HOOFDSTUK 2 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 2 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg 2.1 Gevallen Inleiding De strafrechter beschikt over een keur van bevoegdheden die hij ambtshalve kan aanwenden. Hier beperk ik mij tot die bevoegdheden die belangrijke invloed (kunnen) hebben op het eindoordeel van de strafrechter Het oproepen van getuigen en deskundigen Spreken we over ambtshalve optreden van de strafrechter in feitelijke aanleg dan springt dadelijk in het oog het gebruik dat de rechter ambtshalve kan maken van de bevoegdheid getuigen en deskundigen op te roepen 1 en bescheiden en stukken van overtuiging te doen overleggen (art. 315 Sv). 2 Hij dient zich daarbij naar de tekst van de wet te laten leiden door de vraag of het oproepen van de getuigen of deskundigen of het doen overleggen van bescheiden en stukken van overtuiging noodzakelijk is, en wel met het oog op de door hem te nemen beslissingen. 3 Verwant met deze bevoegdheid van de rechter tijdens het onderzoek ter terechtzitting is de aan de voorzitter van de rechtbank gegeven bevoegdheid reeds voorafgaand aan de terechtzitting ambtshalve aan de officier van justitie te bevelen om getuigen en deskundigen ter terechtzitting te doen oproepen 1 Corstens-Borgers, 8 e druk, p. 684: een bevoegdheid die past in het Nederlandse processtelsel waarin de rechter een zelfstandige verantwoordelijkheid draagt voor de deugdelijkheid van zijn onderzoek en niet is gebonden aan het door procespartijen bijeengebrachte materiaal. 2 Ook de rechter-commissaris kan in bepaalde gevallen ambtshalve onderzoek uitvoeren (art. 182 lid 7 Sv). Zie daarover Corstens-Borgers, 8 e druk, p Zijn door de verdachte overeenkomstig het bepaalde in art. 263 of 410 Sv opgegeven getuigen niet opgeroepen of niet ter terechtzitting verschenen dan behoeft de rechter deze niet ambtshalve op te roepen: HR 1 juli 2014, ECLI:NL:HR:2014:1496, r.o. 2.20, 2.53, NJ 2014/441, m.nt. M.J. Borgers. 5

2 2.1 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg (art. 263 lid 4 Sv) of om nader onderzoek te doen verrichten of bescheiden of stukken van overtuiging over te leggen (art. 258 lid 5 Sv). Deze bevoegdheden zijn aan de voorzitter gegeven uit praktische overwegingen: Het (art. 263 lid 4 Sv; WHV) wil tevens aan de voorzitter van de rechtbank meer mogelijkheden geven om, bij de voorbereiding van de zaak, een efficiënte behandeling daarvan te bevorderen. Daartoe wordt in de eerste plaats een wijziging van de artikelen 263 en 264 Sv voorgesteld die het mogelijk maakt dat de voorzitter van de rechtbank voor de terechtzitting aan de officier van justitie getuigen en deskundigen opgeeft. Thans heeft slechts de verdachte die mogelijkheid. De rechters kunnen slechts afwachten welke getuigen en deskundigen worden opgeroepen en van welke getuigen en deskundigen de oproeping door de officier van justitie wordt geweigerd. Indien de rechtbank zelf het horen van niet opgeroepen getuigen of deskundigen noodzakelijk acht kan zij eerst ter terechtzitting, op grond van artikel 315 Sv, de oproeping van getuigen en deskundigen bevelen. Dat leidt tot schorsingen van het onderzoek ter terechtzitting, en een nodeloos verlies aan zittingscapaciteit. Door ook aan de voorzitter, die de zaak op grond van artikel 258, zesde lid, Sv appointeert, de bevoegdheid te geven aan de officier van justitie getuigen en deskundigen op te geven, kan dit verlies aan zittingscapaciteit worden beperkt. 