Nationaalerfgoedindeetalage Eenonderzoeknaardeafstootvan34rijksmonumenten metprimaireenerfgoedfunctie

Transcriptie

1 Nationaalerfgoedindeetalage Eenonderzoeknaardeafstootvan34rijksmonumenten metprimaireenerfgoedfunctie CharlotevanSchoonhoven VrijeUniversiteitAmsterdam Studentnummer: FaculteitderLeteren adres: MasterErfgoedstudies Begeleider: drs.i.b.s.vankoningsbruggen TweedeLezer: prof.dr.j.e.bosma Mei2014

2

3 Inhoudsopgave Inleiding 4 Vraagstelling 4 Opzet en doelstelling 5 Onderzoeksmethode 6 1. De afstoot van 34 rijksmonumenten Monumentenbeleid Rijksgebouwendienst Restauratie en onderhoud Herbestemming Het aangepaste beleid De 34 rijksmonumenten De totstandkoming van de lijst met 34 monumenten Wijze van verkrijging Victor de Stuers Staat en bestemming Erfgoed Van Monument naar Erfgoed Erfgoed in de maatschappij De Nederlandse Canon Iconisch erfgoed Ontwikkeling wettelijke bescherming monumenten De Monumentenwet Kernpunten Monumentenwet De Monumentenwet Kernpunten Monumentenwet Gevolgen Monumentenwet De Modernisering Monumentenzorg (2011) Beleidsvisie Kiezen voor Karakter Kernpunten Monumentenwet Brim en Sim Handhaving Sloopvergunning en bedreigde rijksmonumenten 53 Conclusie 56 Literatuurlijst 60 Bijlage 72 2

4 3

5 Inleiding Tijdens mijn stage bij de Rijksgebouwendienst (Rgd) ben ik in aanraking gekomen met de afstootopgave van de overheid. De Rijksgebouwendienst staat voor de uitdaging om tot 2020 naar verwachting ruim een kwart van het kantoorbezit af te stoten. Dit betreft zowel huurpanden als objecten in eigendom van het Rijk. Naast kantoorpanden staan er gevangenissen, kazernes, archieven en 34 monumenten met primair een erfgoedfunctie op de nominatie verkocht te worden. 1 Vooral de voorgenomen afstoot van rijksmonumenten verbaasde mij ten zeerste. Monumenten hebben een maatschappelijke functie en naar mijn idee maakt het behouden van monumenten onderdeel uit van het traditionele takenpakket van de overheid. De aankondiging van minister Blok om 34 monumenten met primair een erfgoedfunctie te vervreemden, zorgde voor veel opschudding onder de gebruikers van de monumenten, gemeenten en erfgoeddeskundigen. Allereerst omdat gebruikers en huurders van de monumenten de plannen uit de media moesten vernemen. Het voornemen stuitte daarnaast op onbegrip omdat velen met mij van mening waren dat het de morele plicht van de overheid is monumenten te behouden. Verder bestond veel onduidelijkheid over de exacte motieven van de afstoot. Mede daarom organiseerden de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (KNOB) en de Leerstoel Modificatie, Interventie en Transformatie (RMIT) op 10 januari 2014 de studiedag Wiens bezit. 2 Tijdens deze dag werd getracht inzicht te krijgen in de afstootopgave. Onder de sprekers bevonden zich academici en vertegenwoordigers van de Rijksgebouwendienst en het Rijksvastgoedbedrijf. De hoop en verwachting dat eindelijk meer duidelijk zou worden over de redenen van de afstoot, waarom juist deze monumenten vervreemd worden en de toekomst van de monumenten leken dan ook gegrond. De vertegenwoordigers van de Rijksoverheid gingen echter voornamelijk in op de algemene afstootopgave van de Rijksgebouwendienst en lieten na in detail te treden. Tijdens de studiedag stond ook de veronderstelde morele plicht van de overheid om zorg te dragen voor het nationaal erfgoed ter discussie. Bestaat deze nog wel? Of is een dergelijk plicht niet meer van deze tijd? Vraagstelling Volgens minister Donner van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) past de beleidswijziging die ten grondslag ligt aan de afstoot, binnen de ontwikkeling op het gebied 1 Bolder en Van Schoonhoven 2013, p ( ) 4

6 van de monumentenzorg. 3 Een stelsel van publiekrechtelijke bescherming via wetgeving, subsidies, fiscale maatregelen en toezicht maken bescherming van monumentaal vastgoed door rijksbezit niet langer noodzakelijk, aldus de minister. 4 Deze bewering zal onder andere in voorliggende scriptie onderzocht worden aan de hand van de hoofdvraag: Past de afstoot van rijksmonumenten door de Rijksgebouwendienst in de ontwikkeling van erfgoed in de afgelopen eeuw en is de bescherming van monumenten door rijksbezit niet langer noodzakelijk? Opzet en doelstelling De scriptie bestaat uit drie hoofdstukken. In hoofdstuk één zal eerst worden ingegaan op het huidige monumentenbeleid van de Rijksgebouwendienst. Door op zoek te gaan naar de grondslagen van het beleid en de dagelijkse praktijk uiteen te zetten, ontstaat een duidelijk beeld van de manier waarop de monumenten worden beheerd en wordt tevens inzichtelijk gemaakt welk doel de Rgd met zijn beleid nastreeft. Na de beschrijving van het huidige monumentenbeleid zal het plan van minister Blok om 34 monumenten te vervreemden worden besproken. Onder meer zal worden ingegaan op de beleidswijziging die de afstoot mogelijk maakt. Daarna volgt een uitgebreide bespreking van de af te stoten objecten. Onder andere de wijze waarop het Rijk in bezit is gekomen van de monumenten en de huidige staat van de objecten komen aan bod. In de bijlage zijn alle objecten opgenomen die op de nominatie staan om vervreemd te worden. Het doel van hoofdstuk één is om inzicht te krijgen in de wijze waarop de Rgd invulling geeft aan het beheer van de monumenten, hoe en waarom daar verandering in gaat komen en welke monumenten daarvan de gevolgen gaan ondervinden. In hoofdstuk twee zal de ontwikkeling van zowel het begrip erfgoed, als erfgoed in de Nederlandse samenleving uiteen worden gezet. Door beide ontwikkelingen te onderzoeken hoop ik uiteindelijk te kunnen concluderen in hoeverre de afstoot van monumenten past in de ontwikkeling van erfgoed in de afgelopen eeuw. Naast een aantal maatschappelijke ontwikkelingen zullen de dynamiek van erfgoed en de al dan niet iconische status ervan in dit hoofdstuk onder de loep worden genomen. In het derde en laatste hoofdstuk staat de geschiedenis van de Monumentenwet en aanverwante wetgeving centraal. Onderzocht wordt op welke gronden is overgegaan tot invoering van de Monumentenwet en welke ontwikkelingen geleid hebben tot herhaaldelijke 3 Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 77, p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 77, p. 4. 5

