INHOUDSOPGAVE. Voorwoord / V. HOOFDSTUK 1 Een vraag van beleid / 1

Transcriptie

1 INHOUDSOPGAVE Voorwoord / V HOOFDSTUK 1 Een vraag van beleid / 1 HOOFDSTUK 2 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg / Gevallen / Inleiding / Het oproepen van getuigen en deskundigen / Het oproepen van de verdachte / Leemten in het dossier / Het ontbreken van een rechtsmiddel tegen voorzittersbeslissingen / Gebreken in de tenlastelegging / Aanwezigheidsrecht / Feitsomschrijving / Onrechtmatig verkregen bewijs / Zittingsvoorschriften / Strafuitsluitingsgronden / Sancties / Kennis van de rechter / De inrichting van het onderzoek ter terechtzitting / De rechter kent de wet / Rubricering en vooruitblik / 16 HOOFDSTUK 3 Onderzoek ter vaststelling van de feiten / Inleiding / Zoeken naar de materiële waarheid / Zoeken ten voordele én ten nadele van de verdachte? / 24 VII

2 Inhoudsopgave 3.4 Het tegensprekelijk/responsief karakter van het strafproces / Blik op de rechtspraak van de Hoge Raad / Opvattingen in het buitenland / De materiële waarheid staat centraal / Ambtshalve zoeken naar feiten betreffende het voorbereidend onderzoek? / Zittingsvoorschriften / Differentiëren tussen beantwoording van formele en materiële vragen? / De ernst van het feit / Prognose / Ambtshalve herstel van misslagen / 42 HOOFDSTUK 4 Procespartijen en het zoeken naar de materiële waarheid / Het openbaar ministerie / De verdachte en de materiële waarheid / De raadsman en de materiële waarheid / De gevolgen van verschil in taak en positie / De benadeelde partij / 54 HOOFDSTUK 5 De taak van de strafrechter in het licht van het EVRM / Opvatting van de taak van de strafrechter / Eerlijk proces / Aanwezigheidsrecht / Hoor en wederhoor / Het beginsel van de equality of arms / Onpartijdige rechter / Het recht op verdediging / Positieve verplichtingen / De fundamentele rechten in Handvest van de grondrechten van de Europese Unie / 75 HOOFDSTUK 6 Positie van de strafrechter in breder perspectief / Strafrecht als instrument van openbare orde / Geen scheidsrechter tussen procespartijen / 79 VIII

3 Inhoudsopgave 6.3 Gezag tegenover procesdeelnemers en publiek / De cultuur van de strafrechter / De werkvloer / 82 HOOFDSTUK 7 De sanctie / De wet / Gronden voor zwaardere bestraffing dan gevorderd / Hoor en wederhoor bij strafverzwaring / Is het de taak van de strafrechter hoger te straffen dan gevorderd? / 88 HOOFDSTUK 8 Waar brengt ons dit alles? / 91 HOOFDSTUK 9 De rechter in hoger beroep / Inleiding / Invloed van het grievenstelsel / Ambtshalve niet-ontvankelijk verklaren bij gebrek aan grieven / De invloed van de berechting in eerste aanleg op de ambtshalve onderzoeksplicht in hoger beroep / Agenda voor de appelrechtspraak / De verantwoordelijkheid van de appelrechter / 104 HOOFDSTUK 10 De strafrechter in cassatie / De Hoge Raad als rechter in cassatie / Ambtshalve ingrijpen in cassatie / IJkpunten / Doen wat de rechter had behoren te doen / Inwinnen van inlichtingen (art. 83 RO) / De (fictie van de) papieren muur / De hantering van art. 80a RO / Hoever reikt de arm van de Hoge Raad? / Tot hoever dient de ambtshalve toetsing van de uitspraak van de feitenrechter te gaan? / Ambtshalve cassatie ten nadele van de verdachte? / 132 IX

4 Inhoudsopgave Ambtshalve cassatie ten nadele van de verdachte in het licht van de positie van de Hoge Raad als strafrechter / Geeft de Hoge Raad het goede voorbeeld aan de feitenrechter? / Bewaking van de kwaliteit van de rechtspraak: een taak voor het parket bij de Hoge Raad? / 136 HOOFDSTUK 11 Slot / 139 Trefwoordenregister / 143 X