4 ( ) Tenslotte wordt voorgesteld aan de voorzitter de bevoegdheid te geven aan de officier van justitie te bevelen nader omschreven onderzoek te verrichten of doen verrichten, alsmede bescheiden of stukken van overtuiging over te leggen. Op deze wijze wordt buiten twijfel gesteld dat in gevallen waarin het opmaken van een voorlichtingsrapport over de verdachte in de rede ligt, in het dossier relevante stukken ontbreken, dan wel nader onderzoek, eventueel door de rechter-commissaris uit te voeren, wenselijk voorkomt, de officier van justitie daar voor aanvang van de terechtzitting door de voorzitter op kan worden geattendeerd. Aangetekend zij nog dat de omstandigheid dat de onderhavige bevoegdheden aan de voorzitter van de rechtbank worden toebedeeld, er vanzelfsprekend niet aan in de weg staat dat deze omtrent de toepassing daarvan overlegt met de andere rechters die de strafzaak zullen berechten. 5 Enige maatstaf voor de hantering van deze bevoegdheden bevat de wet niet. 6 Aan de parlementaire geschiedenis valt deze evenmin te ontlenen. 7 Gezien de parallellie van de aan de voorzitter gegeven bevoegdheden met die in art. 315 Sv aan de rechtbank gegeven ook een ambtshalve bevoegdheid, zij het dat 4 Kamerstukken II 2003/04, 29254, nr. 3, p Kamerstukken II 2003/04, 29254, nr. 3, p Zie over de hantering van deze bevoegdheid Otte in J.W. Fokkens en R. Otte, De duur van het Nederlandse strafproces, preadvies voor de Nederlands-Vlaamse Vereniging voor Strafrecht 2009, p. 147 e.v. 7 Het valt op dat aan de invoering van deze bevoegdheden geen discussie is voorafgegaan over de positie van de rechter ten opzichte van het openbaar ministerie. Evenmin is aandacht gegeven aan de vraag of de bevoegdheden ook ten nadele van de verdachte mogen worden aangewend. 6

3 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg 2.1 openbaar ministerie en verdachte het gebruik daarvan kunnen verzoeken (art. 328 Sv) mogen we aannemen dat de wetgever hier hetzelfde criterium op het oog heeft, dus of de noodzaak daarvan is gebleken. Daarbij doet zich ook de vraag voor of en zo ja in hoeverre de voorzitter deze bevoegdheid mag hanteren ten nadele van de verdachte. Opmerking verdient dat hier bevoegdheden aan de voorzitter zijn gegeven die ter terechtzitting aan de rechtbank toekomen. De voorzitter kan het onderzoek ter terechtzitting dus reeds voor de aanvang daarvan in belangrijke mate regisseren buiten de rechters om die eveneens over de zaak moeten oordelen. Verstandig is dat uiteraard niet. De wetgever geeft de voorzitter de betekenisvolle wenk dat hij in voorkomende gevallen kan overleggen met zijn collegae die eveneens over de zaak moeten oordelen Het oproepen van de verdachte Evenals de rechtbank (art. 278 lid 2 Sv) kan ook de voorzitter bevelen dat de verdachte in persoon zal verschijnen, eventueel met een bevel tot medebrenging (art. 258 lid 2 Sv). Voor de rechtbank geldt als maatstaf voor het aanwenden van deze bevoegdheid of het verschijnen van de verdachte wenselijk is. Deze nietszeggende maatstaf zal ook gelden voor de overeenkomstige bevoegdheid van de voorzitter. De wenselijkheid kan worden ingevuld vanuit verdachtes belang maar ook vanuit het belang van een goede rechtspleging, zoals deugdelijke waarheidsvinding of het demonstratieve effect van in persoon terechtstaan, zowel voor de verdachte als voor de samenleving Leemten in het dossier De wet kende oorspronkelijk geen uitdrukkelijke voorziening voor het vragen van aanvulling van het dossier voorafgaand aan de zitting. Toch placht algemeen te worden aangenomen dat de rechter voor de zitting wel om aanvulling van het dossier kon verzoeken. Doorgaans ging dit om vragen, gericht tot het openbaar ministerie, maar in voorkomende gevallen te denken valt aan 8 Zie Onderzoeksproject Strafvordering 2001, onder redactie van M.S. Groenhuijsen en G. Knigge, eerste interimrapport, p. 33, 34, tweede interimrapport, p. 668 en eindrapport, p. 78: het dialoogkarakter van het strafproces brengt mee dat de wetgever met het oog op de doelstellingen van het strafproces voorzieningen mag treffen om de lijfelijke aanwezigheid van de verdachte ter terechtzitting te bevorderen. Die doelstellingen worden in het eerste interimrapport, p. 15 e.v., beschreven als te bewerkstelligen dat de schuldigen worden gestraft en te voorkomen dat de onschuldigen worden gestraft. 7

