Kijkwijzer BEELDBESCHRIJVING SCHILDERIJEN. niveau*** SPECIAL: César Domela. Over deze tentoonstelling

Transcriptie

1 Kijkwijzer niveau*** BEELDBESCHRIJVING SCHILDERIJEN SPECIAL: César Domela Over deze tentoonstelling César Domela werd in 1900 geboren als jongste zoon van de socialistische politicus Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Op jonge leeftijd vertrok hij naar Italië waar hij in contact kwam met verschillende avantgardekunstenaars*. Niet veel later ontmoette hij Mondriaan, Van Doesburg en andere leden van de kunstenaarsgroep De Stijl. In 1924 sloot hij zich bij De Stijl aan en werd hij het jongste lid van deze kunstenaarsgroep. Domela s ontwikkeling als kunstenaar ging echter een andere kant op dan die van zijn meeste Stijl-collega s. Dit grote retrospectief biedt een overzicht van zijn ontwikkeling. Relief n 90, 1986 Deze Special is heel geschikt om te combineren met de kijkwijzer uit de serie Basics: Beeldbeschrijving schilderijen. Aan de hand van een Basic-kijkwijzer leren de leerlingen een uitgebreide beeldbeschrijving te maken van een schilderij, prent, foto of ruimtelijk of videokunstwerk. De opdrachten uit de Basics zijn algemeen van aard en niet gekoppeld aan een specifieke tentoonstelling. Een kijkwijzer uit de Serie Specials biedt juist wel opdrachten die horen bij bepaalde kunstwerken op een tentoonstelling. Begrippen met een ster worden in de begrippenlijst op de laatste pagina uitgelegd.

2 ZAAL 28 Lees de informatie over De Stijl om de vragen in deze zaal te kunnen beantwoorden. De Stijl Wereldbeeld De kunstopvatting van de kunstenaars was onlosmakelijk verbonden met een idealistisch wereldbeeld: In hun ogen kon kunst een rol spelen op de weg naar een betere, harmonieuzere wereld. Ze wilden samenwerken aan de opbouw van een nieuwe maatschappij. Deze zou in evenwicht met de wetten van het universum moeten zijn. Beeldtaal Organische vormen* waren volgens hen te aards om in de kunst uitdrukking te geven aan deze allomvattende harmonie. Herkenbare voorstellingen leidden de toeschouwer af van datgene waar het om ging: de universele schoonheid, die als het ware gesluierd gaat onder de zichtbare werkelijkheid. Daarom waren in de kunst van De Stijl alleen rechte vormen, lijnen en hoeken toegestaan. Vlakken zouden de primaire kleuren* en de niet-kleuren wit, grijs en zwart krijgen. Op die manier konden zo min mogelijk associaties met de natuur ontstaan. Om dezelfde reden moest iedere suggestie van dieptewerking worden vermeden. Deze kunstopvatting werd door Mondriaan neo-plasticisme (Nieuwe Beelding) genoemd. Hij heeft zijn theorie verwoord in het tijdschrift De Stijl. Theo van Doesburg Contra-compositie van dissonanten XVI, 1925 Piet Mondriaan Compositie met rood, zwart, blauw en geel, 1921

3 Het tijdschrift De Stijl was geen hechte kunstenaarsgroep. De beweging dankt zijn naam aan het tijdschrift De Stijl, dat sinds 1917 werd uitgegeven door de schilder, dichter en architect Theo van Doesburg ( ). Er waren geen vaste schrijvers voor het tijdschrift. De redactie was in handen van Theo van Doesburg, en de enige regelmatige bijdragen kwamen van Piet Mondriaan. Composition néo-plastique n 5 A (Neoplastische compositie nr. 5 A), Het neo-plasticisme is een kunsttheorie die door Piet Mondriaan werd verwoord. Domela s schilderijen waren in 1924 nauw verwant aan deze kunstopvatting. Lees de beschrijving over de beeldtaal van De Stijl. Welke beeldaspecten worden genoemd? 1. Vormen alleen rechte vormen toegestaan

4 2 Welke beeldaspecten van het schilderij van César Domela voldoen aan een néo-plasticistische kunstopvatting? Op grond van deze overeenkomsten in kunstopvatting werd Domela in 1924 lid van De Stijl. Composition neo-plastique n 5 O (Neoplastische compositie nr. 5 O), Binnen de zelfverkoren regels van De Stijl konden de beeldelementen in talloze mogelijkheden gecombineerd worden. Vergelijk het schilderij Composition neoplastique uit 1926 met het eerdere schilderij uit Gebruik hiervoor de trefwoorden (beeldaspecten) van vraag 1.