7 aanpassing van de wet. Daarnaast zal onder meer worden ingegaan op diverse handhavingsmogelijkheden en subsidieregelingen. In dit hoofdstuk wordt kortom getracht een zo compleet mogelijk beeld te geven van de wettelijke bescherming van monumenten. De mate waarin monumenten wettelijke bescherming genieten, is vanzelfsprekend bepalend voor het oordeel over de noodzaak monumenten door middel van rijksbezit te beschermen. Onderzoeksmethode Voor beantwoording van mijn hoofdvraag heb ik voornamelijk gebruik gemaakt van Kamerstukken, beleidsdocumenten, de gebouwencatalogus van de Rijksgebouwendienst, wetenschappelijke literatuur en de Monumentenwet. Informatie over de Rijksgebouwendienst bleek zeer moeilijk te vinden. De overheid pretendeert transparant te zijn, maar dit is in de praktijk nauwelijks. De communicatie, of beter gezegd het gebrek daaraan, rondom de afstoot van de monumenten wees dat eens te meer uit. Bij mijn onderzoek naar de verwerving van de monumenten heeft het stageverslag Gebouwd of verworven van Maria Lamslag een belangrijke rol gespeeld. 5 Haar verslag zette mij op het spoor van de nota Rgd-monumenten: monumenten in beheer bij de Rijksgebouwendienst uit Ondanks dat de nota in slechts één bibliotheek aanwezig bleek te zijn, is het me gelukt dit voor mijn onderzoek cruciale informatie te bemachtigen. Tijdens mijn onderzoek naar de Rijksgebouwendienst heb ik verder veelvuldig gebruik gemaakt van de online gebouwencatalogus van de dienst. 7 In deze catalogus worden alle gebouwen genoemd die de Rijksgebouwendienst in beheer heeft met daarbij hun functie en de restauraties die ze hebben ondergaan. Bij de totstandkoming van het hoofdstuk Erfgoed hebben de oratie Dynamisch erfgoed van Willem Frijhoff en het boek Geschiedenis en ontwerp, handboek voor de omgang met cultureel erfgoed van Koos Bosma en Jan Kolen een rol gespeeld. In hun boek wordt uitgebreid de ontwikkeling binnen de erfgoedsector uiteengezet. 8 Zoals de naam reeds doet vermoeden gaat Frijhoff in Dynamisch erfgoed in op de dynamiek van erfgoed. 9 Tijdens de module Erfgoed en Ruimte waaraan ik vorig jaar april heb deelgenomen, was mij reeds duidelijk geworden dat erfgoed minder absoluut en strak omlijnd is dan ik dacht. Ter afsluiting van de module heb ik samen met een aantal medestudenten het manifest Rijksmonument Brandevoort geschreven, waarin wij pleiten voor een monumentale status 5 Lamslag, M., Gebouwd of verworven ter huisvesting en behoud; redenen van verwerving van de huidige Rijksgebouwendienstmonumenten, (Stageverslag Atelier Rijksbouwmeester) 6 Nota, Rgd-monumenten: monumenten in beheer bij de Rijksgebouwendienst. Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Den Haag, ( ) 8 Bosma, K, Kolen, J.A.C, Geschiedenis en ontwerp, Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed, VanTilt, Frijhoff, W., Dynamisch erfgoed. Heeft de cultuurgeschiedenis toekomst?, (Afscheidsrede Vu) 6

8 voor de nieuwbouwwijk Brandevoort. 10 In onze stelling komt de moderne dynamische visie op het begrip erfgoed naar voren. In voorliggende scriptie tracht ik onder meer vanuit deze veranderde visie op het begrip erfgoed concrete ontwikkelingen op erfgoedgebied te onderzoeken en zo een bijdrage te leveren aan het actuele debat over erfgoed en de monumentenzorg. Voor de totstandkoming van het hoofdstuk Ontwikkeling wettelijke bescherming monumenten zijn het boek Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg van Tillema, 11 diverse nummers van het tijdschrift KNOB, 12 Kamerstukken uit de periode en het rapport Toezicht en handhaving monumentenwetgeving van groot belang geweest. 13 Vanuit mijn achtergrond als toekomstig erfgoeddeskundige is de Monumentenwet moeilijk te begrijpen. Laatstgenoemde rapport, geschreven door het juridisch en bestuurskundig onderzoeksbureau Pro Facto, heeft geholpen bij het verkrijgen van inzicht in de eigenschappen en werking van de Monumentenwet. 10 Akkerman, A., Kok, J., Putten, M. van, Schoonhoven, C. van., Postmodernisme in het Brabants productielandschap, 2013 en Erfgoedmanifest rijksmonument Brandevoort, Tillema, J.A.C., Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg, Staatsuitgeverij, Den Haag, Bulletin KNOB 1998 nr. ¾ waaronder de artikelen: Apell, De Monumentenwet 1988 in de gemeentelijke praktijk en Waal, Bestuurlijk en juridische observaties bij tien jaar Monumentenwet Bulletin KNOB 2012 nr. 11, artikel: Kuipers, Culturele grondslagen van de Monumentenwet, Winter, H.B., Woestenburg, N.O.M, Visser, F.W., Toezicht en handhaving Monumentenwet 1988 en de Wet Algemene bepalingen omgevingsrecht, Pro Facto Juridisch en bestuurskundig onderzoeksbureau, Groningen,

9 1. De afstoot van de 34 rijksmonumenten De Rijksgebouwendienst maakt sinds 2010 deel uit van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). 14 De taak van de dienst is het beheren en ontwikkelen van de grootste vastgoedportefeuille van de overheid. De Rijksgebouwendienst heeft ongeveer 2000 objecten in eigendom waarvan 350 een monumentstatus hebben. 15 Ook de 34 af te stoten monumenten worden beheerd door de Rgd. In dit hoofdstuk zal het gevoerde monumentenbeleid van de Rijksgebouwendienst sinds 1991 uiteen worden gezet. Vervolgens zal in worden gegaan op de beleidswijziging aangaande het monumentaal vastgoed in rijksbezit en het plan van minister Blok om 34 monumenten af te stoten. Tot slot zal uitgebreid stil worden gestaan bij de 34 af te stoten monumenten. Onder meer de totstandkoming van de lijst en de wijze waarop de monumenten in bezit zijn gekomen van de Rgd staan hierbij centraal. 1.1 Monumentenbeleid Rijksgebouwendienst In de gebouwenportefeuille van de Rgd bevinden zich 350 monumenten. Onderscheid wordt gemaakt tussen monumenten met primair een huisvestingsfunctie (MHF) en monumenten met primair een erfgoedfunctie (MEF). 16 De MHF s worden ingezet voor rijkshuisvesting. Enkele voorbeelden hiervan zijn het Rijksmuseum in Amsterdam, het Binnenhof in Den Haag en de koepelgevangenis in Haarlem. 17 De MEF s werden voor 1991 aangeduid als monumenten zonder huisvestingsfunctie. Naar smaak van de toenmalig directeur-generaal Frans Evers had deze aanduiding een negatieve klank. Mede daarom werden deze monumenten vanaf 1991 aangeduid als monumenten met primair een erfgoedfunctie. 18 De MEF s zijn in het bezit gekomen van de Rijksgebouwendienst met als doel ze te beschermen. Volgens Bert van Bommel, sinds 1982 monumentenadviseur bij de Rijksgebouwendienst, gaat het vrijwel altijd om iconen uit de geschiedenis van de monumentenzorg of om objecten met een uitzonderlijk hoge cultuurhistorische waarde. 19 Enkele voorbeelden hiervan zijn het Muiderslot in Muiden, het Pandhof Sint Marie in Utrecht en de Sassenpoort in Zwolle. Het onderscheid tussen MHF s en MEF s werd in 1991 ingevoerd naar aanleiding van de nota Ruimte voor Architectuur. 20 In deze nota werd de toon gezet voor het architectuurbeleid van de Rijksoverheid. In de architectuurnota werd op meerdere gronden 14 ( ) 15 ( ) 16 Van Bommel 2008, p Nota 1991, pp. 37, 39 en Van Bommel 2008, p Van Bommel 2008, p Nota VROM & WVC