4 2.1 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg een reactie op een schriftelijke standpuntbepaling in een ontnemingszaak of om stukken de persoon van de verdachte betreffende kon de vraag ook aan de verdachte of diens raadsman worden gesteld. Thans voorziet art. 258 lid 2 Sv ingevoerd samen met en op dezelfde gronden als de hiervoor onder besproken bevoegdheid tot het oproepen van getuigen en deskundigen uitdrukkelijk in de bevoegdheid van de voorzitter aan de officier van justitie een bevel te geven nader omschreven onderzoek te verrichten of te doen verrichten alsmede bescheiden of stukken van overtuiging over te leggen. Voor de hantering van deze bevoegdheid geldt bij gebreke van enige in de wet uitgedrukte maatstaf het noodzaakcriterium, en wel op dezelfde gronden als voor de bevoegdheid van de voorzitter te bevelen getuigen op te roepen (eveneens art. 258 lid 2 Sv). Het bepaalde in art. 258 lid 2 Sv betekent niet dat de voorzitter aan de verdachte of zijn raadsman geen aanvulling van de stukken kan vragen. Nu het hier gaat om niet meer dan een verzoek behoeft dat verzoek voorts niet te worden beperkt tot gevallen waarin die aanvulling noodzakelijk is. Wenselijkheid van die aanvulling kan voldoende zijn. Ten aanzien van het slachtoffer ligt dit niet anders. Steun voor deze opvatting kan worden gevonden in het bepaalde in art. 34 respectievelijk 51b Sv dat aan de verdachte c.q. aan het slachtoffer de bevoegdheid geeft aan de officier van justitie te verzoeken (specifiek omschreven) stukken die van belang zijn voor de beoordeling van de zaak of voor wat betreft het slachtoffer stukken die het slachtoffer relevant acht voor de beoordeling van de zaak tegen de verdachte of van zijn vordering bij de processtukken te voegen. Worden tijdens het onderzoek ter terechtzitting nog stukken bij de processtukken gevoegd dan kan de rechter op vordering van de officier van justitie, op verzoek van de verdachte of van het slachtoffer maar ook ambtshalve bepalen dat van die stukken of van gedeelten daarvan geen afschrift wordt verstrekt. Maatstaven voor het hanteren van die bevoegdheid zijn het belang van de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, de opsporing en vervolging van strafbare feiten en zwaarwichtige gronden aan het algemeen belang ontleend (art. 32 jo. 51b Sv) Het ontbreken van een rechtsmiddel tegen voorzittersbeslissingen De beslissing van de voorzitter al dan niet van zijn bevoegdheden gebruik te maken is niet aan enig rechtsmiddel onderworpen, ook niet wanneer de voorzitter weigert in te gaan op een verzoek van de verdediging van de hem gegeven bevoegdheid gebruik te maken. Hetzelfde geldt voor een verzoek van het openbaar ministerie, zij het dat daarvoor alleen in aanmerking komt een 8

5 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg 2.1 verzoek 9 te bevelen dat de verdachte ter terechtzitting verschijnt. Tot het oproepen van getuigen en deskundigen en het overleggen van bescheiden en stukken van overtuiging kan het openbaar ministerie immers overgaan zonder tussenkomst van de rechter. Van grote betekenis is het ontbreken van enig rechtsmiddel niet: ter terechtzitting kan bezwaar worden gemaakt tegen het horen van een getuige, er kan om het horen van een getuige worden verzocht. Een wezenlijk belang is in het geding wanneer de verdachte uit welbegrepen eigenbelang dan wel op advies van zijn raadsman niet ter terechtzitting wenst te verschijnen omdat hij vreest dat dat zijn verdediging kan schaden en hij op bevel van de voorzitter daartoe toch wordt gedwongen. 