5 HOOFDSTUK 1 Een vraag van beleid In een uitspraak van 29 maart 2006, ECLI:NL:GHLEE:2006:AX6503 overwoog de Mulder-kamer van het Leeuwarder gerechtshof als volgt: Nu de verbalisanten naar aanleiding van het verzoek van de officier van justitie niet de benodigde informatie hebben verschaft en de advocaat-generaal daarin geen aanleiding heeft gezien aanvullende informatie op te vragen, zal het hof afzien van nader onderzoek. Deze keuze van het hof om geen nadere informatie op te vragen, betekende dat de bevoegdheid van de verbalisanten om de administratieve sanctie op te leggen niet kwam vast te staan. Dus vernietigde het hof de beschikking waarbij de administratieve sanctie was opgelegd en kreeg de betrokkene het door hem betaalde bedrag van de administratieve sanctie terug met een vergoeding van de proceskosten. Het hof laat er geen misverstand over bestaan waarom hij geen nadere informatie heeft ingewonnen: de advocaat-generaal neemt de moeite niet, dan het hof ook niet. Uit deze opstelling spreekt onmiskenbaar een beleidskeuze van het hof: het hof is er niet voor om op te lossen wat de advocaatgeneraal de moeite niet waard vindt, ook al leidt dat tot vernietiging van de beschikking waarbij de administratieve sanctie is opgelegd. Voor een keuze als waarvoor het hof werd gesteld komt de strafrechter in de praktijk van de voorbereiding en de inrichting van de strafzitting en bij de beslissing in de strafzaak regelmatig te staan. Vergt het belang van het onderzoek dat een getuige wordt opgeroepen? Gaat het daarbij bij uitstek om het belang van de verdachte of dient het belang van een adequate strafvervolging de doorslag te geven? Mag daarbij meewegen dat het openbaar ministerie huiselijk gezegd de zaak heeft laten sloffen? Worden misslagen van openbaar ministerie of verdediging gesauveerd? In hoeverre mogen maatregelen van onderzoek worden getroffen die verdachtes positie benadelen? 1 Moet door de 1 Zie ook de discussie, gevoerd in Trema, september 2013, n.a.v. L.M.G. de Weerd, Geen scheidsrechter maar rechter, Trema mei 2013, p

6 Een vraag van beleid rechter aandacht worden besteed aan de onrechtmatige verkrijging van het bewijs ook al gaat de verdediging daaraan voorbij? Welke maatstaven bij de beantwoording van deze vragen van rechterlijk beleid moeten worden gehanteerd laat de wet in belangrijke mate in het midden. Art. 315 Sv draagt de rechter op nog niet gehoorde getuigen of deskundigen op te roepen wanneer hem de noodzaak van het horen van die getuigen en deskundigen blijkt. Evenzeer dient hij bescheiden processen-verbaal of andere geschriften zoals administratieve bescheiden of een dagboek of stukken van overtuiging het in beslag genomen wapen, de bivakmuts te doen overleggen wanneer hem de noodzaak daarvan blijkt. Die noodzaak zal moeten worden beantwoord in het licht van de vragen die de wet de rechter in art. 348 en 350 Sv ter beantwoording voorlegt. 2 Maar daarmee is nog niet gezegd welke belangen de rechter bij zijn oordeel over de noodzakelijkheid in aanmerking moet nemen. Dient de strafrechter over te gaan tot het verzamelen van ontbrekend bewijs of niet? Ontbreekt bewijs dan kan hij immers heel wel de bewijsvraag beslissen. In die zin noopt de wet hem niet tot nader onderzoek. Ziet hij zich geroepen tot nader onderzoek indien het openbaar ministerie steken heeft laten vallen of niet? En wat moet hij doen als hij meent aan het dossier enige aanwijzing te kunnen ontlenen voor het bestaan van een strafuitsluitingsgrond maar verdachte en zijn raadsman op de zitting nergens over spreken? Een strafrechter aarzelt nog wel eens over beantwoording van de vraag of voor de zitting reeds aan het openbaar ministerie zal worden verzocht een getuige op te roepen (art. 263 lid 4 Sv). Dat geldt niettegenstaande het bepaalde in art. 258 lid 2 Sv ook voor de vraag of hij het openbaar ministerie dient te verzoeken een aanvullend proces-verbaal te doen opmaken met het oog op een leemte in de processtukken die wanneer deze niet wordt gevuld ertoe moet leiden dat de verdachte vrijuit gaat. De rechter die een praktische invalshoek kiest, richt zich tot het openbaar ministerie om nodeloze aanhouding van de zaak te voorkomen; de rechter die meent dat het een taak is van het openbaar ministerie voor een voldragen strafzaak te zorgen wacht af of het openbaar ministerie de leemte ter terechtzitting constateert en verzoekt in de gelegenheid te worden gesteld daarin alsnog te voorzien. 2 Vgl. HR 1 december 1992, NJ 1993/631 t.a.v. het hier niet aan de orde zijnde verdedigingscriterium: een verdachte kan door afwijzing van een verzoek tot het horen van een getuige niet in zijn verdediging worden geschaad, indien de punten waarover de getuige kan verklaren in redelijkheid niet van belang zijn voor enige in de strafzaak te nemen beslissing. Zo ook HR 1 juli 2014, ECLI:NL:HR:2014:1496, r.o. 2.5, NJ 2014,/441, m.nt. M.J. Borgers. 2

