Appreciatie van beeldende kunst

Transcriptie

1 Appreciatie van beeldende kunst Beeldende kunst is kunst gericht op visuele waarneming Vooraf: Wat is esthetica kunstgeschiedenis? Kunstgeschiedenis bestudeert alle kunststromingen in chronologische volgorde (dikwijls alleen de westerse) en beperkt zich tot het waarnemen en registreren van uiterlijke stijlkenmerken. Kunstgeschiedenis heeft als onderwerp de geschiedenis van de kunst en moet bijgevolg een kritische studie zijn die de oorzaak en het gevolg van de evolutie van alle kunststromingen die de mens kende bestudeert. Deze evolutie kan men best waarnemen als men zich houdt aan objectieve criteria, zoals data, feiten, kenmerken, namen, invloeden... Kunstgeschiedenis gebruikt de uiterlijke kenmerken die nodig zijn voor een inzicht in deze evolutie. Kunstgeschiedenis is objectief in die zin, dat men over deze uiterlijkheden moeilijk kan redetwisten. Esthetica legt uit waarom en wanneer iets als kunst wordt ervaren. Daarbij doet zij aan innerlijke waarneming. Zij leeft zich in, in alles wat er in de mens omgaat als deze met kunst wordt geconfronteerd. De esthetica wil dus een waardebepaling vastkoppelen aan een kunstwerk. De band met het kunstwerk wordt heel rechtstreeks. Het kunstwerk wordt subject in plaats van object. Wat zegt een kunstwerk mij? Slaag ik erin de visie van de kunstenaar aan te voelen? Versta ik zijn taal? Waarom is het de moeite waard? Wat doe ik ermee? Etymologisch is het woord esthetica afkomstig van het Griekse werkwoord aisthanesthai, wat betekent waarnemen/voelen/merken. Letterlijk betekent esthetica dus waarnemingsleer. Omdat waarneming echter slechts een eerste stap is in de richting van de appreciatie is waarnemingsleer onvolledig. Daarom is de betekenis later verbeterd in schoonheidsleer. Maar ook dit is bij nader inzien onvoldoende, aangezien, zoals we later zullen zien, iets lelijks, komisch, verheven, tragisch enz. ook tot de kunst kan behoren. In onze tijd ziet men de esthetica meer en meer als een bijna filosofische benadering van het kunstwerk, ten einde een manier te vinden om iedereen van het kunstwerk te kunnen laten genieten. De moderne estheten zijn ervan overtuigd dat iedereen die zijn ervaring laat werken en zijn vele traditionele vooroordelen laat varen elk 1

2 Steeds opnieuw kunstwerk kan waarderen. Om al deze redenen kan men het woord esthetica dus beter vertalen als kunstappreciatieleer, of zelfs als kunstervaringsleer. Appreciatie van beeldende kunst in drie stappen In de appreciatie van beeldende kunst doorloop je, net zoals bij andere kunstvormen, drie stappen. 1) In een eerste appreciatie tracht je je vooroordelen te formuleren. Het gaat om een eerste, ongereflecteerde reactie op het kunstwerk. Ik vind het Denk na vanuit persoonlijk perspectief: ik vind het kunstwerk genietbaar/niet-genietbaar. Denk na vanuit ruimer, maatschappelijk perspectief: ik vind het kunstwerk waardevol/niet-waardevol. 2) In een tweede stap ga je het kunstwerk grondig onderzoeken volgens de structuur die in de volgende pagina s wordt aangeboden. Je kunt zowel gebruik maken van je eigen analyse als van informatie die je uit betrouwbare bronnen hebt verzameld (zie cursus OV). Je vermeldt dan steeds je bronnen volgens de officiële bibliografische richtlijnen die je in OV zijn aangeleerd. 3) In de derde stap verwoord je een tweede appreciatie. Deze is meer gefundeerd, want in je beschrijving en argumentatie kun je gebruik maken van wat je door het onderzoek bent te weten gekomen. De gegevens van het onderzoek maken ook een genuanceerde kijk op het kunstwerk mogelijk: je kunt uiteenlopende appreciaties verwoorden voor verschillende facetten van het kunstwerk. In hoeverre is je kijk op het kunstwerk veranderd? Goede beeldende kunstwerken zijn zo rijk dat ze zich na een eerste onderzoek zeker nog niet helemaal hebben blootgegeven. De drie stappen kunnen in een cirkel steeds opnieuw doorlopen worden. Eerste appreciatie (vooroordelen) Onderzoeken: Eigen analyse en achtergrondinformatie (wisselwerking) Tweede appreciatie (meer gefundeerd) 2