10 Die mogelijkheid sluit de wet immers niet uit. Dan kan het ontbreken van een rechtsmiddel zich echt doen gevoelen Gebreken in de tenlastelegging Zowel tijdens de bestudering van het dossier als tijdens het onderzoek ter terechtzitting kan de vraag opkomen of het openbaar ministerie erop moet worden gewezen dat de tenlastelegging een fataal 11 gebrek bevat. In eerste aanleg zal die vraag zich niet meer zo scherp voordoen nu ook in hoger beroep wijziging van de tenlastelegging kan worden gevorderd (art. 415 jo. 313 Sv), in hoger beroep blijft die vraag onverminderd overeind. Wordt deze bevestigend beantwoord, dan kan daaraan op heel verschillende wijze uitvoering worden gegeven, op de terechtzitting of daarbuiten. Zo kan de rechter subtiel de aandacht op het gebrek pogen te vestigen door de tenlastelegging nog eens met nadruk voor te lezen of de verdachte bijvoorbeeld nog eens met nadruk te vragen of de overval inderdaad in X. plaatsvond, maar ook kan hij aan het openbaar ministerie de vraag voorleggen of het gelet op de tekst van de strafbepaling ook aanleiding ziet gebruik te maken van de bevoegdheid wijziging van de tenlastelegging te vorderen. Of zal tenenkrommend zwijgen hier toch steeds het devies moeten zijn? 9 Het gaat hier niet om een krachtens het wetboek genomen vordering, dus art. 446 Sv biedt het openbaar ministerie hier geen rechtsmiddel. 10 Kamerstukken II 2003/04, 29254, nr. 3, p. 7: Het bevel van de voorzitter is geen ter terechtzitting gegeven beslissing, dus geen uitspraak, waartegen gelijktijdig met de einduitspraak een rechtsmiddel kan worden aangewend. 11 Niet ieder gebrek is fataal; zie o.m. D.H. de Jong, De grondslagleer: (steeds) minder formalistisch dan velen denken, NJB 2004, p P.A.M. Mevis (Strafrechtspraak in hoger beroep in 2015, Strafblad 2011, 2, p. 25, 26) bepleit een nog verdergaande versoepeling van de grondslageis. 9

6 2.1 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg D.H. de Jong 12 oppert dat de thans bestaande mogelijkheid ook in hoger beroep wijziging van de tenlastelegging te vorderen de rechter in eerste aanleg ertoe zal brengen eerder fouten in de tenlastelegging aan de orde te stellen dan het geval was voordat die mogelijkheid bestond. Naar zijn inschatting zal het de eerste rechter uit een oogpunt van kwaliteit van het strafgeding tegen de borst stuiten dat eerst op formele gronden een vrijspraak wordt gegeven terwijl valt te voorzien dat de tenlastelegging in hoger beroep wordt gewijzigd en alsnog een veroordeling zal volgen. Die gedachte vinden we ook terug in de rechtspraak van de Hoge Raad op art. 80a RO. Valt te verwachten dat een nieuwe behandeling niet zal leiden tot een andere uitkomst ten aanzien van de bewezenverklaring, dan heeft de verdachte onvoldoende belang bij zijn klacht over de ontoereikendheid van de bewijsvoering en acht de Hoge Raad de verdachte dus niet-ontvankelijk in zijn beroep in cassatie Aanwezigheidsrecht Is de dagvaarding rechtsgeldig betekend dan kan de rechter niettemin voor de vraag komen te staan of daarmee verdachtes aanwezigheidsrecht voldoende is gewaarborgd en daarmee of de behandeling van de zaak niet moet worden aangehouden opdat verdachte opnieuw kan worden opgeroepen, eventueel (art. 278 lid 2 Sv) met een bevel om te verschijnen. Is de dagvaarding niet gezonden naar een overeenkomstig het bepaalde in art. 588a Sv opgegeven adres dan zal de verdachte opnieuw moeten worden opgeroepen met herstel van dit gebrek. De vraag is of de rechter met het oog op verdachtes aanwezigheidsrecht ambtshalve eveneens tot hernieuwde oproeping moet besluiten wanneer naast het GBA-adres ook een ander adres van de verdachte bekend is doch hij dat niet overeenkomstig het bepaalde in art. 588a Sv heeft opgegeven. 