10 behoud van en goede zorg voor het gebouwde cultureel erfgoed bepleit: Respect voor een passende bejegening van het eerder gebouwde, van de bestaande gebouwde omgeving, zijn daarom niet de exclusieve leefregels van de monumentzorger, maar vormen ook voor de bouwers en beheerders van nieuw en oud onroerend goed behartenswaardige principes. 21 In de naar aanleiding van de architectuurnota verschenen nota Rgd-monumenten van de Rijksgebouwendienst werden de taken, plichten en bevoegdheden van de dienst uiteengezet. Verder gaf deze nota een overzicht van de richtlijnen en spelregels die in acht dienden te worden genomen bij de omgang met monumenten. De nota bevatte tevens een lijst met monumenten waar de dienst een in beginsel blijvende verantwoordelijkheid voor had, de categorie-i monumenten. 22 De categorie-ii monumenten kwamen, in tegenstelling tot die in categorie-i, bij overtolligheid in aanmerking vervreemd te worden. 23 De opname in de eerste categorie vond plaats op grond van een of meer van de volgende plaatsingsgronden: 24 Uniciteit als historisch rijkshuisvestingsobject Exemplarische betekenis als gaaf voorbeeld van huisvesting van het Rijk Historisch belang en de betekenis van het rijkseigendom Extra beschermingsfactor die het rijksbeheer oplevert Bestaande culturele en morele verplichtingen In de nota Rgd-monumenten werd de missie van de Rgd als volgt omschreven: De Rijksgebouwendienst draagt bij aan het succesvol functioneren van zijn klanten door het bieden van efficiënte en effectieve huisvestingsoplossingen. Met het instandhouden van monumenten draagt de Rijksgebouwendienst bij aan het behoud van ons cultureel erfgoed. 25 Het feit dat de Rgd bijzondere mogelijkheden had om monumenten een passende functie te geven of laten behouden, vormde een beschermingsfactor op zich. Zeker met het oog op de beperking in de zin van de Monumentenwet (1988) op het punt van gebruik. Tegen wezensvreemd gebruik en de daaruit vloeiende bouwkundige aanpassingen kon de wet namelijk geen verweer bieden. De dienst zag de extra waarborg die rijksbezit opleverde ten opzichte van eigendom buiten de sfeer van de Rijksoverheid als belangrijk motief voor de plaatsing van objecten in categorie-i. 26 Een extra waarborg voor de kwaliteit in de omgang 21 Nota 1991, p Nota Rgd 1991, p Lamslag 2011, p Nota Rgd 1991, p Van Bommel 2008, p Nota Rgd 1991, p

11 met monumenten vormde het eigen onderzoeksbeleid van de dienst, resulterend in gedetailleerde documentaties en waarstellingen per monument. 27 In 2001 werd door de staatssecretaris Remkes van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) het beleid van de Rijksgebouwendienst, zoals beschreven in de nota Rgd-monumenten, herbevestigd en aangescherpt. 28 In een brief aan de Tweede Kamer geeft hij aan dat voor de Rijksgebouwendienst voorop staat, dat monumenten zo goed mogelijk moeten worden doorgegeven aan volgende generaties. 29 De Rgd diende zich daarom in de komende jaren terughoudender op te stellen wat betreft het afstoten van monumenten, aldus Remkes. De staatssecretaris zei hier het volgende over: een deel van de Rgdmonumenten (diegene met een categorie-i status) mag vanwege het nationale belang nooit verkocht worden. Maar voor een ander deel (diegene met een categorie-ii status) geldt dat afstoten in het uiterste geval mogelijk is. De Rgd zal met deze (categorie-ii) monumenten nog terughoudender zijn met het afstoten Restauratie en onderhoud Sinds de oprichting van de Rijksgebouwendienst is de Rijksbouwmeester verantwoordelijk voor de restauraties. Dit geschiedt in nauw overleg met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De wijze van onderhouden en restaureren van monumenten door de Rijksgebouwendienst is afhankelijk van het op dat moment geldende monumentenbeleid. In het artikel Restauraties van de Rijksgebouwendienst, zet Corjan van der Peet de geschiedenis van de restauratie-ethiek binnen de Rgd uiteen. Hij beschrijft hoe veel monumenten in de negentiende eeuw in de geest van Viollet Le Duc naar bouwhistorische inzichten werden gerestaureerd en zo een ware gedaanteverandering ondergingen. 31 Vanaf halverwege de vorige eeuw tot in de jaren tachtig werden veel van deze ingrepen door de Rgd gecorrigeerd. Deze restauraties konden gezien worden als reconstructies omdat deze, evenals in de negentiende eeuw, geschiedden naar (nieuwe) historische inzichten. 32 In de jaren na de reconstructies werd het principe van conserverend restaureren geïntroduceerd. Vanaf eind jaren negentig wordt gekeken naar het karakter van het gebouw en de nog aanwezige architectuur- en bouwhistorische waarde uit alle periodes. De Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek gelden daarbij als leidraad. 33 Deze heeft de Rgd uitgebracht in samenwerking met 27 Nota Rgd 1991, p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 105, pp Tweede Kamer, Vergaderjaar , 27432, nr. 39, p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 27432, nr. 39, p Denslagen 2004, pp Van der Peet 1999, p Hendriks en van der Hoeve 2009, p

