Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Broeke, Pieter Willem van den Title: Het handgevormde aardewerk uit de ijzertijd en de Romeinse tijd van Oss-Ussen. Studies naar typochronologie, technologie en herkomst Issue Date:

2 DEEL II TYPOCHRONOLOGIE VAN HET KUSTAARDEWERK

3

4 Hoofdstuk 6 Inleiding op het kustaardewerk 6.1 Kustaardewerk in relatie tot zoutwinning Nadat J.H.F. Bloemers in 1978 in zijn proefschrift had geopperd dat cilindrische potten uit de inheems- Romeinse nederzetting van Rijswijk De Bult en andere vindplaatsen uit de Romeinse tijd als verpakkingsmateriaal voor zeezout mochten worden beschouwd, 1 duurde het niet lang voordat dit ook gesteld kon worden voor soortgelijk ijzertijdaardewerk. Diatomeeënanalyses leverden een ondersteunend argument bij de identificatie van aardewerk van een ongewoon baksel dat in het Noord-Brabantse Son en Breugel was geborgen. 2 Het onderzoek in Oss-Ussen leverde al snel het inzicht op dat daar sprake was van een langdurige relatie met het kustgebied, beginnend in de vroege ijzertijd. Bovendien manifesteerde zich een heel scala aan vormen en baksels. 3 De meerderheid daarvan mag als briquetage-vaatwerk worden beschouwd. Daarmee wordt het aardewerk bedoeld dat al dan niet in combinatie met massief briquetage-materiaal, zoals klosjes, staven en driepootjes gebruikt is voor de productie van zout uit zout water. De argumenten daarvoor zijn in verschillende publicaties naar voren gebracht. 4 Daarom worden ze hier niet herhaald. Wel kan hier aangegeven worden dat in de loop der jaren meer duidelijkheid is gekomen in de kwestie welke categorieën aardewerk uit de Romeinse tijd al dan niet als omhulsel 5 van zeezout beschouwd mogen worden. Oranjerode cilinders die in België en Zuid-Nederland gevonden zijn, werden oorspronkelijk beschouwd als kroezen voor het voorverhitten van brokken ijzererts, 6 dan wel als schachten van ijzeroventjes. 7 Deze laatste hypothese werd geïnspireerd door het schijnbaar ontbreken van bodems bij dit aardewerk. Toen eenmaal duidelijk was dat dit aardewerk wel degelijk een bodem had bezeten, 8 bleef de functie nog ongewis, maar mocht een rol in de ijzerwinning nog steeds niet uitgesloten worden. 9 Dat veranderde doordat er grote aantallen van zulke cilinders tevoorschijn kwamen op locaties waar van ijzerwinning geen sprake was. Bovendien wezen diatomeeën-analyses in een aantal gevallen op een herkomst uit een kustgebied, net als voor de gemiddeld kleinere cilinders in geel baksel, die het zwaartepunt in de verspreiding gemiddeld noordelijker hadden. 10 Eenzelfde wending nam het inzicht in oorspronkelijk raadselachtig, 11 zeer dunwandig oranjerood aardewerk in briquetage-achtig baksel dat al eerder dan de oranjerode cilinders op Belgische en Zuid-Nederlandse locaties verscheen. Op grond van vorm- en bakselkenmerken, in combinatie met het verspreidingsbeeld, is hiervoor eveneens een functie als zeezoutcontainer geopperd, met een herkomst van de Franse kust langs het Nauw van Calais. 12 Hoewel nu diverse categorieën aardewerk als briquetage-vaatwerk, dus als omhulsel voor zeezout, mogen worden beschouwd, kan zeker niet ál het kustaardewerk dat in het binnenland is terechtgekomen dat stempel krijgen (zie par. 7.1). 6.2 Gebruik en depositie Om de inhoud van briquetage-vaatwerk te benutten, diende het zout waarschijnlijk met geweld uit het omhulsel bevrijd te worden. Feit is dat er in Oss-Ussen geen enkel compleet stuk kustaardewerk is gevonden, hoogstens reconstrueerbare ( archeologisch complete ) exemplaren. Er is echter een alternatief voor het losbreken van het zout, namelijk het onderdompelen van een pot met inhoud in water, waarbij ook het zout inleiding op het kustaardewerk 155