14 In hoger beroep kan zich de vraag voordoen of en zo ja in hoeverre bij berechting in eerste aanleg bij verstek in hoger beroep zelfstandig moet worden onderzocht of de inleidende dagvaarding geldig is betekend. Deze vraag is niet zonder belang omdat schending van verdachtes aanwezigheidsrecht in eerste aanleg meebrengt dat de uitspraak waarvan beroep niet in stand kan 12 WvSv, A.L. Melai/M.S. Groenhuijsen e.a., aant. 5 op art. 261 Sv (suppl. 125, oktober 2001). 13 O.a. HR 2 april 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ Zie waarnemend A-G Jörg (ECLI:NL:PHR:2014:176) die opmerkt niet te begrijpen waarom bij betekeningen die ene extra inspanning van verzending van een brief naar een bekend adres niet wordt verricht, vooral niet als die inspanning uit niet meer bestaat dan het door de frankeermachine halen van een extra brief die zó als kopie uit de printer rolt. 10

7 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg 2.1 blijven en kan leiden tot nietigheid van de inleidende dagvaarding dan wel terugwijzing van de zaak naar de eerste rechter Feitsomschrijving De rechter kan zich ook voor de vraag gesteld zien of de omschrijving van het feit in de tenlastelegging begrijpelijk is. Dient hij bij de beantwoording van deze vraag de belangen van de verdachte in het oog te houden ook wanneer deze niet klaagt over gebrek aan duidelijkheid van de feitsomschrijving? En in hoeverre mag c.q. moet daarbij meewegen of de verdachte al dan niet is voorzien van rechtsbijstand? Onrechtmatig verkregen bewijs Het Wetboek van Strafvordering kent een keur aan voorschriften voor het voorbereidend onderzoek. 16 Onder omstandigheden verbindt de wet (art. 359a Sv) aan schending van die voorschriften gevolgen, zoals vermindering van straf of uitsluiting van door die schending verkregen onderzoeksresultaten voor het bewijs. Vele van die voorschriften zijn gericht op het waarborgen van de belangen van de verdachte. Te denken valt aan de regel dat de verdachte voor ieder verhoor wordt medegedeeld dat hij niet tot antwoorden verplicht is (art. 29 lid 2 Sv) of aan de voorschriften voor de doorzoeking (art. 96b e.v. Sv). Wat nu als uit een proces-verbaal van een opsporingsambtenaar niet blijkt dat de verdachte erop is gewezen dat hij niet verplicht is tot antwoorden en de verdachte daar zelf niet over klaagt? Kan de rechter dat gebrek negeren of dient hij ambtshalve te constateren dat het bewijs onrechtmatig is verkregen en daaraan met inachtneming van het bepaalde in art. 359a Sv eventueel strafprocessuele gevolgen te verbinden? En maakt het dan nog verschil of de verdachte wordt bijgestaan door een raadsman of niet? Een van de problemen is dat het ontbreken van de vermelding van een in acht genomen vorm in het proces-verbaal van de politie nog niet wil zeggen dat die vorm inderdaad niet in acht is genomen. Het kan dus nader onderzoek vergen of een vormvoorschrift inderdaad niet is nageleefd. Dan kan de rechter komen te staan voor de vraag of hij dat onderzoek eigener beweging zal instellen dan wel het initiatief tot het constateren van het gebrek bij de verdachte en zijn raadsman zal laten. Er kan immers ook worden geredeneerd dat 15 Vgl. HR 12 maart 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5163, r.o. 3.29, NJ 2002/317, m.nt. T.M. Schalken. Zie voorts HR 7 mei 1996, NJ 1996/557 en HR 14 maart 2000, NJ 2000/423 (verdachte wel in gerechtsgebouw aanwezig doch niet tijdig door de bode opgeroepen). 16 Deze term ontleen ik aan art. 359a Sv. 11