12 de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, stichting Bouwhistorie Nederland, de Vereniging Nederlandse Gemeenten en het Atelier Rijksbouwmeester. Bouwhistorisch onderzoek bestaat uit het verrichten van waarnemingen en het maken van foto s en tekeningen van het gebouw. Bij cultuurhistorisch onderzoek in het kader van een restauratieproject wordt literatuur- en archiefonderzoek verricht, waarbij kaarten, (bouw)tekeningen, foto s en geschreven gegevens worden verzameld. Aan de hand van deze informatie wordt een rapport geschreven met een cultuurhistorische waardestelling. Hierin worden de karakteristieken van het gebouw en de bouw- en gebruiksgeschiedenis blootgelegd, en wordt beschreven welke elementen en aspecten een historische betekenis hebben. Op basis van deze gegevens worden restauratieplannen vormgegeven en beslissingen genomen over beschermde gebouwen. 34 Bouwhistorisch onderzoek kan tevens een rol spelen bij het nemen van beslissingen over de herbestemming van monumenten. Hierbij zal in de volgende paragraaf uitgebreider worden stilgestaan. De Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek waren tevens bedoeld als leidraad voor particuliere bouwbedrijven en gemeenten. 35 Uit een onderzoek van de Erfgoedinspectie (2011) kwam echter naar voren dat gemeenten weinig bouw- of cultuurhistorisch onderzoek verrichten en dus amper van de richtlijnen gebruik maken. 36 Voor het dagelijks onderhoud van de monumenten is binnen de Rijksgebouwendienst momenteel de directie Vastgoed verantwoordelijk. 37 Aanpassing van een object aan een nieuw eisenpatroon (renovatie) wordt door de Rgd niet gezien als onderhoud. Bij onderhoud gaat het om het geheel of gedeeltelijk herstellen van de technische staat van een object of delen hiervan tijdens een gebruiksperiode. Onderhoud bestaat uit dagelijks onderhoud en planmatig onderhoud. Bij dagelijks onderhoud gaat het om werkzaamheden die de kwaliteitsvermindering van bouw- en installatiedelen vertragen. De Rijksgebouwendienst spreekt van planmatig onderhoud als werkzaamheden bedoeld zijn om bouw- en installatiedelen waarvan de technische staat geleidelijk is verminderd weer op een aanvaardbaar niveau te brengen. Bij monumenten is het planmatig onderhoud erop gericht waar mogelijk de tand des tijds te vertragen en de monumentale waarde te behouden. 38 Bij het onderhouden van de panden moet de directie Vastgoed de wettelijke verplichtingen naleven. Elk object dient te voldoen aan eisen op het gebied van veiligheid, gezondheid, bruikbaarheid, energie en duurzaamheid, maatschappelijk nut en milieu. 39 Sinds 2009 worden de panden 34 Hendriks en van der Hoeve 2009, p Hendriks en van der Hoeve 2009, p ( ) 37 ( ) 38 Handboek RgdBOEI-inspecties 2012, p Handboek RgdBOEI-inspecties 2012, p

13 periodiek geïnspecteerd door RgdBOEI. BOEI staat voor de vier thema s waarop de inspectiesystematiek betrekking heeft: Brandveiligheid (1), Onderhoud (2), Energiezuinigheid (3) en Inzicht in het voldoen aan wet- en regelgeving (4). 40 Ongeveer een keer per jaar wordt de brandveiligheid van elk object onderzocht en een keer per drie jaar de staat van onderhoud Herbestemming Naast het onderhouden en restaureren, zoekt de Rijksgebouwendienst naar een passend gebruik voor zijn monumenten. Herbestemming is de nieuwbouw van de toekomst, aldus Rijksbouwmeester Frits van Dongen. Hij greep de internationale biënnale Leegstand en Herbestemming aan, om aan te geven dat te vaak nieuw wordt gebouwd terwijl er genoeg lege gebouwen in Nederland staan die herbestemd kunnen worden. 42 Tijdens de biënnale legde hij de nadruk op het programma Nationale Agenda Herbestemming, dat sinds 2000 bestaat en nog steeds in werking is. Dit programma is opgesteld door dertig organisaties en wordt uitgevoerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Doel van het programma is de bevordering van herbestemmen in Nederland. 43 De Rgd doet dit door aanwezig te zijn op beurzen als de vastgoedbeurs Provada en de Restauratiebeurs. Verder heeft de Rgd in 2013 de Week van het Lege Gebouw georganiseerd waarin studenten bekend werden gemaakt met leegstand en herbestemming. 44 Door zich sinds de zomer van 2013 te huisvesten in het voormalig gebouw van het ministerie van Financiën, geeft de Rgd het goede voorbeeld. Dit uit 1975 stammende gebouw is geheel gerenoveerd, verbouwd en aangepast aan de eisen van deze tijd. 1.2 Het aangepaste beleid In het kader van het streven naar een kleinere en betere overheid is in 2007 het uitvoeringsprogramma Vernieuwing Rijksdienst van start gegaan. Een meer compacte overheid is noodzakelijk vanwege de voorgenomen bezuinigingen van 6,14 miljard euro in 2015 en 6,56 miljard euro op structurele basis. Het programma heeft gevolgen voor de gehele bedrijfsvoering van het Rijk. Een belangrijke verandering binnen het Ministerie van Binnenlandse Zaken is de fusie tussen de Rijksgebouwendienst en het Rijksvastgoed- en 40 ( ) 41 Handboek RgdBOEI-inspecties 2012, p ( ) 43 ( ) 44 Bolder en Van Schoonhoven 2013, p

14 ontwikkelingsbedrijf. 45 De plannen voor een aangepast beleid voor monumentaal vastgoed in rijksbezit, die per brief van 11 november 2011 door minister Donner van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties werden gepresenteerd, pasten in het streven naar een kleinere overheid. Het creëren van een compactere rijksdienst en de focus op kerntaken leiden volgens minister Donner niet alleen tot een verminderde behoefte aan rijkshuisvesting maar ook tot een andere visie op het rijkseigendom van monumenten. 46 Verruiming van het afstootbeleid van de Rijksgebouwendienst is volgens hem noodzakelijk om aan te sluiten bij de doelstellingen van een compactere overheid. Dit zal worden gerealiseerd door harmonisering van het beleid van de Rijksgebouwendienst met dat van de andere rijksvastgoeddiensten. 47 Hierdoor kunnen monumenten die geen functie vervullen bij de uitvoering van rijkstaken vervreemd worden. Met deze beleidswijziging wordt de beleidslijn van de Rijksgebouwendienst dat cultureel erfgoed wordt beschermd door rijksbezit losgelaten. Het nieuwe beleid past volgens hem binnen de ontwikkelingen op het gebied van de monumentenzorg en biedt ruimte voor ondernemerschap. Door de ontwikkeling en professionalisering van de monumentenzorg is eigendom niet langer het enige instrument om cultureel erfgoed te beschermen. Een stelsel van publiekrechtelijke bescherming via wetgeving, subsidies, fiscale maatregelen en toezicht maken bescherming van monumentaal vastgoed door rijksbezit niet langer noodzakelijk, aldus de minister. Daarnaast hebben private monumentenorganisaties in tegenstelling tot het Rijk toegang tot bepaalde financiële middelen zoals sponsoring en rendement uit investeringen. 48 De middels deze beleidswijziging gecreëerde mogelijkheid om monumentaal vastgoed dat niet nodig is voor rijksgebruik te vervreemden, werd door minister Blok van Wonen en Rijksdienst aangegrepen om over te gaan tot de vervreemding van monumenten met primair een erfgoedfunctie. De aankondiging daartoe geschiedde per brief aan de Tweede Kamer van 21 december Daarin gaf minister Blok verder aan zonder succes bij koepels van provincies, gemeenten en waterschappen geïnformeerd te hebben naar hun interesse in de af te stoten monumenten. De ondervraagde overheden gaven aan niet voornemens te zijn grootschalig monumentaal erfgoed van het Rijk over te nemen. 49 De situatie op de vastgoedmarkt noopte minister Blok tot het aanknopen van gesprekken met diverse erfgoedorganisaties. Een aantal van hen gaf tijdens deze gesprekken aan geïnteresseerd te zijn in het overnemen van monumenten van het Rijk. Enkele van de geïnteresseerde organisaties 45 Uitvoeringsprogramma Compacte Rijksdienst , p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 77, p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 77, p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 77, p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 103, p

