Voorwoord. Achterin staan moeilijke woorden uitgelegd in de begrippenlijst.

Transcriptie

1 e Biesbosch 0

2 Voorwoord In het boekje dat hier voor je ligt, staat handige informatie voor een spreekbeurt of werkstuk over de Biesbosch. Zoals je misschien wel weet, is de Biesbosch een bijzonder natuurgebied. Het is heel belangrijk voor dieren, planten en ook voor mensen. Bever Wilde eenden Muskusrat Achterin staan moeilijke woorden uitgelegd in de begrippenlijst. Ook kun je er de namen van boeken en internetpagina s vinden, voor als je nog meer wilt weten. e foto s op de knipplaat kun je voor je werkstuk gebruiken. Om je een idee te geven in welke tijd elk stukje zich afspeelt, staat boven aan elke bladzijde een tijdsbalk. e pijl geeft de tijd aan, waarover we op dat moment vertellen. Succes en veel leesplezier! e Biesbosch 1

3 Inhoudsopgave 1. Hoe het begon 4 e Groote Waard 4 Zwakke dijken 4 Moeren 5 St. Elisabethsvloed 5 Kinderdijk 5 2. Water en land 6 Een binnenzee 6 Water werd weer land 6 Biezen, riet en wilgen 6 Kreken en polders 8 Bekende namen 8 3. e natuur van eb en vloed 9 Zoetwatergetijden 9 Bijzondere planten 9 ieren Mensen in de Biesbosch 11 Wonen en werken 11 Arbeiders in de Biesbosch 11 e griendwerker 12 Vissers 13 Jagers 13 Eendenkooi 14 Een schuilplaats in de Tweede Wereldoorlog Afgesloten van de zee 16 Watersnoodramp 16 Veiligheid heeft voorrang 16 Vaarwel eb en vloed 17 2 e Biesbosch

4 6. Hoe de natuur nu is 18 Planten 18 Vissen 18 Voedsel, rust en een broedplaats 19 e bever en andere dieren Mensen in de huidige Biesbosch 21 Wie werken er nu in de Biesbosch 21 Varen, wandelen en genieten 22 Kijken mag, verstoren niet 22 rinkwater van levensbelang 23 Energie e Biesbosch: een nationaal park 25 Wat is een nationaal park? 25 Geslaagd voor nationaal park 25 Andere nationale parken 26 Bijzonder gebied 26 Hoe gaat het verder e toekomst 28 e sluizen gaan open 28 Wat er allemaal bij komt kijken 28 Oplossingen zoeken 29 Begrippenlijst 30 Boekenlijst en internetpagina s 32 Colofon 33 e Biesbosch 3

5 1. Hoe het begon Honderden jaren geleden was de Biesbosch nog geen natuurgebied. Het was toen een polder. Een polder is een gebied dat omringd is door dijken en waarvan men de waterstand kan regelen. e Groote Waard Het gebied waar nu de Biesbosch ligt, maakte deel uit van een grote polder: de Groote-of Zuid-Hollandse Waard, ongeveer hectare (1 hectaree is ongeveer 1 voetbalveld) groot. Aan de randen van deze polder lagen Geertruidenberg, Lage Zwaluwe ordrecht, Gorin- chem en Heusden. In de polder zelf lagen zo n 64 dorpen en een aantal kloosters en kastelen. wars door de Groote Waard stroomden verschillende rivieren, zoals de Oude Maas, de onge en de Alm. Zwakke dijken e dijken in de polder beschermden de mensen en de stukken landbouw- en veeteeltgrond tegen het water. Maar er waren enkele gevaren. oor steeds meer gebie- en den in te polderen, kreeg het water minder plaats om weg te stromen. Verder kregen de steden ordrecht Geertruidenberg ruzie over wie het onderhoud van de dijken moest betalen. e Hoekse (de mensen uit Geer- truidenberg) en Kabeljouwsee (mensen uit ordrecht) twisten zorgden ervoor dat de dijken niet onderhouden werden. Op sommige plaatsen staken de mensen zelfs vlak achter de dijk turf. Hierdoor ontstonden er diepe gaten, die de dijken verzwakten. F d e Groote Waard 4 e Biesbosch

