisie Ondergrond. De laatste tijd werden we meer ingezet om te helpen bij de vertaalslag richting de burger. Ook met de kaartjes en zo. Ik vind dat we met zijn allen daar wel goed uit zijn gekomen. Pitch 8 Als burgerpanel STRONG hebben wij veel gesproken over activiteiten in de ondergrond. We hebben dilemma s verkend. We hebben hopelijk een bijdrage geleverd aan de ramen naar buiten te openen en spiegels voor te houden. Maar het burgerpanel heeft ons ook genuanceerder laten kijken en ons veel nieuwe inzichten gegeven. Soms heeft het ons déjà-vus bezorgd maar eigenlijk is dat niet helemaal eerlijk om dat zo te zeggen. Op het moment dat dingen weer terugkomen, kijken we er met voortschrijdend inzicht naar. Afsluiting Ter afsluiting van de bijeenkomst wordt het vervolgtraject geschetst. Op 13 januari 2016 is het Bestuurlijk Beraad gepland waar het milieuonderzoek (het planmer) voor de structuurvisie wordt besproken Pagina 10 van 20

11 met de bestuurders. Dan wordt besproken of de juiste weg is ingeslagen en of het stuk werkbaar is. Vervolgens zullen in ieder geval in vijf regio's gesprekken worden gevoerd. In die gesprekken wordt informatie verzameld, waarmee nadere verfijning kan worden aangebracht in de plaatsen waar ook gesproken moet worden. Directie In april 2016 kunnen de resultaten daarvan bekend zijn. Dan worden strategische keuzes gemaakt. Op dat moment zal het burgerpanel gevraagd worden om mee te denken over die keuzes. Die keuzes worden vervolgens verwerkt in de structuurvisie. Medio juni zal de ontwerpstructuurvisie ter inzage worden gelegd voor een periode van minimaal zes weken, waarbij de zomervakantie niet mee telt. In september en oktober volgt dan de formele behandeling in de Tweede Kamer. Medio december volgt dan de definitieve structuurvisie. Het burgerpanel zal daarnaast worden geïnformeerd over de gemaakte keuzes op het moment dat de ontwerp-structuurvisie ter inzage wordt gelegd medio juni Wat verder ter tafel komt Naar verwachting zal in december 2015 het Energierapport door minister Kamp worden gepresenteerd. Het energierapport zal worden gevolgd door een energiedialoog. Het is een onderwerp dat heel veel burgers en instellingen direct raakt, zodat getracht wordt te komen tot een nationaal debat. Het gaat niet specifiek over de ondergrond, maar het heeft veel raakvlakken. Het burgerpanel geeft de suggestie mee terughoudend te zijn met het gebruik van afkortingen in de Structuurvisie. Sluiting Eelco Koolhaas sluit de bijeenkomst om uur af en wenst iedereen een veilige reis naar huis. Pagina 11 van 20

12 Bijlage A: Dilemma s, uitgeschreven Directie 1.1 Dilemma 1 Voor het veiligstellen van de drinkwatervoorziening in Nederland zorgen provincies ervoor dat er voldoende drinkwater beschikbaar is voor nu en de toekomst. Zij maken daarvoor plannen tot Zij zullen, aanvullend op hun huidige drinkwaterwinningen, plekken aanwijzen waar ze tussen nu en 2040 drinkwater willen gaan winnen. Dit zijn de zgn. strategische voorraden. In het planmer is onderzocht of er voldoende mogelijkheden zijn voor provincies om drinkwater te gaan winnen, ook in het geval mijnbouwactiviteiten voorrang zouden krijgen. Natuurlijk is er daarbij van uitgegaan dat de bestaande drinkwaterwinningen worden ontzien. Het planmer heeft gekeken naar de meest geschikte plekken voor drinkwaterwinning. Het gaat om plekken waar goed water zit, er geen bedreiging is van vervuiling door steden en waar de waterafhankelijke natuur geen last ondervindt. Uit het planmer blijkt dat ook als je mijnbouwactiviteiten