15 besloten zich te verenigen in de Nationale Monumentenorganisatie (NMo). In zijn brief erkent minister Blok de mogelijkheid dat deze organisatie een bijdrage kan leveren aan een oplossing voor de vervreemdings- en ontwikkelingsopgave van het Rijk. 50 Tijdens het Algemeen Overleg op 5 februari 2013 met de Kamercommissie voor Wonen en Rijksdienst presenteerde minister Blok de lijst met 34 af te stoten monumenten. Deze lijst werd ook op de website van de Rijksgebouwendienst gepubliceerd. Tijdens het overleg uitte een aantal Kamerleden kritiek op de voorgenomen vervreemding. Zo zou de lijst willekeurig overkomen en het vervreemdingproces niet voor iedereen duidelijk zijn. Naar aanleiding daarvan stuurde de minister een brief aan de Tweede Kamer waarin hij de vervreemding nader onderbouwde en het kader voor de afstoot schetste. Hij herhaalde hierin de motivering van Donner die in 2011 ten grondslag lag aan de beleidswijziging die de afstoot mogelijk maakt. Een compacte rijksdienst, professionalisering van de monumentenzorg en ruimte voor ondernemerschap werden door Blok genoemd als meest voorname redenen voor de afstoot. 51 Per brief van 29 mei 2013 liet minister Blok aan de leden van de Kamercommissie weten de monumenten middels één pakket te willen vervreemden aan de Nationale Monumentenorganisatie. Volgens Blok was dit voor zowel de courante als incourante monumenten de beste oplossing. 52 Hiermee week de minister af van de gangbare reallocatieprocedure in geval van vervreemding van vastgoed door de Rijksoverheid. Deze procedure houdt in dat, nadat de monumenten onderhands zijn aangeboden aan andere departementen, provincies en gemeenten, over wordt gegaan tot openbare verkoop. 53 De mogelijkheid tot afwijking van de procedure wordt de minister geboden door de Regeling Materieelbeheer Rijksoverheid Een verantwoord beheer en het open karakter van de organisatie hebben minister Blok doen besluiten het overleg over de vervreemding en de voorwaarden waaronder met de NMo op te starten. 54 De NMo is een stichting in oprichting waar momenteel de volgende instellingen aan verbonden zijn: Vereniging Hendrik de Keyser; N.V. Bergkwartier, Maatschappij tot Stadsherstel (Deventer); Utrechtse Maatschappij tot Stadsherstel N.V.; Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen; Woningstichting Van Alkmaer voor Wonen; N.V. Monumentenfonds Brabant en Nationale Maatschappij tot behoud, ontwikkeling en exploitatie van Industrieel Erfgoed Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 103, p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 105, p Voortgangsbericht vervreemding monumentencomplexen, minister Blok van Wonen en Rijksdienst 29 mei 2013, p Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 105, p Voortgangsbericht vervreemding monumentencomplexen, minister Blok van Wonen en Rijksdienst, 29 mei 2013, p ( ) 14

16 1.3 De 34 monumenten Met de aanpassing van het monumentenbeleid door minister Donner kwam het onderscheid tussen categorie-i en categorie-ii monumenten te vervallen en werd de mogelijkheid geschapen monumenten met primair een erfgoedfunctie af te stoten. Minister Blok heeft daarop besloten 34 monumenten te vervreemden. Deze monumenten kunnen ingedeeld worden in aantal categorieën. De lijst bevat vier kerkelijke objecten (Sint Baafskerk in Aardenburg, Abdijkerk in Aduard, Onze Lieve Vrouwenkerk in Veere, Pandhof Sint Marie in Utrecht), drie gedenknaalden (Koning Willem III in Apeldoorn, Manpad in Heemstede, Gedenknaald in Rijswijk), vijf grafmonumenten (Tromp en Piet Hein in Delft, Des Tombe in Maastricht, Von Inn und Knyphausen in Midwolde, Van Lyere in Katwijk), vier kastelen (De Slagenburg in Doetinchem, De Assemburg in Heemskerk, Radboud in Medemblik, Trompenburgh in s-gravenland), vier ruïnes (Ruïne van Strijen in Oosterhout, Ruïne van Jacobaburcht in Oostvoorne, Ruïne van Brederode in Santpoort Zuid, Ruïne van Teylingen in Voorhout), zes huizen (Willem Witsenhuis in Amsterdam, Gotisch Huis in Kampen, Spaans Huis in Naarden, twee Schotsen huizen in Veere, Het Maarten van Rossumhuis in Zaltbommel), één vesting (Naarden Vesting in Naarden), één museumgebouw (West-Fries museum in Hoorn), vijf torens (Lichttoren in Goedereede, Kasteeltoren in IJsselstein, Kronenburgertoren in Nijmegen, Stenen Baak in Oostvoorne, Sint Lievensmonstertoren in Zierikzee) en één poort (Sassenpoort in Zwolle). 56 Zowel Donner als Blok geven aan dat de af te stoten monumenten, kwetsbare monumenten zijn. Hiermee bedoelen ze dat het objecten zijn met een hoge cultuurhistorischeen lage economische waarde. 57 Van de 34 monumenten op de lijst waren 33 categorie-i monumenten. Dit houdt in dat de monumenten jarenlang niet vervreemd mochten worden vanwege hun bijzondere cultuurhistorische waarde Totstandkoming van de lijst met 34 monumenten De Rijksgebouwendienst maakt onderscheid tussen monumenten met primair een huisvestingsfunctie (MHF) en monumenten met primair een erfgoedfunctie (MEF). Omdat over de hoeveelheid MEF s geen officiële cijfers bekend zijn, zal dit onderzocht moeten worden. Hiervoor heb ik gebruik gemaakt van de gebouwencatalogus van de Rijksgebouwendienst, een brief van minister Blok, de nota Rgd-monumenten en de inventarisatie Gebouwd of verworven van Maria Lamslag. 56 Lijst met 34 monumenten die worden vervreemd, 5 februari Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 103, p Lijst met 34 monumenten die worden vervreemd, 5 februari