3 Appreciatie van beeldende kunst via een onderzoek van inhoud en vorm In de linkermarge worden de overeenkomstige dia s uit de PowerPoint Appreciatie van beeldende kunst aangegeven. 1-2 Een degelijk onderzoek naar de volledige betekenis van een beeldend kunstwerk biedt slechts een voortreffelijk resultaat als we de twee basiselementen van ieder kunstwerk onder ogen nemen, nl. de vorm en de inhoud. Elk kunstwerk wordt bepaald door een aantal factoren die op elkaar inwerken, en waarbij het minder of meer doorwegen van één of meerdere elementen ze doet verschillen van elkaar. Maar in feite kan alles herleid worden tot de twee basiselementen: - de inhoud: dit is de idee die men wil uitdrukken, het wat van het kunstwerk - de vorm: de manier waarop de idee zintuiglijk waarneembaar wordt, het hoe van het kunstwerk. De wetenschappelijke disciplines die deze deelaspecten bestuderen heten: iconografie (inhoud) en morfologie (vorm) 3 Vorm en inhoud kunnen we als volgt onderverdelen A. Inhoud: 1. Onderwerp 2. Inspiratie 3. Karakter B. Vorm: 1. Techniek 2. Ordening 3

4 4 A. Inhoud 1. Onderwerp Nauwkeurige beschrijving (wat is er te zien, tot in de details?) Door lang en gedetailleerd te kijken (traag kijken!!) en je culturele bagage aan te spreken kun je zelf al veel inhoudelijke aspecten van het kunstwerk beschrijven. 6 Dia 6:... 7 Dia 7:... Conclusie:... 4

5 1.2. Voorstellingswijze (hoe is het onderwerp voorgesteld?) 8 a) Moet het onderwerp herkenbaar zijn? In vele kunstwerken herken je onmiddellijk het onderwerp, dan noemen we dit een figuratief kunstwerk. Andere kunstwerken lijken echter niets voor te stellen: ze zijn alleen maar een verzameling van kleuren en/of lijnen. Dit zijn abstracte kunstwerken. Er is bij abstracte kunst m.a.w. geen enkele verwijzing naar de concrete herkenbare werkelijkheid. 9 De grens tussen abstract en figuratief is echter niet altijd even duidelijk. Het verloopt in een continuüm van het ene uiterste naar het andere, er is een dunne lijn tussen figuratieve en abstracte kunst. De werkelijkheid kan soms zodanig gestileerd (wijziging van de zgn. natuurlijke, gedetailleerde vorm tot een eenvoudige(r) of overzichtelijke(r) vorm), geschematiseerd (wijziging van de zgn. natuurlijke, gedetailleerde vorm tot een schematische vorm) of geabstraheerd (onherkenbaar maken) worden dat ze niet meer te herkennen valt en de voorstelling abstract wordt. Tekening verschil stileren, schematiseren, abstraheren Dit is goed op te merken bij verschillende versies van... die Mondriaan schilderde. 13 Op het schilderij van De Stael staan... Wij spreken af voor de les dat we een kunstwerk figuratief noemen zolang je het zou moeten kunnen herkennen. Sommige kunstwerken combineren figuratieve en abstracte elementen Abstracte kunst is geen stijl, er zijn veel manieren/stijlen van abstractie. Daarover leer je vooral in het 6 e jaar. Conclusie: het onderwerp moet dus niet altijd herkenbaar zijn. 5