5 uit de poriën en aan de buitenzijde opgelost werd. Dit kan met name toegepast zijn bij het conserveren van kaas en vlees, in een pekelbad. De gebruiksduur van de individuele kustpotten zal er overigens niet substantieel door verlengd zijn, aangezien ze breekbaarder waren dan het lokaal vervaardigde aardewerk. Bovendien waren ze vanwege de poreuze wand minder geschikt voor hergebruik, althans voor het bewaren van vloeistoffen. In de ruimtelijke verdeling van het kustaardewerk uit de ijzertijd zijn binnen Oss-Ussen geen opmerkelijke patronen te registreren. 13 Opvallender zijn de frequentieverschillen die zich voordoen in kuilinhouden uit de fasen G H. Deze verschillen kwamen aan het licht bij een tussentijdse inventarisatie van de kuilinhouden uit de ijzertijd met meer dan 100 aardewerkfragmenten. Terwijl in de fasen C F het aandeel van kustaardewerk daarin maximaal 10% bedraagt, en in de fase I L zelfs niet meer dan 4%, komen in de fasen G H enkele uitschieters voor, tot zelfs 33% (P54; plaat 38:26 32). 14 Van andere ensembles met meer dan 10% kustaardewerk is in plaat 38:13 25 en plaat 39 een ruime selectie weergegeven. Deze afwijkende kuilinhouden liggen ruim verspreid over het nederzettingsareaal. Het lijkt er daarom op dat enkele huishoudens in die tijd gespecialiseerd waren in zoutverwerkende bezigheden. Dat het niet om distributie maar om verwerking van zout gaat, wordt gesuggereerd door de sterke correlatie tussen kustaardewerk en enkele bijzondere elementen van het aardewerk van lokale makelij. Het betreft zowel geperforeerde bodems als bodemloos trechtervormig aardewerk met slijtagesporen op beide randen (zie par , vormtype 6). 15 Deze combinatie suggereert primair een relatie met zuivelverwerking, waarbij het zout gebruikt kan zijn voor het verduurzamen en op smaak brengen van kaas. 6.3 Doelstelling Net zoals het lokale aardewerk biedt het in Oss gevonden kustaardewerk perspectieven voor het opstellen van een typochronologisch schema met een regionale reikwijdte. Dat vormt de doelstelling van dit deel van de studie. Daartoe worden diverse aspecten van het vondstmateriaal analytisch benaderd, maar vanwege de beperkte omvang van het bestand minder intensief op macroscopische aspecten bekeken dan voor het lokale aardewerk in deel I gebeurd is. Anders dan in het geval van de lokaal vervaardigde waar leent het kustaardewerk zich minder goed voor Het voorgaande betekent dan ook dat de hierna te presenteren fasering van het kustaardewerk van Oss- Ussen een afgeleide is van de fasering van het lokale aardewerk. Anderzijds heeft het kustaardewerk in enkele gevallen een mogelijkheid geboden om de inpassing van een aantal basiscomplexen van lokale waar uit deel I te controleren. Dat is vooral te danken aan de snelle afwisseling van enkele vormen van kustaardewerk, in het bijzonder de vormen 5 en 7a (par ). Het gidstype-potentieel van in het binnenland terechtgekomen kustaardewerk met name het overheersende briquetage-vaatwerk is ook groter dan van aardewerk van lokale makelij, omdat de omlooptijd ( levensduur ) van de individuele exemplaren gewoonlijk niet meer geweest zal zijn dan een enkel jaar (zie boven). Wat de geanalyseerde aspecten betreft, blijkt de (specifieke) vorm ook bij het kustaardewerk de chronologisch meest gevoelige variabele. Enkele andere variabelen hebben echter nog relatief veel zeggingskracht, meer dan bij de lokale waar. Het gaat om het kleurpatroon en om de dikte. Op die gecombineerde basis kunnen zelfs individuele onversierde wandfragmenten een aanzienlijke bijdrage leveren aan de datering van een vondstcomplex. Daarom krijgen deze aspecten hierna meer dan gemiddelde aandacht. Omdat het hier om importaardewerk met een ruime verspreiding gaat, is het vanzelfsprekend dat naast de gegevens uit Oss ook die uit de regio worden bezien. De regionale beschouwing heeft als belangrijk oogmerk het aanvullen van de typochronologische kennis van Oss-Ussen voor fasen waaruit nauwelijks kustaardewerk bekend is. Afgezien van fase B, waarin kustaardewerk voor het eerst aanwijsbaar is, gaat het in het bijzonder om de fasen G, I en L. Aldus kan een typochronologisch schema met regionale waarde geproduceerd worden, als aanvulling op het schema voor het lokaal vervaardigde aardewerk. 16 De waarde van deze boven-lokale exercitie is echter beperkt, omdat er in de regio weinig plaatsen zijn waar de lokale chronologie zo fijnmazig bekend is als in Oss. Bij de regionale uit- een onafhankelijk te ontwikkelen faseringsschema. De oorzaken daarvan zijn: a. de doorgaans beperkte aantallen van dit importaardewerk in gesloten complexen; b. de mogelijk huishoudensgewijze variatie in vormtypen, wellicht als gevolg van ruilrelaties met uiteenlopende streken; c. het feit dat in verscheidene aaneengesloten fasen slechts een enkel type kustaardewerk voorkomt. 156 het handgevormde aardewerk uit de ijzertijd en de romeinse tijd van oss-ussen