6 Moeren e mensen staken turf om zout te winnen. Moeren heette dat. Het veen in de Groote Waard bevatte veel zout. Na het turfsteken kon de turf drogen en werd verbrand. Er bleef dan zoute as over. Als je die ver- en het zout lost in het water op. Ze schepten dan de as ervan af en mengt met water, komt de as bovendrijvenn lieten het water verdampen. Wat overbleef, was ge- han- zuiverd zout. Zout was in die tijd een belangrijk delswaar: je kon er veel geld mee verdienen. zeventien dorpen verdwenenn onder het water en ongeveer vierduizendd mensen verdronken. eze overstro- die die mingsramp is genoemd naar de heilige Elisabeth, dag haar feestdag had. Kinderdijk In de Groote Waard woonde een jong stel dat pas een baby had gekregen. e nacht van 18 op 19 november 1421 was een ware verschrikking. Toen het water kwam, probeerden de twee mensen te redden wat er te redden viel. Maar het water steeg sneller dan ver- wacht. St. Elisabethsvloed St. Elisabethsvloed In de nacht van 18 op 19 november 1421 ging het mis. Springtij en een zware storm zorgden dat zeewater diep het land instroomde. e rivier, die nu de Merwede heet, kon door het zeewater haar eigen water niet meer kwijt. e dijken raakten doordrenkt en een aantal begaven het. Binnen een paar uur stond de hele Groote Waard vol water. Over de ondergang van de Groote Waard doen veel verschillende verhalen de ronde. Zeker is dat Opeens zagen ze hoe de stroom het wiegje greep. Het wiegje van hun kind! oor het kolkende water dreig- de het om te slaan, maar de kat die er ook in had ge- legen, sprong van de ene naar de anderee kant en hield het in evenwicht. e wanhopige ouders merkhadden nu ten dat ze de strijd gingen verliezen, en nog maar één wens: dat tenminste hun kind de ramp zou overleven. Uren later dobberde het wiegje tegen de kant. Het kind was ongedeerd en werd eruit ge- lag Kin- haald. Sinds die tijd heet het dorp dat daar derdijk. e Biesbosch 5

7 2. Water en land e polder stond onder water, net als in het begin van de jaartelling. Opnieuw begon de strijd tegen het water. Een binnenzee Nadat de dijken in november 1421 doorbraken, veranderde de Groote of Zuid-Hollandse Waard in een echte binnenzee. eze was hectare groot en lag tussen ordrecht, Gorinchem, Lage Zwaluwe en Geertruidenberg. Alles weer van voren af aan beginnen: aanslibbing van klei en zand, begroeiing en inpolderingen. e dijken moesten weer snel gemaakt worden. Maar niemand wilde het herstel hiervan betalen. Pas in de tweede helft van de 19 de eeuw kwam er een oplossing voor de afvoer van het water. Een kreek werd uitgediept en verbreed: de Nieuwe Merwede. it kanaal deelde de Biesbosch in tweeën en zorgde voor een snelle afvoer van overtollig naar de zee. Water werd weer land irect na de ramp vormde zich weer land. e rivieren Maas en Waal, en ook de zee voerden met de waterstroom zand en klei aan. de binnenzee was de stroming minder sterk. Hierdoor zonken de zand -en klei deeltjes naar de bodem. e binnenzee werd steeds ondieper. Op den duur kwamen bij eb stukken land boven water. eze worden slikken of platen Biezen, riet en wilgen Zo gauw het land door aanslibbing van zand- en kleideeltjes hoog genoeg was dat het bij eb boven water uit kwam, gingen er biezen groeien. eze planten staan graag met hun wortels in het water. e mensen plantten biezen bij, om deze te kunnen oogsten. e Biesbosch zijn naam te danken aan deze plant. Het betekent een bos biezen. e veranderingen in de binnenzee 6 e Biesbosch

8 e biezen verlaagden de stroomsnelheid van het water nog meer. Op die plaatsen had zand en klei de tijd om naar de bodem te zinken. Hierdoor ontstond er nog sneller land. e biezen kwamen hoger te staan, waardoor de wortels minder vaak in het water stonden. Hier konden ze niet goed tegen. Riet kon dit beter verdragen en nam de plaats van bies in, waardoor rietlanden ontstonden. Maar het land bleef ophogen. Het riet trok zich terug en er gingen wilgen groeien. Wilgen groeien niet goed als ze te veel water krijgen. e mensen legden dan ook dij- gen op groeien heet een griend. ken aan, zodat bij vloed de wilgen niet onder water kwamen te staan. Een stuk land waar aangeplante wil- Een griend Bies Riet oorsnede van water tot land e Biesbosch 7