17 Volgens minister Blok heeft de Rijksgebouwendienst 45 monumenten met primair een erfgoedfunctie in beheer (zie tabel 1). Naar aanleiding van enkele Kamervragen zette hij uiteen waarom elf van deze monumenten niet vervreemd zullen worden. Het Jachthuis Sint Hubertus in Hoenderloo en een deel van de Abdijkerk in Middelburg zijn weliswaar in beheer, maar niet in eigendom van het Rijk. Deze monumenten kunnen derhalve niet worden vervreemd. Het Mijnmonument in Heerlen is reeds vervreemd aan de gemeente. Het grafmonument van Willem van Oranje in Delft en Slot Het Oude Loo (Blok doelt hier op Paleis Het Loo) in Apeldoorn blijven in bezit van het Rijk vanwege de directe relatie met het Koninklijk Huis. Huis Doorn in Doorn, het Muiderslot in Muiden, Slot Loevestein in Poederoijen en de Gevangenispoort in Den Haag blijven in bezit van het Rijk omdat deze objecten onder het museale bestel vallen. Een complex, bestaande uit twee bunkers in Zandvoort bleek geen monumentstatus te hebben. Dit is administratief gecorrigeerd. Tot slot moet over Paleis Soestdijk in Baarn nog een besluit worden genomen ten aanzien van de vervreemding ervan. 59 Zoals zichtbaar is in tabel 1, leiden de diverse inventarisaties tot uiteenlopende conclusies. Zo heeft de Rgd volgens minister Blok 45 monumenten in bezit, komt uit de nota van de Rgd uit 1991 naar voren dat de Rijksgebouwendienst destijds 41 monumenten in bezit had, komt Lamslag in 2011 tot 40 monumenten en zijn dit er volgens de gebouwencatalogus momenteel 42. Deze verschillen hebben een aantal oorzaken. Ten eerste is de status van enkele monumenten gewijzigd van MEF naar MHF en visa versa. Ten tweede is een aantal monumenten, ondanks hun onvervreemdbare status, toch vervreemd. En ten slotte blijken sommige monumenten helemaal geen MEF status te hebben of helemaal niet in bezit te zijn van de Rijksgebouwendienst. Wat opvalt, is dat de Rijksgebouwendienst drie monumenten in bezit heeft die niet op de lijst af te stoten monumenten staan. Het betreft de Gedenknaald Waterloo-Quarté Bras in Baarn, het grafmonument van Rooms-Koning Willem II in Middelburg en de Comeniuskapel in Naarden. Ronald van Engelen, asset manager bij de Rgd en nauw betrokken bij de afstoot van de monumenten geeft hiervoor de volgende verklaring: Het tellen van monumenten van de Rgd kan op diverse manieren. Het aantal gebouwen, aantal kadastrale registraties, het aantal geregistreerde aanwijzingen bij de RCE, provincie of gemeenten. In de aangehaalde brief van minister Blok is er een overzichtelijkheid gekozen het aantal monumenten uit te drukken in complexen. De door jouw aangehaalde monumenten zijn onderdelen van een deze complexen: Gedenknaald Waterloo-Quarté Bras - Paleis Soestdijk, Grafmonument Rooms-koning Willem II - Adijkerkcomplex Middelburg (geen 59 Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 105, pp

18 eigendom) en de Comeniuskapel Naarden - Vesting Naarden. Bij deze objecten geldt dat er als onderdeel op zich of als complex bijzondere factoren een rol spelen. Deze horen niet bij de lijst van 34 en blijven vooralsnog in handen van het Rijk. 60 Bij deze verklaring kunnen kanttekeningen geplaatst worden. Ten eerste bevindt het Spaans Huis zich net als de Comeniuskapel in de Naarden Vesting. Ze maken beide geen deel uit van het vestingwerk zelf. Het Spaans Huis wordt echter niet onder het complex Naarden Vesting geschaard en de Comeniuskapel blijkbaar wel. Ten tweede is de abdijkerk in Middelburg inderdaad niet in bezit van de Rijksgebouwendienst, maar het grafmonument van Rooms-koning Willem II volgens de gebouwencatalogus wel. Ten derde geeft Van Engelen aan dat het aantal te vervreemden objecten wordt uitgedrukt in complexen. De door mij aangehaalde objecten worden volgens de Rgd niet vervreemd omdat deze deel uitmaken van een complex dat niet wordt vervreemd. Volgens de gebouwencatalogus van de Rgd maakt de gedenknaald Willem III in Apeldoorn onderdeel uit van het complex Paleis t Loo. Minister Blok heeft aangegeven dat het paleis in eigendom blijft van de Rijksgebouwendienst vanwege de directe relatie met het Koninklijk Huis. Het is daarom des te verwonderlijker dat bovengenoemde gedenknaald wel op de lijst met te vervreemden monumenten staat. 60 Mail 10 februari 2014, Roland van Engelen (Assetmanger Rijksgebouwendienst, betrokken bij de afstoot van de 34 monumenten) 17