6 b) Mag het onderwerp afwijken van de realiteit? Je kan zweren dat kunst alleen maar een getrouwe kopie van de waarneembare werkelijkheid mag zijn. Zulke kunst noemen we realistische kunst. Kunst kan op vele manieren realistisch zijn. Daarom is het belangrijk de invalshoek van het realisme te beschrijven. 20 Jan VAN EYCK De Madonna met Kanunnik Van der Paele, Buste van Caracalla, oudheid CARAVAGGIO..., POZZO Allegorie op het missiewerk van de Jezuïeten, , Straattekening 25 COURBET De steenkloppers, BECHTLE Agua Caliente Nova, 1975; HANSON Toeristen, De werkelijkheid zoals ze is volstaat voor sommige kunstenaars en in sommige vormen van kunst niet. Men kiest er dan voor om de werkelijkheid mooier voor te stellen dan ze is, ze te veredelen. Dit noemen we idealiseren. Idealiseren is het creëren van een voor alle tijden geldend concept van schoonheid. Mensen beeldt men daarbij vooral als jeugdige mens af, die opvalt door fysieke kracht en geen individuele en in zijn strengste vorm geen affectieve uiterlijkheden vertoont. De werkelijkheid wordt hier dus vervormd om ze mooier te maken, tijdloos te maken. 6

7 30-31 POLYKLEITOS Speerdrager, ca vc; MICHELANGELO David, ; THORVALDSEN Jason, ; BOTTICELLI De geboorte van Venus, ca Je kan vereenvoudigen en vervormen van de werkelijkheid ook gebruiken om aan de werkelijkheid een extra betekenis te geven. Door afwijking van de werkelijkheid drukt het kunstwerk misschien zelfs beter diezelfde werkelijkheid uit. Het expressionisme bijvoorbeeld slaagt erin door vervorming datgene te laten zien, wat in de waarneembare werkelijkheid niet kan gezien worden. Drukt een realistische imitatie van de realiteit dus altijd volledig uit wat er in de mens leeft? Een kunstwerk is vaak meer dan alleen maar een kopie van de realiteit. Een kunstenaar is vaak iemand die niet kopieert, maar wel interpreteert. Kunstenaars kunnen dus vereenvoudigen door te stileren, schematiseren of abstraheren. Ze kunnen het afgebeelde ook echt vervormen. Probeer telkens te beschrijven hoe het kunstwerk afwijkt van de realiteit MONET De Japanse brug & foto KIRCHNER Straat in Berlijn, PICASSO Portret van Dora Maar (gezeten),

8 37 Dat de mate waarin een kunstwerk realistisch overkomt een belangrijke impact heeft op de interpretatie en de reacties van de toeschouwers, kunnen we goed merken aan wat er gebeurde met de kunstwerken van Rodin en Bouguereau 38&40 RODIN De kus, &40 BOUGUEREAU..., Hoe gaat Picasso met deze werkelijkheid om?: c) Gaat het enkel over wat er wordt afgebeeld? 43 Sommige kunstwerken verwijzen naar iets heel concreets: datgene wat wordt afgebeeld AVERCAMP Winterlandschap met ijsvermaak, Lucian FREUD Naakte man, rugzicht, Vele kunstwerken hebben echter een verder -verwijzende functie: ze zijn symbolisch. Een symbool is iets (ding, klank, beeld, handeling ) dat verwijst naar iets anders en dit (gewoonlijk) op conventionele basis (d.w.z. afgesproken). Natuurlijk is het niet eenvoudig van een kunstwerk de symbolische betekenis in 8

9 te schatten. Daarvoor is een grondige kennis nodig van persoonlijkheid en het leven van de kunstenaar én nog veel belangrijker van de algemene cultuurhistorische situatie waarin de kunstenaar het kunstwerk maakte. Op die manier kan men een plausibele verklaring (100% zekerheid bestaat er in de menswetenschappen nooit ) opstellen voor het symbolische karakter van het kunstwerk. 48 POUSSIN - Et in Arcadia Ego, KANDINSKY Vrouw in Moskou, 1912: Esthetische categorie en emotionaliteit 51 Voor veel mensen moet kunst mooi of schoonvormelijk zijn: gericht op wat zintuiglijk aantrekkelijk is. Schoonvormelijkheid betekent dat men het zintuiglijk aantrekkelijke als ideaal beschouwt. Het typevoorbeeld van een stroming waarin men schoonvormelijkheid en kunst gelijkstelde, is de Griekse klassieke kunst (5de eeuw v.c.). Deze opvatting werd hernomen tijdens de Renaissance en leeft nu nog voort. 52 RUBENS Meisjeshoofd,

