Jheronirnus MODIGLIANI/ HET VOSSENPLEIN. VeiIingj SURREALISTISCHE KUNST. ster van de kunstmarkt. een trendy 'Montmartre'

Transcriptie

1 Jheronirnus MODIGLIANI/ ster van de kunstmarkt HET VOSSENPLEIN een trendy 'Montmartre' VeiIingj SURREALISTISCHE KUNST

2 De Geest van Europa Theo van Doesburg en de Internationale Avant-Garde r 7-04, Vanafjanuari 2016 is Nederland voor een hai -Oaar voorzitter van de Raad van de Europese Unie. In het kader daarvan organiseert Museum BOZAR in Brussel een tentoonstelling van een artistieke visionair die aan het begin van de twintigste eeuw volop de mogelijkheden van een eensgezind Europa verkende. Theo van Doesburg ( ) zag overal mogelijkheden om de avant-garde verder te brengen, maar wel langs een door hem uitgestippeld pad der abstractie. TEKST: LIEKE WIJNIA Van alle markten thuis Theo van Doesburg, geboren Christian Emil Marie Kiipper, was een lastige leerling en werd van de lagere school afgestuurd. Hij volgde een aantal schilderlessen, maar ontwikkelde zich verder als autodidact. Zijn vroege werk bestaat voornamelijk uit landschappen in de bruintinten van de Amsterdamse school, maar dit verveelde hem al snel. Liever legde hij zich toe op portretkunst, om zo de zwoegende en hardwerkende mens te boven I.K. Bonset (Theo van Doesburg), 'Je suis contre tout et tous', Fotografie. rechts Theo van Doesburg, 'Counter-Composition XIII (Contra-Compositie XIII)', Olie op doek, 49.9 x 50 cm. Peggy Guggenheim Collection, Venice (Solomon R. Guggenheim Foundation, New York). 48 I COLLECT

3 kunnen vatten. Om te oefenen maakte hij veel zelfportretten, maar hij vervaardigde in 1910 ook een reeks karikaturen die in zijn literaire debuut werden gepubliceerd. Vanaf 1912 schreef Van Doesburg recensies en kunstbeschouwingen voor diverse publicaties. Zo kwam hij in aanraking met de nieuwste kunsten. Van Doesburg weigerde zich toe te leggen op een specifieke discipline, maar wilde zich op allerlei terreinen bekwamen. Geestelijke kunst In 1913 las hij Wassily Kandinskys Riickblicke, een boek waarin hij de ontwikkeling van zijn kunstenaarschap tussen beschouwt. Hierdoor raakte Van Doesburg overtuigd van het idee dat zuivere kunst slechts kon voortkomen uit de geest, niet door nabootsing van de natuur. Daarnaast volgde hij Kandinskys evolutie-denken: de kunsten zouden zich ontwikkelen naar een steeds betere, steeds zuiverder vorm. Daarom werd voor Van Doesburg de abstractie de enige mogelijke route naar de kunst van de toekomst. In deze tijd kwam hij tot een kunstvisie die hij de rest van zijn leven zou nastreven. Hij voorzag een wereld waarin de kunsten alom aanwezig waren, boven het individuele zouden uitstijgen, en waarin de verschillende disciplines gelijkwaardig waren. Elk element was wezenlijk onderdeel van een ontwerp. En de beeldtaal zou alsmaar abstracter worden, in nastreving van een steeds zuiverder geheel. De Stijl Van Doesburg zag het werk van Piet Mondriaan als exemplarisch voor de evolutie in de richting van abstractie. Naar aanleiding van een bespreking uit 1915, zocht Mondriaan contact met hem. Ze vonden elkaar in het gebruik van de abstractie, die steeds verder tot de essentie werd teruggebracht. Zodanig, dat er uiteindelijk horizontalen, verticalen en primaire kleuren overbleven. Daarnaast richtte Van Doesburg een aantal kunstenaarsverenigingen op, waar niet alleen schilders, maar ook architecten lid van werden. Een vereniging kon uiteraard niet zonder tijdschrift en zo publiceerde Van Doesburg in 1917 de eerste editie van De Stijl. De titel was een sneer naar andere kunstenaarsbewegingen, die volgens Van Doesburg niet met de moderne tijd (ofwel stij1) meegingen. Waar hij zonder enig gespaarde moeite probeerde een collectief op te bouwen was hij evenwel hard in zijn oordelen over hen die daar niet binnen pasten. Hij schreef polemische beschouwingen en royeerde kunstenaars zonder pardon die niet langer binnen zijn visie pasten. Niet per se het resultaat van samenwerking, kan De Stijl beter als product van conflict gezien worden. Onenigheid hielp de individuele kunstenaars hun eigen artistieke visies aanscherpen. En Van Doesburg was nooit te beroerd om conflicten op de spits te drijven. In november 1918 verscheen het eerste manifest van De Stijl, waarin werd opgeroepen tot internationale samenwerking. In reactie meldden kunstenaars zich vanuit Italie, Duitsland en Belgie. Parijs In februari 1920 bezocht Van Doesburg zijn collega Mondriaan in Parijs. Er werden afspraken met kunsthandelaren gemaakt en Van Doesburg werd uitgeroepen tot Nederlandse ambassadeur van de Franse kunstenaarsgroep La Section d'or. Overal in Europa waren moderne kunstkringen ervan doordrongen dat ze samen sterker stonden in de organisatie van tentoonstellingen. De moderne kunst bestond niet alleen uit abstractie, maar in het naoorlogse Europa had ook de Dada beweging furore gemaakt. De zinloosheid van het menselijk bestaan werd door kunstenaars als Francis Picabia en Tristan Tzara in poezie, performances, klankgedichten en schilderijen tot uiting gebracht. Tijdens zijn Parijse bezoek kwam Van Doesburg hiermee in aanraking. Hij was hier zodanig van onder de indruk dat hij begin 1923 een Dada-tournee met de Duitse kunstenaar Kurt Schwitters door Nederland organiseerde. Tijdens deze avonden droeg Schwitters klankgedichten Niet per se als het resultaat van samenwerking, kan De Stijl beter als product van conflict gezien worden. COLLECT I 49