6 komsten zijn de gegevens van Oss dan ook al dan niet expliciet inbegrepen. Als referentiegebieden worden zowel de kernregio als de ruime regio bestreken (fig. 5.1). Onder West-Nederland wordt daarbij het gebied tussen (Oer-)IJ en Oosterschelde verstaan. Uiteraard wordt voor de oorsprong van het aangevoerde aardewerk ook wel naar verder weg gelegen contreien gekeken, met name in zuidwestelijke richting. Een valkuil waarmee bij de regionale vergelijking van het kustaardewerk rekening gehouden moet worden, is dat de kustzone bewoond werd door gemeenschappen die er op eenzelfde moment elk hun eigen vormen van briquetage-vaatwerk produceerden. Wanneer er zich op een gegeven moment een verandering in de ruilrelaties voordeed en aanvoerlijnen van kust naar binnenland gewijzigd werden, kan een bepaald type vaatwerk in een subzone van de kuststreek nog langdurig zijn geproduceerd, terwijl in het binnenland nieuwe vormen werden geïntroduceerd (die elders in de kuststreek mogelijk al langer gangbaar waren). De typochronologie mag dan ook in eerste instantie van toepassing geacht worden op de kernregio (fig. 5.1). Voor dat gebied gelden ook de presentielijnen die in de figuren en 7.4 worden weergegeven. In de ruime regio kan in ieder geval meer inzicht verkregen worden in de potentiële herkomstgebieden van het kustaardewerk. Dit doel is overigens ook met andere dan typologische middelen bereikt (zie de delen III en IV). De analyse van het aardewerk van lokale makelij in deel I eindigt bij fase N, omdat de eigen productie in de jongste bewoningsfase (fase O, 150/ /250 n.chr.) verdrongen was door import-aardewerk uit de (Gallo-)Romeinse traditie. Kustaardewerk werd in fase O echter nog steeds aangevoerd, en krijgt hier dan ook aandacht. inleiding op het kustaardewerk 157

7