8 2.1 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg de verdachte van het gebrek geen nadeel zal hebben ondervonden als hij over het gebrek niet klaagt. De vraag of de rechter ambtshalve moet optreden komt nog scherper te liggen wanneer het gaat om schending van voorschriften die niet alleen zijn geschreven ter behartiging van het belang van de verdachte maar ook om andere belangen tot hun recht te doen komen, zoals de regels voor het verschoningsrecht (art Sv), en de verdachte op schending van die regels geen beroep doet Zittingsvoorschriften Ook de regeling van het onderzoek ter terechtzitting kent vele voorschriften bedoeld ter behartiging van de belangen van de verdachte. Ik noem het voorschrift dat de rechter dient te beslissen over ieder verzoek van de verdachte of zijn raadsman strekkende tot gebruikmaken van een recht of bevoegdheid door de wet toegekend (art. 330 jo. 328 Sv) of aan het recht van de verdachte op het laatste woord (art. 311 lid 4 Sv). Ten aanzien van die voorschriften rijst eveneens de vraag of de rechter ambtshalve dient te voorzien in herstel van schending van voorschriften die in het belang van verdachte zijn geschreven dan wel dat hij het initiatief tot het constateren van het gebrek bij de verdachte en zijn raadsman kan laten. Ook hier kan immers worden geredeneerd dat de verdachte van het gebrek geen nadeel zal hebben ondervonden als hij over het gebrek niet klaagt en met herstel van het gebrek dus geen belang is gediend Strafuitsluitingsgronden Wordt geen beroep op een strafuitsluitingsgrond gedaan dan zou de rechter ervan uit kunnen gaan dat de verdachte daarop dus geen beroep toekomt. Zou het anders zijn dan ligt immers voor de hand dat de verdachte zelf wel een beroep doet op die strafuitsluitingsgrond, zeker wanneer hij wordt bijgestaan door een raadsman. Doet de verdachte een beroep op een strafuitsluitingsgrond dan mag de rechter van de verdachte echter niet verlangen dat hij de feiten waarop deze een beroep op een strafuitsluitingsgrond baseert, aannemelijk maakt. De rechter dient ter zake dus eigener beweging onderzoek in te stellen. 17 Een mooi voorbeeld van dit zelfstandig onderzoek biedt het arrest van het hof dat ter beoordeling voorlag in HR 1 juni 2010, ECLI:NL:HR:2010: BL1713. Hier liet het hof zien dat het niet alleen op grond van de verklaringen 17 Dat was ten onrechte niet geschied in het geval dat ten grondslag lag aan HR 28 maart 1995, NJ 1995/

9 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg 2.1 van de getuigen niet aannemelijk achtte dat zoals aan het beroep op noodweer ten grondslag was gelegd het slachtoffer op de verdachte af was gekomen met een steen in de hand, maar ook op basis van het gegeven dat de verdachte van die omstandigheid bij geen enkele gelegenheid gewag had gemaakt, ook niet ter terechtzitting in hoger beroep, terwijl ook overigens uit het onderzoek ter terechtzitting niet van die omstandigheid was gebleken. Maar had de rechter naar die omstandigheid ook onderzoek moeten doen wanneer voor het bestaan daarvan aanwijzingen waren maar de verdachte en zijn raadsman daarin geen aanleiding zagen een beroep op noodweer of een andere strafuitsluitingsgrond te doen? Of, nu anders, kan de rechter een strafuitsluitingsgrond aannemen op grond van de aannemelijkheid van het betoog van de verdachte zonder dat die feiten aan een beroep op een strafuitsluitingsgrond ten grondslag zijn gelegd en het openbaar ministerie daar dus het zijne niet van heeft kunnen zeggen? Sancties De wet staat de rechter toe ambtshalve een onderzoek naar de geestvermogens van de verdachte te bevelen. Het kan zijn dat noch het openbaar ministerie noch de verdediging de vraag of een dergelijk onderzoek aangewezen is aansnijdt, terwijl de rechter met het oog op verdachtes strafbaarheid en de aan hem op te leggen straf en/of maatregel nadere informatie over de persoon van de verdachte wenselijk acht. Uit dat onderzoek kan blijken dat de verdachte