4 Rond 1925 vulde Van Doesburg het gebruik van horizontalen en verticalen aan met diagonalen, een keuze die voor Mondriaan ondenkbaar was. meer plaatsen in Europa zijn waar dit kon. Zo begon Van Doesburg in maart 1921 aan een heuse Europese lezingentournee, langs Belgie, Frankrijk, Duitsland, Italie, Zwitserland en Oostenrijk. De tournee eindigde in Weimar, waar Van Doesburg (en met hem de redactie van De Stijl) zich vestigde. Hij werkte er vanuit een atelier, aan voornamelijk kleurontwerpen voor architectuur, en gaf cursussen die vooral door Bauhausstudenten werden bezocht. Van Doesburg had graag in dienst getreden bij de school, maar zijn tactloze karakter viel niet goed bij andere docenten. Daarnaast wilde het Bauhaus een divers curriculum aanbieden, terwij1 Van Doesburg een allesomvattend programma in gedachten had. Toch had hij invloed op Gropius, zoals terug te vinden de Bauhaus missie 'kunst en ambacht - een nieuwe eenheid' die veranderde naar 'kunst en techniek, een nieuwe eenheid.' Eind 1922, na een mislukte poging tot samenwerking met constructivisten als Liszle, Moholy-Nagy en El Lissitzky, keerde Van Doesburg terug naar Nederland voor onder meer de Dadatournee en een architectuurproject met voormalig Bauhaus-student Cornelis van Eesteren. boven Theo van Doesburg, 'Composition (Female Head)', ca Gouache op papier. Szdpmuvdszeti MOseum Budapest. voor en speelde Nelly, Van Doesburgs geliefde, piano. Ook publiceerde Van Doesburg dadaistische gedichten onder het pseudoniem 1.K. Bonset, een anagram van "Ik ben sot." Weimar Van Doesburgs internationale activiteiten strekten zich verder uit dan Frankrijk. In 1920 had hij in Berlijn een ontmoeting met Bauhaus directeur Walter Gropius, die hem voor een verblijf in 1921 uitnodigde. Ondanks dat Gropius een moderne man was, vond Van Doesburg dat er in de Bauhausschool nog een ouderwetse kunstnijverheidssfeer hing. Hij zag er genoeg mogelijkheden om het Duitse instituut te overtuigen van zijn nieuwerwetse ideeen. Sterker nog, er moesten nog veel Straatsburg Nadat Van Doesburg en Nelly zich in 1924 ten zuidwesten van Parijs, in Clamart vestigden, waren er weinig bouwopdrachten en sloeg hij weer aan het schilderen. Rond 1925 vulde hij het gebruik van horizontalen en verticalen aan met diagonalen, een keuze die voor Mondriaan ondenkbaar was. Een van Van Doesburgs laatste grote projecten was op uitnodiging van het Franse kunstenaarsechtpaar Hans en Sophie Arp. Het betrof de cine-dancing Aubette ( ), een uitgaansgelegenheid in Straatsburg. Hij richtte het van onder tot boven opnieuw in, geometrische patronen aan wand en plafond, en met eenvoudig en strak meubilair. Het was een manier om mensen - zoals hij zich in een De Stijl artikel van 1918 reeds voornam - niet tegenover, maar middenin de kunst te plaatsen. Helaas voor Van Doesburg werd de nieuwe Aubette door de critici genegeerd en voelde ook het Straatsburgse publiek zich er niet thuis. Al snel werden er bloemen en nieuwe kleurverlichting door de uitbater toegevoegd. Teleurgesteld schreef Van Doesburg in 1928 in zijn dagboek: "Scheppen 50 I COLLECT

5 theo van doesburg is de meest troostelooze en teleurstellende bezigheid, waarmede God den mensch gekastijd heeft." Dit weerhield hem niet om 1929 de nieuwe kunstenaarsgroep Art Concret op te richten, waarmee hij een tegengeluid wilde bieden aan de stadsontwerpen van de beroemde Franse architect Le Corbusier. Maar verder dan lezingen en papieren ontwerpen kwam dit plan niet. Eind februari 1931 vertrok Van Doesburg naar het Zwitserse Davos om zijn astma-aanvallen te beteugelen, waar hij nog geen week later onverwacht aan een hartaanval overleed. Zonder het te kunnen afdwingen in zijn eigen tijd, heeft Van Doesburg door zijn oeverloze drang tot netwerken en rotsvast geloof in de abstractie, de moderne kunst in Europa een enorme impuls gegeven. links Kurt Schwitters, 'Für Nelli 1936, Collage. Privé collectie. onder De cine-dancing Aubette ( ), een uitgaansgelegenheid in Straatsburg. Meer weten Bezoeken 'Theo van Doesburg: Een nieuwe kij< op leven, kunst en technologie' BOZAR, Brussel t/rn COLLEC4 I 51