voorrang geeft - er voldoende ruimte lijkt over te blijven voor provincies om drinkwater te gaan winnen. Maar om deze vraag goed te kunnen beantwoorden moeten we ook weten of de provincies de onderzochte gebieden ook het meest geschikt vinden en welke zaken zij daarbij van belang vinden (andere mogelijke bedreigingen of inpassing van waterwinningen). Bovengronds is de ruimte overal al in gebruik en vanuit die optiek zijn het misschien juist niet de beste plekken. Daar moeten we nog beter naar kijken. Dan pas kunnen we zien of er echt voldoende ruimte is. Er is goed onderzoek gedaan, klaar toch nu? Of toch nog verder gaan, en (ook nog gaan) uitzoeken of de provincies de onderzochte gebieden ook het meest geschikt vinden en uitzoeken welke zaken zij daarbij van belang vinden?! Wat kiest u? 1.2 Dilemma 2 Minister Kamp heeft aangegeven dat de komende 5 jaar geen commerciële boringen naar gas zijn toegestaan. Hij zet in op een overgang naar duurzame energie. Maar omdat we niet weten hoe we in de toekomst onze energiebehoefte dekken, gaan we er hier vanuit dat we schaliegas nog niet helemaal kunnen uitsluiten. In de planmer wordt voor alle functies gekeken naar toekomstig gebruik. Alleen bij schaliegas is er geen huidig gebruik en heel veel potentieel toekomstig gebruik. Dat de potentie nu nog zo groot is, wordt veroorzaakt doordat we nog zo weinig weten van de bodemlaag waar schalie in zit. Het gebied dat nu wordt meegenomen als overal goede potentie zal in werkelijkheid waarschijnlijk veel kleiner zijn. De potentie van schaliegas wordt daardoor overschat en de effecten lijken veel heftiger dan het Pagina 12 van 20

13 eventueel in werkelijkheid zou kunnen zijn. Hiermee is het risico dat discussie over schaliegas andere gewenste discussies overheerst. De ruime jas (ruim omdat er een groot gebied in de Structuurvisie blijft waar schaliegas in de toekomst een optie is): We kunnen schaliegasboringen net zo behandelen als andere boringen naar gas en geothermie. Dat betekent dat we steden en waterwingebieden uitsluiten en later lokaal afwegen of het op een bepaalde plek kan. Veel gebieden zijn dan beschikbaar voor boringen naar schaliegas, gas en geothermie. Je geeft geen aanvullende voorkeuren aan in de Structuurvisie. De krappe jas (krap omdat je op voorhand gebieden gaat reserveren maar ook uitsluiten en voorwaarden stellen): Of we beoordelen alle potentiële gebieden voor schaliegas en gaan hier voorwaarden aan stellen of gebieden uitsluiten of reserveren (die je dan niet voor iets anders kan gebruiken). Directie Hoe ga je hiermee om, wetende dat het onzeker is of er ooit wel schaliegas zal worden gewonnen?wat nemen we over schaliegas op in de SV Ondergrond? Wat kiest u? 1.3 Dilemma 3 en 4 Dilemma 3: Extra zuinig zijn op de beste voorraden, klaar.of toch (weer) doorgaan & verder onderzoek naar de kansen voor geothermie en een bepaalde wijze van boren/boren op bepaalde plekken? Het Rijk is er voor verantwoordelijk dat er ook voldoende drinkwater is voor toekomstige generaties en als er zich rampen voordoen. Daarom anticipeert het Rijk op ontwikkelingen zoals klimaatverandering en bijvoorbeeld situaties zoals grootschalige overstromingen, waardoor er voldoende water beschikbaar moet zij in de gebieden waar mensen naar uitwijken. De vraag ligt voor of het Rijk extra zuinig wilt zijn op de beste voorraden, door die niet uit te putten door onttrekkingen en het risico van vervuiling hoe klein dan ook niet te lopen door het doorboren voor mijnbouwactiviteiten. In het PlanMER is onderzocht