ontoerekeningsvatbaar of verminderd toerekeningsvatbaar is, hetgeen kan resulteren in de oplegging van de maatregel van terbeschikkingstelling, al dan niet met verpleging van overheidswege. Het openbaar ministerie kan dat ongewenst vinden en bijvoorbeeld uit een oogpunt van beveiliging opteren voor een lange vrijheidsstraf, verdachte kan aan een lange vrijheidsstraf de voorkeur geven boven een in tijd onbegrensde terbeschikkingstelling. Moet de rechter zich daardoor laten weerhouden of niet? Daarbij dient te worden bedacht dat de verdachte door medewerking aan een onderzoek naar zijn geestvermogens te weigeren de oplegging van terbeschikkingstelling met verpleging van overheidswege niet kan blokkeren. 18 Ook anderszins kan de rechter bij het opleggen van een straf of maatregel ambtshalve optreden: hij kan een zwaardere straf opleggen dan gevorderd, hij kan een ingrijpende maatregel als de terbeschikkingstelling opleggen hoewel deze niet is geëist. De reden van het uitgaan boven de eis kan liggen in de omstandigheid dat de gevorderde straf te laag is ten opzichte van de straf die 18 Kamerstukken II 1992/93, 22909, nr. 3, p. 4 en 5, alsmede HR 24 januari 2006, ECLI:NL:HR: 2006:AU6776, r.o

10 2.1 Ambtshalve optreden van de strafrechter in eerste aanleg voor een soortgelijk delict pleegt te worden opgelegd. Maar het kan ook zijn dat de rechter van oordeel is dat de geëiste straf onvoldoende recht doet aan de ernst van het bewezenverklaarde feit of naar zijn inschatting onvoldoende generaal- of speciaalpreventieve werking moet worden toegedicht. Tot de oplegging van een maatregel als terbeschikkingstelling kan de rechter aanleiding vinden in de noodzaak van bescherming van de veiligheid van anderen dan wel van de algemene veiligheid van personen en goederen (art. 37a lid 1, art. 37b Sr). In laatstgenoemde gevallen treedt de rechter ten nadele van de verdachte in de behartiging van de belangen die het openbaar ministerie zijn toevertrouwd Kennis van de rechter Recht doen betekent dat veel gebruik wordt gemaakt van ervaringsregels en feiten van algemene bekendheid. Algemeen bekende ervaringsregels kunnen zonder meer aan een beslissing ten grondslag worden gelegd. Maar hoe is dat met specifieke ervaringskennis of deskundigheid van een rechter, bijvoorbeeld verworven door studie of door raadpleging van bronnen op internet? 19 Kan hij deze ambtshalve aanwenden ook als daarvan in het dossier geen gewag wordt gemaakt? En hoe te handelen ten aanzien van eigen waarneming van de rechter ter zitting: kan hij het waargenomene zonder meer aan zijn beslissing ten grondslag leggen de aard van de getoonde, beweerdelijk pornografische afbeeldingen, de wijze van lopen van de verdachte etc. of dient hij minstgenomen mee te delen wat hij heeft waargenomen? De inrichting van het onderzoek ter terechtzitting Ten slotte dient niet te worden vergeten dat de vraag naar het al dan niet ambtshalve optreden ook aan de orde is bij de wijze waarop de rechter het onderzoek ter terechtzitting verricht, niet alleen in de beslissingen die hij neemt maar ook in de onderwerpen die hij al dan niet aansnijdt en de vragen die hij stelt of juist achterwege laat. Hoe stelt hij zich op als rechtsbijstand tekortschiet, bewaakt hij de eerlijkheid van het proces ook als de verdachte of zijn raadsman niet klaagt over enig gebrek, handhaaft hij ook op eigen initiatief beginselen van een behoorlijke procesorde? 19 Zie L. Siemerink, De googelende rechter. Bewijs door middel van feiten (van algemene bekendheid), Trema 2011, p en L. Stevens, De verleiding van feiten van algemene bekendheid, DD 2012/7(afl. 1, p ). 20 Zie hierover HR 15 december 2009, ECLI:NL:HR:2009:BJ2831 en HR 11 januari 2011, ECLI: NL:HR:2011:BP0291, NJ 2011/116, m.nt. P.A.M. Mevis. 14