5 4 Welke begrippen vind je van toepassing op het schilderij uit 1926? Kruis aan. Er zijn meerdere antwoorden mogelijk. () evenwicht () symmetrie () spanning () harmonie () rust () beweging 5 Door Theo van Doesburg leerde Domela in 1927 Kur t Schwitters kennen. Hij raakte gefascineerd door Schwitters methode om van afval en uiteenlopende materialen doordachte en evenwichtige composities te maken. Ook Domela begon verschillende materialen in zijn composities te verwerken. Vergelijk dit reliëf* met de geschilderde composities. Wat voor nieuwe mogelijkheden brengt de stap naar een ander materiaalgebruik voor een compositie? Noem er drie. * spel met Relief néo-plastique n 10 (Neoplastisch reliëf nr. 10), 1930 * *

6 6 Volgens Domela bestaat er een innerlijke en een uiterlijke realiteit. De uiterlijke realiteit is om ons heen. De innerlijke realiteit is in ieder mens. Iedere vorm (golvende lijn, rechte lijn, driehoek, cirkel, enz.) is in ons, zei Domela. Vanuit deze innerlijke realiteit maakte hij zijn composities. Toch hebben de voorstellingsloze beelden van Domela en De Stijl te maken met hun ideeën over de uiterlijke realiteit. Waarnaar streefden zij in kunst en leven? Lees hiervoor de informatie over hun wereldbeeld. 7 Mondriaan realiseerde zijn ideeën over een toekomstige wereld niet alleen op doek, maar ook in zijn directe omgeving. Op de foto zie je zijn atelier in Parijs in Mondriaans ideaal zou zijn bereikt, wanneer de leefomgeving van ieder mens zou zijn veranderd naar de richtlijnen van zijn kunstopvatting. Dit zag hij als een ideale toestand en eindpunt. Welke principes van het neo-plasticisme zie je terug in Mondriaans atelier? Atelier van Mondriaan in Parijs, 1926

7 De diagonaal Als bron van veel onenigheid is de diagonaal het meest bekend geworden. Van Doesburg hield aanvankelijk rigide vast aan het verbod van de diagonaal. Hij was hierin nog strenger dan Mondriaan zelf. Die vond dat vormen rechthoekig moesten zijn, maar hij experimenteerde sinds 1919 met het ophangen van zijn schilderijen onder een hoek van 45. Zo ontstond een ruit, waarin horizontale en verticale lijnen rechthoeken vormden. In de jaren twintig liet Van Doesburg zich niet meer beperken tot het zichzelf opgelegde dogma van de horizontale en ver ticale lijn. Van Doesburg was ervan over tuigd dat alles tijdelijk was en voor tdurend in beweging. De diagonaal werd steeds belangrijker in zijn werk. Mondriaan geloofde dat er één universele werkelijkheid bestond, die op alle plaatsen en te allen tijde identiek zou zijn. Volgens hem was de wereld niet voor tdurend in verandering. Hij ging verder op de door hem ingeslagen weg met horizontale en verticale lijnen. Daarin kwam de diagonaal niet voor. 8 Mondriaan en Van Doesburg hadden op sommige punten verschillende ideeën over het wezen van de wereld. Hieruit vloeide later hun meningsverschil over de diagonaal voort. Lees de informatie over de diagonaal. Probeer in je eigen woorden uit te leggen wat de diagonaal met hun wereldbeeld te maken had.

8 ZAAL 32 9 In 1938 maakte Domela reliëfs (ook genoemd tableaux-objects) die ver verwijderd waren van de beeldtaal van het neoplasticisme. Gewelfde lijnen, de diagonaal en nieuwe materialen speelden hierin een belangrijke rol. Wat vond hij belangrijk aan deze materialen? Het materiaal zelf? De textuur*? Kies drie verschillende materialen van dit reliëf. Beschrijf hoe het oppervlak met gesloten ogen aan zou voelen. Je mag het NIET AANRAKEN. Relief n 15 A (Reliëf nr. 15 A), 1939 * * *

9 10 Domela zelf praatte steeds over de tactiele visie van de ogen. Wat bedoelde hij hiermee, denk je? Relief n 14 A/ Relief 115, (Reliëf nr. 14 A/ Reliëf 115), Eén kenmerk van ruimtelijk werk is dat het er vanuit verschillende perspectieven anders uitziet. Maak twee schetsen ieder vanuit een ander standpunt. Zak ook even door je knieën en bekijk het vanuit kikkerperspectief.