of de gebieden met het beste drinkwater van Nederland bedreigd zouden kunnen worden door mijnbouwactiviteiten. Als je kijkt op de schaal van Nederland valt dat heel erg mee. Eigenlijk speelt het alleen op een paar specifieke plekken waar goede mogelijkheden zijn voor geothermie. Provincies willen hier ook vaak graag zelf geothermie winnen en vinden het lastig om een keuze te maken. Om te kunnen beoordelen of het wel of niet zou kunnen moet je vooral weten hoe de situatie daar precies in elkaar zit: is geothermie hier echt wel een bedreiging? Is het misschien mogelijk om schuin te boren of op bepaalde plekken omdat het grondwater zo stroomt dat er geen risico s zijn voor vervuiling? We moeten op bepaalde plekken dus de situatie beter bekijken om keuzes te kunnen maken. Pagina 13 van 20

14 Dilemma 4: Een andere vraag is of je niet nu al drinkwater uit die beste voorraden drinkwater zou mogen winnen. Dat gebeurt nu nl. ook al vaak. Dat kan bijvoorbeeld best als door grondwaterstromen steeds voldoende grondwater wordt aangevuld. Misschien kunnen provincies zelfs in deze gebieden hun Strategische Voorraden aanwijzen. Dit maakt het mogelijk om op andere plekken meer ruimte te creëren voor mijnbouwactiviteiten, maar ook voor andere functies zoals verstedelijking, landbouw en natuur. We zouden dus kunnen kijken waar we ruimte willen creëren en/of de zgn. waterbalans gebruik van de beste voorraden nu ook al mogelijk maakt. Directie Wat kiest u? Pagina 14 van 20

15 Bijlage B, Uitwerking van de dilemma s op de flip-overs Directie Onderzoek drinkwater tijdslimiet met betrekking tot onderzoek overleg Rijk, provincie met betrekking gebieden/criteria duidelijk zijn wie er beslist, Rijk of provincie. wat zijn de grote lijnen van het Rijk waar binnen de regio prioriteiten kan stellen. regionaal: niet alleen onderzoek maar ook politieke keuzes innoveren om oppervlaktewater sneller te kunnen zuiveren Agro-innoveren in minder bemestingen bodemopppervlakte voortdurend veranderen; gevolg van diepere veranderingen voortschrijdend inzicht Schaliegas Minder afhankelijk van schaliegas door energiebesparingen en duurzame energie Drie van de vier panelleden willen kleine gebieden bepalen. Reserveren en geen andere functies geven. Het vierde panellid lijkt het verstandig 'een groot gebied te reserveren, zuinig voor de toekomst. Schone energie - tendens duurzame energie. In hoeverre wel schalie= fossiele brandstof. Nu te weinig bekend om beslissingen te nemen? Wel blijven monitoren. Huidig onderzoek te veel aannames. Kijken wat in vergelijkbare situaties gebeurt. Voorlopig niet reserveren. Je weet niet op basis waarvan je moet reserveren. Informatie nodig: Doorboren van lagen, verzilting, wat zijn de gevolgen van schuin boren. Geen besluit nemen als je die informatie niet hebt. Pilot/proefboring wel toestaan? Ja, mits garantie dat techniek veilig is en in een gebied dat niet meteen consequenties heeft. Goed monitoren en leren. Schoon drinkwater moet je schoon houden Drinkwater plekken aanleggen daar wat nodig is, maar ook op de goede plek. Schoon drinkwater, bier fris en zuivel Extra reserve ook om andere gebieden te helpen. Wel mineralen zuiveren mag. Agrariërs helpen om duurzame landbouw: overeenkomst, vergoeding, euro's; uit algemene middelen of drinkwatertarief. Veel verspilling tegen gaan: auto wassen; tuin: regenton; goede controle, certificeren. Pagina 15 van 20