7 Een vraag van beleid De hier geschetste onzekerheid over wat van de strafrechter wordt verlangd valt terug te voeren op onduidelijkheid ten aanzien van de vraag of en zo ja in hoeverre de strafrechter ambtshalve dient op te treden. Het lijkt in belangrijke mate een kwestie te zijn van de visie die de rechter op zijn taak heeft of hij onderzoek in een dergelijk geval noodzakelijk zal oordelen of niet. Uit een oogpunt van eenheid en voorspelbaarheid van toepassing van het recht is dat niet bevredigend. Bovendien is al dan niet ambtshalve optreden van de rechter soms bepalend voor de uitkomst van de zaak. Dat roept de vraag op of er niet enig houvast kan worden gegeven voor de beantwoording van de vraag of de rechter ambtshalve tot onderzoek moet misschien soms ook wel: kan overgaan. De vraag kan nog wat worden verbreed. Want ook buiten het onderzoek naar de feiten rijst de vraag of de rechter ambtshalve moet optreden of niet: dient de rechter ambtshalve onrechtmatig verkregen bewijs uit te sluiten, dient de rechter ambtshalve toe te zien op naleving van de in het Europees verdrag tot bescherming van rechten van de mens (EVRM) verwoorde rechten en waarborgen voor de verdachte ook al doet deze daar geen uitdrukkelijk beroep op? En moet c.q. mag een rechter zwaarder straffen dan gevorderd wanneer de eis van het openbaar ministerie aanzienlijk ligt onder hetgeen als straf in een geval als onder handen gebruikelijk is? Of mag de rechter zwaarder straffen dan gevorderd omdat hij de geëiste straf onvoldoende recht vindt doen aan de ernst van het feit en/of onvoldoende generaal- of speciaalpreventieve werking toedicht? Deze vragen worden nog klemmender wanneer wordt bedacht dat ambtshalve ingrijpen in cassatie tot de hoge uitzonderingen is gaan behoren en ook in de appelrechtspraak tendensen vallen te bespeuren die gaan in de richting van terughoudende hantering van de bevoegdheid tot ambtshalve optreden of beslissen. 3 Deze ontwikkeling hangt samen met de nadruk die in het strafproces is komen te liggen op hetgeen door procespartijen is aangevoerd. Die nadruk komt naar voren in de eis dat de rechter met zoveel woorden moet motiveren waarom hij voorbijgaat aan een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt van partijen en in de bevoegdheid bij gebrek aan grieven het hoger beroep nietontvankelijk te verklaren. Ook de schriftuurverplichting kan als een eerste uiting van deze ontwikkeling worden gezien. 4 Die verplichting heeft er immers toe geleid dat de Hoge Raad bijzonder spaarzaam omgaat met de mogelijkheid 3 Zie o.a. B.F. Keulen, Het stelsel van rechtsmiddelen in strafzaken, preadvies voor de Nederlands-Vlaamse Vereniging voor Strafrecht 2012; A.E. Harteveld en A.L.J. van Strien, Innovatie van het strafproces in hoger beroep, Trema 2013, p Zie de conclusie bij HR 24 februari 2004, ECLI:NL:HR:2004:AN

8 Een vraag van beleid van ambtshalve cassatie. 5 Die toegenomen spaarzaamheid heeft haar hoogtepunt gevonden in zaken waarin het cassatieberoep op de voet van art. 80a RO niet-ontvankelijk kan worden verklaard. In een dergelijk geval zal in de woorden van de Hoge Raad slechts in een uitzonderlijk geval van de bevoegdheid tot ambtshalve optreden gebruik worden gemaakt. 6 In dit verband mag niet onvermeld blijven dat de Wet versterking cassatierechtspraak 7 waarbij art. 80a RO is ingevoerd, er volgens de Hoge Raad 8 toe leidt dat het leidinggeven aan de rechtseenheid ten dele verschuift van de Hoge Raad naar de hoven en daardoor hun zorg voor de bescherming van de rechten en belangen van de partijen aan betekenis wint. De hiervoor geschetste gang van zaken en ontwikkelingen doen de vraag rijzen hoe de rechter van de hem ambtshalve toekomende bevoegdheden gebruik hoort te maken. Daarbij dient zich ook de vraag aan of de rechter in eerste aanleg anders met die bevoegdheden moet omgaan dan de rechter in hoger beroep, en voorts of het bijzonder spaarzaam hanteren van het middel van ambtshalve cassatie verenigbaar is met de positie van de Hoge Raad als strafrechter. Wanneer wij ons nu eerst richten op het ambtshalve hanteren van bevoegdheden door de strafrechter in eerste aanleg dienen zich twee vragen aan: a. Welke gevallen c.q. mogelijkheden van ambtshalve optreden van de strafrechter doen zich voor? b. Aan de hand van welke ijkpunten kan hij bepalen hoe hij van een hem ambtshalve toekomende bevoegdheid gebruik dient te maken? Reeds hier merk ik op dat aan de gepubliceerde rechtspraak nauwelijks enig aanknopingspunt is te ontlenen voor het beleid dat wordt c.q. moet worden gevoerd bij gebruikmaken van aan de rechter toekomende bevoegdheden tot ambtshalve optreden. Niet zonder reden ben ik hiervoor teruggevallen op een uitspraak uit het bestuursstrafrecht. 5 HR 11 september 2012, ECLI:NL:HR:2012:BX0132, r.o HR 11 september 2012, ECLI:NL:HR:2012:BX0132, r.o Wet van 15 maart 2012, Stb. 2012, 116, in werking getreden op 1 juli HR 13 juli 2010, ECLI:NL:HR:2010:BM0256, r.o. 2.6 slot. 4