10 53 De Duitse filosoof Baumgarten beschreef in de 18de eeuw ook andere belangrijke zintuiglijke ervaringen buiten de schoonheid. Kunstenaars hebben zich inderdaad niet alleen tot het mooie of schoonvormelijke beperkt. Vele kunstenaars geven bijvoorbeeld een beeld van de ontredderde mens. Het gewilde onderwerp is lelijk te noemen en zeker niet schoonvormelijk. Toch zijn het vaak meesterwerken door hun oprechtheid, hun directheid of hun meevoelen. Baumgarten ordende de verschillende soorten zintuiglijke ervaringen in een zeshoek en noemde hen esthetische categorieën. Om de emotionaliteit van het kunstwerk nog meer in detail te kunnen beschrijven kunnen we ook gebruik maken van de adjectiefklok, van de emoji en van de gevoelsmonsters. - Tot welke esthetische categorie behoren volgende kunstwerken? - Wat zou de reden daarvoor zijn? bevallig komisch 54 Käthe KOLWITTZ Weduwen en Wezen, James ENSOR De Goede Rechters, Jacques Louis DAVID De dood van Socrates, François BOUCHER Venus troost Amor, PERMEKE De wiedster, Paul McCARTHY Shit Pile, mooi lelijk subliem/ verheven tragisch 10

11 1.4. Stijl en genre 60 Elk onderwerp kan in een bepaalde stijl weergegeven worden. Stijl is een typische combinatie van inhoudelijke en vormelijke elementen uit een bepaalde periode/regio. Een stijl kan ook van toepassing zijn op één of enkele kunstenaars. Het historisch overzicht chronologie van de kunstgeschiedenis vermeldt voor de opeenvolging van de stijlen in de geschiedenis de belangrijkste inhoudelijke en vormelijke kenmerken. Het is een naslagwerk en frist ook de zaken op die je reeds kent vanuit het vak geschiedenis. Daarnaast kan een beeldend kunstwerk een bepaalde betekenis krijgen omdat het belangrijk is in de kunstgeschiedenis. Het kunstwerk is als het ware het symbool van een bepaalde (nieuwe) stroming in de kunst. 61 KANDINSKY Aquarel, ca : Binnen de figuratieve beeldende kunst onderscheidt men ook een aantal genres: historiestuk (verhalen uit Bijbel, mythologie of andere, symbolische of historische onderwerpen), genrestuk (over het dagelijkse leven), portret, landschap/stadsgezicht, interieur/stilleven (enkele voorwerpen ). Vaak werden deze genres op een ingenieuze manier gecombineerd, dan telt officieel het meest verheven genre. De historieschilderkunst was het belangrijkste en meest verheven genre. Dan volgden de anderen in bovenstaande volgorde. Vrouwelijke kunstenaars mochten bijvoorbeeld enkel deze mindere genres beoefenen. Vanaf het midden van de 19de eeuw begonnen kunstenaars deze hiërarchie te doorbreken: ze kozen bewust voor lage genres. Op meer hedendaagse beeldende kunst zijn deze genres nauwelijks zinvol toe te passen. - Tot welk genre behoren volgende voorbeelden? 64 Joshua REYNOLDS - Mrs. Siddons als Tragische Muze,

12 65 Sébastien STOSSKOPF, Kunstenaars zijn misschien wel de meest intense kunstbelevers. Vaak laten ze zich bij hun werk inspireren door traditionele concepten uit de kunstgeschiedenis (artistieke traditie) of door concrete andere werken. Een mooi voorbeeld is het liggend naakt, een onderwerp dat voor het eerst bij Giorgione (ca. 1510) opduikt in zijn werk slapende Venus. Alhoewel de erotiek bij dit onderwerp steeds een rol speelt, geven verschillende kunstenaars toch een unieke draai aan dit traditionele gegeven Welk van de volgende interpretaties kun je toeschrijven aan de voorbeelden? 1. Onschuld 2. Seksualiteit/Erotiek 3. Ongenaakbaarheid 4. Directheid/Confrontatie 5. Kunstvisie 68 GIORGIONE Slapende Venus, ca Francisco de GOYA De Naakte Maya, INGRES Grote Odalisk, MANET Olympia, MATISSE Roze Naakt, Frank AUERBACH Naakt, Tom WESSELMANN Great American Nude #92, Rob VAN WIJNGAARDEN Modeleren met Modellen,