9 Kreken en polders Het was niet de bedoeling dat grienden overstroomden met vloed. aarom werden er dijken omheen gelegd. Zo vormden de mensen de eerste polders. Wanneer de wil- ver- gen oud werden en de griend dus minder rendabel, hoogde men de dijken. Ze werden net zo lang opge- hoogd totdat de bodem bruikbaar was voor akkerbouw. Rond 1650 was tweederde van de binnenzeee weer ingeals weide en polderd. e mensen gebruikten de polders akkers. Bij de vorming van het landschap ontstond er een dool- grien- hof van water: kreken die tussen de ingepolderde den door kronkelden. Je kon hier vreselijk verdwalen. Alleen de werkers van de Biesbosch wisten de weg te vinden. Zij gaven elke polder, kreek of plaat een naam. it maakte voor hen het reizen door het gebied makke- en lijker. Ook waren er verraderlijke getijdenstromingen onverwachte zandplaten die met vloed onder water stonden. Hierdoor kon het best gevaarlijk zijn in een bootje. Aan de namen die je op de kaart van de Biesbosch kan vinden, is vaak nog af te leiden in welke perioden ze zijn ontstaan. Namen eindigend op waard zijn het oudst, bijvoorbeeld de Keizersguldenwaarden de Muggenwaard. Ze ontstonden tussen 1600 en Tussen 1650 en 1800 ontstonden namen eindigend op hoek of zand, bijvoorbeeld Hardenhoek, Janne- zand en onderzand. Na l800 kwamen er namen die eindigden op plaat, bijvoorbeeld Hofmansplaat, eeneplaat en Toontjesplaat. Veel namenn herinnerenn aan de eigenaren van dat stuk land, zoals Cornelia- polder, Verschurepolder en Petrusplaat. Ook de natuur in de Biesbosch komt in een aantal namen terug: Kivietswaard, Lepelaar en Bloemplaat. Palingsloot, Gat van de Vissen en Steurgat komen uit tijden dat er veel vis was. Maar namen werden ook verbonden met slechtere tijden, zoals bijvoorbeeld Boerenverdriet en Sagarijntje. En wat dacht je van namen als het Gat van Moeder Molet, de ooiemanswaard, de Moordplaat sieverhalen de ronde. Bekende namen Namen in de Biesbosch 8 en de ood? Over hun ontstaan doen tal van fanta- e Biesbosch

10 3. e natuur van eb en vloed Met eb en vloed verandert de waterstand. Zo gebeurt het dat gebieden elke dag onder water lopen en wat later weer droogvallen. Voor de planten en dieren bet kent dit aanpassen of wegwezen Zoetwatergetijden e Biesbosch is een zoetwatergetijdengebied. at betekent twee dingen: 1. Er zijn verschillen in waterhoogte. it komt door de werking van eb en vloed. Bij vloed stroomt zeewater het land in via de rivieren. Het waterpeil komt dan op zijn hoogste stand. Bij eb stroomt het water juist naar de zee toe, waardoor de waterhoogte daalt tot de laagwaterstand. Het verschil tussen de hoogste en laagste waterstand bedroeg vroeger in de Biesbosch twee meter. Nu is het verschil nog 20 centimeter in de Brabantse Biesbosch en 70 centimeter in de Veendeel van de (Zuid)- Hollandse Biesbosch. 2. Het water is zoet. e Biesbosch ligt zo ver van de zee af, dat het zoute water er niet komt. Het water in de Biesbosch komt van de grote rivieren zoals de Maas en de Run. oor de stroming duwt het rivierwater het zoute water terug naar zee. eze zoetwatergetijdengebieden komen niet veel voor, Meestal is een getijdengebied zout, omdat het zeewater er in stroomt. In de Biesbosch komt geen zeewater, maar het verschil in waterhoogten is goed merkbaar. Riet Een veel voorkomende plant in de Biesbosch was de spindotter. Hij heeft gele bloemen, en zorgde dat het gebied in het voorjaar veranderde in een geel tapijt. e spindotter is heel bijzonder: deze dotterbloem heeft zich helemaal aan de getijden aangepast. Hij komt aan zijn naam, omdat er worteltjes verschijnen op de plek waar de bladeren aan de stengel zitten. ie lijken op een spin. Hij groeit alléén in de Biesbosch, en komt dus nergens anders op de wereld voor. Bijzondere planten Enkele planten, zoals bies en riet, kunnen er goed tegen om onder water en even later weer boven water t e staan met de wortels. Met het zakken van het water bleef slib liggen. it bevatte erg veel voedingsstoffen. Het riet in de Biesbosch kon dan ook 4 tot 5 meter hoog worden. Spindotter e Biesbosch 9