16 WKO-certificering: DOEN! Beste watervoorraden aanspreken of behouden: bestaande winningen: drinkwaterbedrijf strategische voorraden: provincie nationaal grondwater reserveren: Rijk Directie 1. Beste voorraden moeten beschermd worden door het Rijk. Confrontatie aangaan met bovengronds gebruik. 2. Pleidooi voor flexibel zijn. Niet alles beschermen, gebruik voorraden voor een deel, waar aanvulling is. Als 1 heel helder is, dan is 2 bespreekbaar maar voor gewenste functies + voorwaarden (drinkwater moet altijd voldoende zijn. Ook bij calamiteiten. Pagina 16 van 20

17 Bijlage C, uitwerking reactie op de stellingen 'uit de wandelgangen' Directie Stelling 1: Hoe erg is nu een risico dat er iets mis gaat bij een boring? En als er iets mis gaat worden mensen niet ziek of erger. In het dagelijks leven accepteren we toch ook de veel grotere risico s van verkeer en roken? 1. Wel risico voor de natuur, dus wel erg. 2. Risico wordt teveel opgeblazen. 3. Niet erg, tot je er zelf in de buurt woont. 4. Niet helemaal mee eens. We weten niet hoe erg. Het is afhankelijk van het gebied. Risico's acceptabel. 5. Vraag het aan de Groningers, Hier wordt slecht mee omgegaan. Nu ook weer bevingen. 6. Er mag gerust geboord worden. 7. Niet zo erg. Als er iets mis gaat is dat een leermoment. 8. Het leven zit vol risico's. Risico's minimaliseren. Zo weinig mogelijk boren. 9. Hoe erg weet je niet. Worden mensen ziek. Voor dit risico kun je niet kiezen. Kans heel klein maar als het fout gaat zijn de risico's groot 10. Mee eens. Wel goed beeld van het risico, kans en het effect. 11. Heel erg, een ramp. Als je niet ziek wordt, heb je geluk. Stelling 2: Laten we de gaskraan dichtdraaien: maar dan is er minder geld voor goed onderwijs of bejaardenzorg. 1. Waarom dicht? Er is genoeg. We moeten de kraan openhouden. 2. Niet dichtdraaien. We hebben de plicht om energie te leveren, anders wordt het probleem niet opgelost. 3. De gaskraan kan wel een beetje dicht, we moeten meer energie uit zonnecollectoren halen. 4. Gaskraan dicht is een goed idee, maar dat geld hoeft niet weggehaald te worden bij bejaardenzorg en onderwijs. 5. Eerst moeten de financiële stromen worden omgebogen, dan pas kan de gaskraan dichtgedraaid worden. Het alternatief is dat wordt gezocht naar alternatieve inkomstenbronnen. 6. Er is niet eerder stilgestaan bij de financiële problemen die optreden als de gaskraan wordt dichtgedraaid. 7. Het dichtdraaien van de gaskraan vraagt om het onderzoeken van alternatieven. Minister Kamp bedenkt wel een alternatieve inkomstenbron. Alternatieven kunnen zijn het afromen van zorgverzekeraars en het korten van directiesalarissen. 8. Het is verkeerd begrepen. De gaskraan moet open blijven. 9. Als we de gaskraan open houden, is er genoeg geld voor schadeloosstelling. Bij de sluiting van de mijnen in Limburg werd ook niet moeilijk gedaan. De huizen zijn waarschijnlijk gewoon slechts gebouwd of slecht gefundeerd. 10. Dat is een democratisch proces. 11. Het is een drogredenering. Het blijft altijd een keuze. Je hebt minder geld, maar je kunt zelf beslissen waar dat geld vandaan moet komen. Pagina 17 van 20

18 Stelling 3: Bodemdaling die veroorzaakt zal worden door nieuwe activiteiten zoals zoutwinning en gaswinning is uit te drukken in enkele cm terwijl tot op heden de bodem in veenweidegebieden al meters gedaald is door oxidatie van het veen en in gaswinningsgebieden en zoutwinning vele decimeters. Waar zijn we nou eigenlijk mee bezig? 1 Als wij nu over centimeters praten, hebben we geen idee wat dat op de lange termijn doet. We moeten voorzichtig zijn met natuurlijke bronnen. 