10 ZAAL Domela deed in 1927 zijn eerste praktische ervaringen op met vormgeving. Toen ontwierp hij de voorpagina voor het tijdschrift i 10. Maar vooral was hij geïnteresseerd in de toepassing van fotografie en experimentele fotomontage* in de reclame. Deze fotomontage ontwierp hij voor de firma Ruthsspeicher. Aan de verschillende perspectieven zie je Domela s belangstelling voor ruimte. Welke boodschap brengt deze foto als reclamefoto (voor de machineonderdelen van de firma Ruthsspeicher) over? Beschrijf je indruk. Ruthsspeicher, 1928

11 13 In deze serie foto s komen verschillende onderwerpen aan bod en toch is er één overkoepelend thema. Waar was Domela in geïnteresseerd? Étude de structure, (1988)

12 ZAAL Structuur en textuur blijven een belangrijke rol spelen voor Domela. Hij kiest niet alleen materialen met verschillende texturen. Domela past ook verschillende technieken toe om zelf nieuwe oppervlaktes te creëren. Beschrijf hiervan drie voorbeelden in dit reliëf. * * * Relief n 99 (Reliëf nr. 99), 1965

13 ZAAL Domela gebruikt in zijn sculpturen dezelfde beeldtaal die hij in zijn reliëfs heeft ontwikkeld. Ook hier zijn kleur en textuur van het materiaal belangrijk, en gewelfde en rechte lijnen bepalend voor de compositie. Voegt de ruimtelijkheid van een sculptuur hier nog iets aan toe? Leg je antwoord uit. Sculpture (Sculptuur), Het kunstwerk [is] in essentie de projectie van een geestelijke ontvankelijkheid voor het universele ritme van de dingen. (citaat César Domela) Om het universele ritme van de dingen te verbeelden, heeft Domela uiteindelijk een andere beeldtaal ontwikkeld dan Mondriaan. Alleen een korte periode kwamen zijn ideeën overeen met de kunstopvatting van De Stijl. Vul in. Beeldtaal Mondriaan * * * * * * Beeldtaal Domela

14 ZAAL In de laatste jaren van zijn leven werden de schilderijen van Mondriaan veel beweeglijker. Dit effect ontstaat doordat hij zwarte lijnen vervangt door lijnen die zijn opgebouwd uit kleurvlakjes. Mondriaan maakte hier gebruik van gekleurde tape om te experimenteren met het ritme van de vlakken. Het schilderij weerkaatst het leven in de stad New York. Vanwege de tweede wereldoorlog was Mondriaan hier naar toe verhuisd. Het schilderij was nog niet af toen hij in 1944 overleed. New York was een moderne grote stad, met wolkenkrabbers, grote stromen auto s op de wegen en clubs met jazzmuziek. Zie jij het moderne leven van de metropool New York terugkomen in dit schilderij? Beschrijf. Piet Mondriaan Victory Boogie Woogie,

15 Begrippenlijst Avant-garde, avant-gardistisch Betekent voorhoede. Kunstenaars die voor die tijd een vooruitstrevende richting opgaan. Ze breken met de heersende opvatting over kunst en maatschappij Fotomontage Voorstelling die is samengesteld uit fragmenten van foto s Organische vorm Vorm die doet denken aan natuurvormen zoals van mensen, dieren en planten. Kenmerkend is een vloeiende en soms onregelmatige contour (omtrek) Primaire kleuren De kleuren rood, geel en blauw zijn zuivere kleuren van waaruit alle andere kleuren worden gemaakt Reliëf Ruimtelijk kunstwerk waarbij de vormen en de achtergrond één geheel vormen. De vormen komen uit deze achtergrond naar voren of liggen er ingebed Textuur Zichtbare en voelbare aard van het oppervlak van een bepaald materiaal Gemeentemuseum Den Haag afdeling Educatie Januari 2008 tekst: Andrea Freckmann vormgeving: Ilse Bruêns Mondriaans atelier in New York, 1944