11 ieren Met eb vielen de slikken en platen in de Biesbosch droog. Hierin zat allerlei voedsel waar verschillende vo- en klei- gels op afkwamen. e kleine gans, wintertaling ne zwaan waren de belangrijkste soorten die in de Bies- grote gebieden in de Biesbosch tijdens eb voor de mens nau- bosch voedsel zochten en overwinterden. oordat welijks toegankelijk waren, was het er erg rustig. Vogels die hun nest in bomen maakten, zoals de blauwe reiger en de wielewaal, konden wel veilig broeden. Zij waren dan ook algemene broedvogels. Blauwe reiger oordat de Biesbosch in open verbinding met de zee stond, kwamen er veel soorten vis voor. Sommige vissen leven namelijk in de zee, maar hebben zoet stromend water nodig om hun eitjes af te zetten. Zeeforel, fint, spiering en zeeprik waren zulke trekvissen. e steur was de grootste vis in de Biesbosch. Hij kon wel 3 meter lang worden. Honderden steuren legden in dit gebied hun eitjes. eze eitjes noemt men kaviaar. Fazant Voor veel broedvogels was het gebied minder geschikt. Vogels die hun nest op de grond maken, zoals de fazant en de wilde eend, zagen regelmatig hun nesten over- stromen. e grote getijdenverschillen maakten nestbouw onmo- zoals gelijk voor vogels, die een drijvend nest maakten, de fuut en de meerkoet. Fuut Meerkoet e Steur: een grote vis 10 e Biesbosch

12 4. Mensen in de Biesbosch Voor de mens is de Biesbosch altijd van grote betekenis geweest, om er te wonen, voedsel te vinden of voor werk. e natuur hielpen ze een handje, zodat ze zoveel mogelijk voordeel uit het gebied konden halen. e Biesbosch was dan ook een werkplek voor veel mensen. Arbeiders in de Biesbosch In de Biesbosch woonden eilandboeren. e nieuwe polders bestonden namelijk uit vruchtbare klei. aar konden ze goed tarwe, vlas en suikerbieten op verbouwen. Via boten brachten ze hun producten naar het vasteland. Wonen en werken e mensen woonden voornamelijk in de kleine dorpjes aan de rand van de Biesbosch. Al lagen er ook woningen van boeren en koikers in de polders zelf. In de winter werkten de mannen op de grienden. Ze sneden en verwerkten het riet en wilgenhout. Ze woonden dan tijdelijk in keten of arken. ie waren gemaakt van riet of houten planken, waar de wind met sneeuw en regen door de kieren waaide. Vaak bleef er rook hangen. Om toch een beetje lucht te krijgen, moest de deur open. Het waren verblijven waar je nog geen varkens in zou stallen. e mannen woonden daar de hele week, alleen op zondag gingen ze naar huis. Veel mensen werkten voor landeigenaren. Het werk bestond voornamelijk uit het onderhouden van stukken land met biezen, riet of wilgen en het snijden of kappen van deze planten. Mensen sneden biezen af om er stoelzittingen, vloermatten en allerlei vlechtwerk van te maken. Biezen snijden gebeurde in de zomer bij laag water. Voor de biezensnijders was dit zwaar; het was warm en er waren veel muggen. Biezensnijder e mensen gebruikten riet als afscheidingsscherm of als isolatiemateriaal. e takken van wilgen gebruikten de mensen als bonenstokken of voor hoepels om tonnen heen. e tonnen werden gebruikt om etenswaren te bewaren en langer goed te houden. Een griendkeet e Biesbosch 11