2. Nee, water gaat via bestrating zo het riool in, in plaats van in de grond. Het waterpeil blijft daardoor niet op orde. 3. Niet doen! Er zijn twee oneindige energiebronnen. Alle andere vormen van energie moeten we vanaf. 4. De risico's zijn groter dan oxidatie van veen. Risico's lijken niet verhouding te staan. Stop er maar mee. 5. Zoutwinning weet ik eigenlijk niet. Leidt dat ook tot verzakking? Gaskraan moeten we langzaam maar zeker dicht draaien en gebruik maken van de zon. 6. Goede vraag, volgende vraag! 7. We moeten goed opletten. Aan de andere kant is geen bebouwing in veenweidegebied. Het is onverstandig om centimeters te accepteren als er bebouwing is. 8. Je kunt geen appels met peren vergelijken. Het veenweidegebied is een open terrein en die verzakkingen kun je niet vergelijken met verzakkingen in bewoond gebied. 9. De bodem daalt inderdaad, maar gaswinning veroorzaakt nog meer problemen, bijvoorbeeld aardbevingen. Ook bij zoutwinning treedt verzakking op. Je kunt beter zout winnen uit water. Je kunt ook zonneenergie inzetten. Lege velden waar je veel zonnecollectoren opzet, leiden bovendien tot meer werkgelegenheid. Je moet zoeken naar alternatieven. Directie Stelling 4: Hoe groot is de kans op een calamiteit? In Nederland is er 200 X gefrackt, 30 geothermieboringen, duizenden gesloten bodemenergiesystemen aangelegd. Er heeft zich alleen bij bodemenergiesystemen 1X een calamiteit voorgedaan. 1. Je kunt lekker lullen, maar je zal er maar bij geweest zijn 2. Het risico wordt er niet kleiner op. Ik zou er maar rekening mee houden dat het mis kan gaan. 3. Nee klopt niets van. Kijk maar eens naar de huizenverzakkingen in Groningen. Is dat geen calamiteit? Nou dan!? 4. Elke calamiteit is er een teveel. Je moet de mensen in Groningen eens vragen naar hun calamiteiten. Ik zou geen risico nemen. 5. Je moet altijd alert blijven. 6. Who cares? I care! Het is makkelijk gezegd. Er is altijd een kans, maar je moet voorkomen dat de kans groter wordt. Je moet niet laks worden. 7. Meer wat is de omvang van de calamiteit? Als je halve provincie de lucht in gaat, heb je niets meer nodig. Niets is zonder risico, dus wat je ook doet... Je moet je verstand gebruiken, erop bedacht zijn. 8. elke brand is met een emmer water te blussen, als je maar alert bent en zorgt dat je er op tijd bij bent. 9. Als je naar de statistiek kijkt, is het gering. Als het fout gaat, gaat het goed fout. Dus toch voorzichtig zijn. 10. Het hele leven is een risico. Daar moet je mee leren omgaan. Dat is wat hier staat. Je moet het risico maar nemen. Pagina 18 van 20

19 11. Ja! Is niet erg. Al dat gezeur. Bodemdaling, dat ligt ergens anders aan. Valt allemaal ontzettend mee. 12. Ja, dachten ze in Japan ook. En toen dachten ze: oei onze kerncentrales staan aan de kust. Risico hangt samen met de kosten. Soms is het te duur, dan moet je oppassen. 13. Boren naar wat dan ook is niet meer nodig, dat moet niet meer hoeven. Gebruik de zon. Niet meer boren betekent ook geen calamiteiten Directie Stelling 5: De technici zeggen wel dat het veilig is, maar burgers blijven zich zorgen maken. 1. Techneuten zeggen zo veel. Fyra... Je moet altijd een slag om de arm houden. Niet blind op varen dus. Ze kunnen iets over het hoofd hebben gezien of nog niet weten. 2 Ik getrouwe het Brabantse water, Ik vaar helemaal op hen. Geef het voordeel van de twijfel 3. Natuurlijk maken we ons zorgen. Filmpje op het kopje thee, smaakt naar chloor. Ze kunnen het nooit helemaal goed op smaak houden. Chemisch maak ik me geen zorgen. 4. Helemaal mee eens: ik vertrouw ze niet, zeker niet voor de volle 100%/op hun blauwe ogen. Ze moeten het eerst maar eens waar maken. 