19 Monumenten met primair een erfgoedfunctie (MEF) Blok 45 Nota Rgd 41 Lamslag 40 Gebouwencatalog us Sint Baafskerk, Aardenburg 2. Abdijkerk, Aduard 3. Willem Witsenhuis, Amsterdam 4 Gedenknaald Willem III, Apeldoorn X X (geclusterd onder Het Kleine Loo dit object maakt onderdeel uit van Paleis t Loo) 5. Grafmonument Maarten Tromp, Delft 6. Grafmonument Piet Hein, Delft 7. Kasteel De Slangenburg, Doetinchem 8. Lichttoren, Goedereede 9. Slot De Assemburg, Heemskerk 10. Gedenknaald Manpad, Heemstede 11. Monument Graaf Adolf en park, Heiligerlee 12. West-Fries museum, Hoorn 13. Kasteeltoren, IJsselstein 14. Gotisch Huis, Kampen 15. Kapel met grafmonument van Lyere, Katwijk 16. Grafmonument Des Tombe en resten bastion Waldeck, Maastricht 17. Kasteel Radboud, Medemblik 18. Grafmonument von Inn und Knyphausen, Midwolde 19. Spaans Huis, Naarden 20. Naarden Vesting, Naarden 21. Kronenburgertoren, Nijmegen 22. Stenen Baak, Oostvoorne 23. Ruïne van Strijen, Oosterhout X 24. Ruïne van Jacobaburcht, Oostvoorne 25. Gedenknaald, Rijswijk 26. Trompenburg, s-graveland 27. Ruïne van Brederode, Santpoort Zuid 28. Pandhof Sint Marie, Utrecht 29. Onze Lieve Vrouwekerk, Veere 30. Schotse huizen, Veere 31. Ruïne van Teylingen, Voorhout 32. Maarten van Rossumhuis, Zaltbommel 33. Sint Lievensmonstertoren, Zierikzee 34. Sassenpoort, Zwolle 35. Muiderslot, Muiden 36. Gevangenispoort, Den Haag X 37. Grafmonument Willem van Oranje, Delft 38. Grafmonument Rooms-Koning Willem II, X Middelburg 39. Huis Doorn, Doorn 40. Comeniuskapel, Naarden X 41. Grenssteen met wachtpoort, Vaals X X 42. Slot Loevestein, Poederoijen 43. Gedenknaald Waterloo en Quarté-Bras, Baarn X X 44. Mijnmonument, Heerlen X X 45. Jachthuis Sint Hubertus, Hoenderloo X (niet in eigendom) 46. Abdijkerk, Middelburg X (niet in X (niet in eigendom) X (niet in eigendom) eigendom) 47. Slot Het Oude Loo, Apeldoorn X X X 48. Twee Bunkers, Zandvoort X X X Tabel 1 Monumenten met primair een erfgoedfunctie 61 Gehuurd Gehuurd 61 Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 105, p. 4. Nota Rgd 1991, pp Lamslag 2011, bijlage. Rijksgebouwendienst gebouwencatalogus ( ) 18

20 1.3.2 Wijze van verkrijging In de tabellen 2 tot en met 8 is te zien op welke wijze de 34 af te stoten monumenten in bezit zijn gekomen van de overheid. 62 Onder de monumenten met primair een erfgoedfunctie bevinden zich objecten die door het Rijk zijn gebouwd of verworven om in dienst te staan van het Rijk. Deze objecten hebben na hun functieverlies een MEF status gekregen. Verder zijn een aantal MEF s door politieke of staatkundige gevolgen in bezit gekomen van de Staat. Daarnaast is een aantal monumenten met primair een erfgoedfunctie geschonken of verworven in het kader van hun behoud. Van de 34 af te stoten monumenten zijn 18 omwille van hun behoud door de Staat aangenomen. De meeste hiervan zijn aan het aan het einde van de 19 de eeuw in bezit gekomen van de overheid. Bij afwezigheid van een Monumentenwet was het in eigendom nemen destijds de enige mogelijkheid om een object te beschermen. Volgens minister Blok zijn 16 van de 34 objecten door middel van schenking in handen gekomen van het Rijk. 63 Welke objecten dit betreffen laat hij in het midden. Dit wordt echter wel beschreven in de Rgd nota uit 1991 en in de inventarisatie van Lamslag. In tabel 9 staan de af te stoten monumenten waarvan zeker is dat ze door middel van schenking of legaat in rijksbezit zijn gekomen. 64 Volgens de minister dient te worden onderzocht of er regels en voorwaarden aan deze schenkingen zijn verbonden. Dit zou kunnen betekenen dat erfgenamen opgespoord dienen te worden voor toestemming, wat weer van invloed zou kunnen zijn op de mogelijkheid bepaalde monumenten af te stoten. 65 Van vijf van de 34 objecten is niet duidelijk hoe ze in bezit zijn gekomen van het Rijk (zie tabel 10) Victor de Stuers Bij de verwerving van een aantal van de 34 objecten heeft Victor de Stuers een actieve rol vervuld. De Stuers was een gedoctoreerde jurist met een liefde voor kunst en architectuur. In 1873 schreef hij het pamflet Holland op z n smalst, dat in het tijdschrift De Gids werd gepubliceerd. In het pamflet pleitte hij ervoor dat de overheid meer verantwoordelijkheid moest nemen bij de bescherming van het nationaal erfgoed. Hoewel hij in plaats van erfgoed het woord monument gebruikte, verstond hij hieronder zowel roerende als onroerende materiële zaken uit het verleden. 67 Objecten en plekken die de wording van de Nederlandse 62 Nota Rgd 1991 en Lamslag 2011, bijlage. 63 Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 105, p Nota 1991, pp en uit de gebouwencatalogus ( ) 65 Tweede Kamer, Vergaderjaar , 31490, nr. 131, p Nota 1991, pp Krabbe 2007, p

21 natie door de eeuwen heen tastbaar maakten, moesten volgens De Stuers worden gekoesterd. 68 Een jaar na publicatie van zijn pamflet werd hij lid van het nieuwe College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Tot de taken van de rijksadviseurs hoorden het inventariseren en behouden van gebouwen of voorwerpen, welke voor de Nederlandse geschiedenis of kunst belangrijk zijn. Daarnaast adviseerden zij over de bestaande rijkscollecties op het gebied van geschiedenis en kunst, en over zowel nieuwbouwprojecten als restauraties die door het Rijk geheel of gedeeltelijk werden gefinancierd. 69 In 1875 werd De Stuers referendaris van de afdeling Kunsten en Wetenschappen. Deze afdeling kreeg onder andere de monumentenzorg in zijn portefeuille. In de periode dat De Stuers ambtenaar werd, heerste er grote onzekerheid over de toekomst van Nederland. Gevreesd werd voor de inname van Nederland door het nieuwe Duitse Keizerrijk. Verder leidden de veranderende maatschappij, als gevolg van de industrialisatie en de daarmee gepaard gaande verstedelijking, ertoe dat de identiteit van Nederland in rap tempo vertroebelde. Victor de Stuers en architect Pierre Cuypers kwamen hiertegen in het geweer, gebruik makend van de monumentenzorg en een eigen architectuurstijl. Cuypers introduceerde een Vaderlandse architectuur voor rijksgebouwen, geïnspireerd op de bouwkunst uit de tijd van het ontstaan van de oude Republiek in het midden van de zeventiende eeuw. De Stuers droeg zorg voor de aankoop van historische gebouwen uit de periode die het ontstaan van de oude Republiek markeerden. 70 Uit de inventarisatie van Lamslag en de nota Rgd-monumenten komt naar voren dat De Stuers met zekerheid betrokken is geweest bij de verwerving van zes van de af te stoten monumenten. Dit zijn het Pandhof Sint Marie in Utrecht, het Schotse Huis in Veere, het Gotisch Huis in Kampen, de Kasteeltoren in IJsselstein, het Kasteel Radboud in Medemblik en het Maarten van Rossumhuis in Zaltbommel. 71 Eén Schotse Huis in Veere is op persoonlijke titel door De Stuers gekocht en aan de Staat geschonken. Het pand stond op de nominatie om gesloopt te worden. De Stuers kocht het huis voor 800 gulden en redde het daarmee van de sloop. 72 Ook heeft De Stuers een persoonlijke bijdrage geleverd aan de verwerving van het Gotisch Huis in Kampen. In 1904 werd het object door de toenmalige eigenaresse A.B. Elemanse op een veiling te koop aangeboden. De burgemeester en wethouders van Kampen hadden de aanstaande veiling van het huis gemeld aan de minister van Binnenlandse Zaken, omdat het gevaar bestond dat het pand gesloopt zou worden. Uiteindelijk werd op aandringen van De Stuers en F.A. Hoefer (lid Commissie van 68 Perry 2004, p Perry 2004, p Van der Peet 1999, p Lamslag 2011, bijlage ( ) 20

22 Rijksadviseurs) het pand aangekocht door Van Blommestein voor gulden. De Stuers droeg zelf gulden bij aan de koopsom en kocht voor 500 gulden de eis tot sloop van de buurman af. In 1905 werd het huis aan de gemeente overgedragen en tussen 1907 en 1920 werd het door het Rijk gerestaureerd. Toen de gemeente niet in staat bleek het voortbestaan van het object te garanderen besloot de Staat het pand in 1915 aan te kopen. 73 Bij de verweving van een aantal andere monumenten op de lijst van 34, is de Stuers anderszins betrokken geweest. De Onze Lieve Vrouwe Kerk in Veere kwam reeds in 1833 in overheidshanden maar werd destijds niet als monument aangemerkt. Toen het pand gesloopt dreigde te worden, stak De Stuers daar een stokje voor en schonk hij het de monumentenstatus. 74 Deze status hield in dat niet zomaar iets aan het pand veranderd mocht worden en er strikte restauratieregels golden. 75 Ook de Kronenburgertoren in Nijmegen werd dankzij het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst, waar De Stuers lid van was, behoed voor de ondergang en erkend als gaaf bewaard voorbeeld van middeleeuwse militaire architectuur. 76 Bij de verwerving van het grafmonument van graaf Adolf in Heiligerlee, de Ruïne van Teylingen in Voorhout en de Sassenpoort in Zwolle heeft De Stuers wellicht een adviserende rol vervuld (zie tabel 2-4). In onderstaande tabellen staan in het blauw de monumenten waarvan zeker is dat De Stuers een rol heeft gespeeld bij de verwerving ervan en in het paars die waarvan vermoedt wordt dat hij bij de verwerving betrokken is geweest. Verworven omwille van behoud Jaar van bezit 1. Grafmonument Des Tombe en resten bastion Waldeck, Maastricht Gedenknaald Manpad, Heemstede Monument Graaf Adolf en park, Heiligeree Sint Lievensmonstertoren, Zierikzee Ruïne van Teylingen, Voorhout Pandhof Sint Marie, Utrecht Kasteeltoren, IJsselstein Gotisch Huis, Kampen Twee Schotse huizen, Veere 1907 en Abdijkerk, Aduard Grafmonument Von Inn und Knyphausen, Midwolde Slot De Assumburg, Heemskerk Kapel met grafmonument van Lyere, Katwijk Trompenburgh, s-graveland Sint Baafskerk, Aardenburg 1951 Tabel 2 Monumenten die zijn verworven omwille van hun behoud 77 Verworven met een dubbel doel: behoud en huisvesting Jaar van bezit 1. West-Fries museum, Hoorn Maarten van Rossumhuis, Zaltbommel Kasteel Radboud, Medemblik 1889 Tabel 3 Objecten verworven omwille van behoud en huisvesting Nota 1991, p Nota 1991, p Perry 2004, p Nota 1991, p Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 21

23 Verworven ten behoeve van utilitaire functie. Na verlies van functie in staatseigendom gebleven Jaar van bezit omwille van het behoud van het monument. 1. Lichttoren, Goedereede 1552? 2. Naarden Vesting, Naarden /- 3. Ruïne van Jacobaburcht, Oostvoorne Onze Lieve-vrouwenkerk, Veere Spaans Huis, Naarden Sassenpoort, Zwolle Kronenburgertoren, Nijmegen Onbekend Tabel 4 Objecten verworven ten behoeve van een utilitaire functie 79 Gevolgen van politieke of staatkundige ontwikkelingen staatseigendom geworden Jaar van bezit 1. Ruïne van Brederode, Santpoort Zuid Ruïne van Strijen, Oosterhout Kasteel de Slagenburg Doetinchem Gedenknaald, Rijswijk Gedenknaald Koning Willem III, Apeldoorn Onbekend Tabel 5 Objecten door politieke of staatkundige ontwikkelingen eigendom geworden 80 Verworven om een onbekende reden Jaar van bezit 1. Willem Witsenhuis, Amsterdam 1943 Tabel 6 Object verworven om onbekende redenen 81 Gebouw als monument Jaar van bezit 1. Grafmonument Piet Hein, Delft Grafmonument Tromp, Delft 1664 Tabel 7 Objecten gebouwd als monument 82 Gebouwd voor utilitaire functie. Na verlies van functie in staatseigendom gebleven omwille van Jaar van bezit behoud van het monument. 1. Stenen Baak, Oostvoorne 1630 Tabel 8 Object gebouwd voor een utilitaire functie 83 Object Geschonken of d.m.v. legaat Jaartal verkregen 1. Gedenknaald Manpad, Heemstede Zoon van de stichter , Monument Graaf Adolf en park, Heiligerlee Onbekend Kasteeltoren, IJsselstein Onbekend Kasteel Radboud, Medemblik Gemeente Sassenpoort, Zwolle Gemeente Pandhof Sint Marie, Utrecht Toenmalige eigenaresse de Oude 1895 Katholieke kerk 7. Schots Huis, Veere Victor de Stuers Grafmonument Von Inn und Knyphausen, Midwolde Onbekend Slot Assemburg, Heemskerk Toenmalige eigenaar Grafmonument van Lyere, Katwijk Nazaten van de stichter Trompenburg, s- Graveland Toenmalige eigenaar F.E. Blauw Willem Witsenhuis, Amsterdam Onbekend 1943 Tabel 9 Objecten die door middel van legaat of schenking in bezit zijn gekomen van het Rijk 84 Aangekocht door of geschonken aan het Rijk Jaartal 1. Sint Lievensmonstertoren, Zierikzee Grafmonument Des Tombe en resten bastion Waldeck, Maastricht West-Fries museum, Hoorn Ruïne van Teylingen, Oostvoorne Abdijkerk, Aduard 1909 Tabel 10 Objecten die zijn aangekocht door of geschonken aan het Rijk Staat en bestemming Over de huidige staat van de monumenten bestaat weinig duidelijkheid. De dienst heeft nagelaten dit bij de presentatie van de plannen naar buiten te brengen. 86 Uit de 78 Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 79 Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 80 Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 81 Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 82 Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 83 Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 84 Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 85 Nota Rgd 1991, pp en Lamslag 2011, bijlage. 22