5. En terecht! 6. Ik vertrouw ze, maak me niet heel veel zorgen. Tenminste als ze niet teveel eigen belang hebben/betaald worden. Ze moeten dus onafhankelijk zijn. 7. Heel erg afhankelijk van het onderwerp. In hoeverre zijn ze echt onafhankelijk/zonder winstbejag of eigen belang. Daar moet de overheid voor waken. Controlerende taak. 8. Moet je die zorgen wegnemen! 9. De burgers hebben gewoon groot gelijk. Ik geloof die technici gewoon niet. 10. Schoenmaker blijf bij je leest. Tegenwoordig denkt iedereen overal verstand van te hebben. Ik vertrouw ze in beginsel wel. 11. Ben ik helemaal mee eens, Hoe vaak is ons niet verteld dat het goed zat terwijl er achteraf iets aan de hand bleek... Wees eerlijk over risico's. Stelling 6: Is duurzame energie uit de ondergrond wel zo duurzaam? We krijgen hierdoor overal doorboring van afsluitende lagen in de ondergrond. 1. Mee eens. Windenergie en zonnepanelen veel meer waard. Kamp moet zijn wet niet voortzetten. 2. Dat is een goede, daar moet ik over nadenken. 3. Ben ik niet van overtuigd. WKO-installaties niet duidelijk: veiligheid en mankementen. 4. Energie wel duurzaam, maar gevolgen kunnen lang doordreunen. 5. Ja, ik vertrouw technici en beleidsbepalers en hoop dat zij niet te veel belangen hebben. 6. Ligt eraan. Je weet nog niet wat je met alle lagen kan. 7. Duurzame energie wel 8. Hoor je bij milieuzorg. Het is allemaal flauwekul 9. Tuurlijk is het duurzaam. Ach die kleine prikjes. 10. Nee. Het is alleen duurzaam. Wind en zon zeer veilig. Die zijn oneindig, 11. Natuurkundige zei ooit als je iets onderzoekt heb je al invloed. Pagina 19 van 20

20 Duurzaam bestaat niet. Per energievorm consequenties onderzoeken. 12. Ja geen idee. We moeten het hebben van de zon. Daar moeten we het over hebben. 13. Alle indirecte energie moet weg. Stelling 7: Hoe belangrijk is schoon grondwater nou eigenlijk? Ook vies drinkwater kunnen we heel goed zuiveren tot goed drinkwater. 1. Je moet een voorraad achter de hand houden. Ook voor rampen. We kunnen er niet alles uithalen bij zuivering 2. Na zuivering zitten er toch nog resten van stoffen in, bijvoorbeeld medicijnresten. Je hebt dus schoon grondwater nodig. 3. Schoon grondwater is ook nodig voor de omgeving/natuur. 4. Schoon drinkwater is hele belangrijk. Kwaliteit staat voorop. Zuiveren mag ook en dan mag het ook iets meer kosten. 5. Dan krijgen we drinkwater dat naar chloor stinkt! Dat wil ik niet. 6. Ik woon vlakbij Bavaria. Pompt eigen grondwater op. Dat zuiveren ze niet, want ze willen de beste kwaliteit. Dus zo'n bedrijf dat er verstand van heeft kiest voor schoon grondwater. Daar sluit ik mij bij aan. 7. Zuiveren kan, maar dat kost veel meer. Ik vind duurder drinkwater niet erg, maar dan moet het geld worden besteed aan betere bescherming en niet aan zuivering. 8. Schoon grondwater is het belangrijkste op aarde. Is gekoppeld aan schoon drinkwater en een schone leefomgeving. 9. We kunnen zelfs schoon water maken in de woestijn. Het klopt dus wel maar het voelt niet goed. 10. Helemaal mee eens, maar dan moet je het na zuivering niet gebruiken als drinkwater maar grijs water. 11. Zuiveren kan. Maar goed drinkwater is niet alleen er iets uit halen, maar ook moeten er mineralen in zitten. Het is belangrijk goed bij te houden wat goed drinkwater is. We halen er te veel uit. Verder pleidooi voor gescheiden systemen drinkwater en overig huishoudelijk gebruik. Directie Verslag opgemaakt door : Ilona Jense-van Haarst, Alt-Tab bedrijfsondersteuning Pagina 20 van 20