13 72 2. Inspiratie Waar haalt de kunstenaar zijn inspiratie, of met andere woorden waar komen de ideeën vandaan? Eigenlijk kan alles voor kunstenaars een inspiratie zijn. Dit is een ordening van mogelijke inspiratiebronnen: 1. De dagelijkse omgeving van de kunstenaar 2. De maatschappij met haar politieke, economische, mediale beslommeringen. 3. Allerhande literatuur: mythologieën uit de klassieke oudheid, Bijbelverhalen en ander christelijke literatuur, historische gebeurtenissen, romanverhalen, films 4. De filosofieën en persoonlijke ideeën van de kunstenaar 5. Het eigen innerlijke van de kunstenaar, zijn karakter, zijn psychologie 6. Het kunstenaarschap, visie op kunst, andere kunstwerken. - Wat zou de inspiratie zijn van volgende kunstwerken? 73 PICASSO Stierenkop, VELAZQUEZ De overgave van Breda, 1635 (info: het beleg van Breda was in ) GIACOMETTI Lopende Man, COURBET Interieur van mijn atelier, een reële allegorie die zeven jaar van mijn leven samenvat,

14 77 Tenslotte is het belangrijk te weten of het kunstwerk gemaakt is uit eigen beweging (zelfstandig kunstenaar) of in opdracht. Bestaat bij een opdracht het gevaar niet dat de inspiratie uiteindelijk het veld moet ruimen voor routine en massaproductie? We mogen niet vergeten dat vele grootse meesterwerken op bestelling gemaakt zijn. Niet elke bestelling is dus per definitie minderwaardig. Het duidelijkste bewijs is het Lam Gods van Van Eyck uit Karakter 78 Het karakter stelt zich de vraag waarom het kunstwerk gemaakt is, welke bedoeling er achter steekt, wat men er mee wil bereiken, welke de functie ervan is. Heeft het kunstwerk een religieus-officieel karakter (dwz. kunst in dienst van een politiek, economisch, sociaal en/of religieus doel) of is het een louter esthetisch product, een zelfstandig kunstwerk? 79 Ramses II - Aboe Simbel, 13e E v. Chr LANZINGER De vlagdrager, VLADIMIRSKI Rozen voor Stalin, RENOIR De Schommel, Daarnaast kan de kunstenaar in zijn werk een bepaald sociaal engagement laten zien. Hij geeft via zijn werk een boodschap mee aan de maatschappij. 82 PICASSO Guernica,

15 83 B. Vorm 1. Techniek 1.1. Disciplines 84 Een discipline is een kunstvorm. Per discipline zijn er eigen, specifieke aspecten die afzonderlijk kunnen doorwegen in onze waarneming/appreciatie van het kunstwerk. Een houtsnede is anders dan een zeefdruk; olieverf heeft een glanzend oppervlak, fresco is mat... En wat te denken van de moeilijk te plaatsen nieuwe disciplines ( andere ) van de 20ste-eeuwse kunst? Hier botsen we onmiddellijk op de vraag: Wat is er nog kunst en wat niet? Waarom kun je deze laatste vraag stellen bij deze disciplines? Probeer deze vraag te beantwoorden na de voorstelling van de verschillende disciplines. 85 Je kunt de kunstvormen op volgende wijze onderverdelen: a) tweedimensionaal - dragers: papier, doek, paneel, muur, glas - tekenen (o.a. potlood, houtskool, pastel ) 86 - grafiek of prentkunst: artistiek drukwerk (o.a. houtsnede, ets, steendruk, zeefdruk) - schilderkunst Soort verf: waterverf (aquarel, latex, acryl), tempera, olieverf, 87 fresco (schilderen op natte kalk) - glasraam - mozaïek - wandtapijt 88 - materieschilderkunst/gemengde technieken (± 3D)... b) driedimensionaal 89 Vooraf: in het Nederlands wordt beeldhouwkunst zowel gebruikt voor: - Alle kunst die driedimensionaal is - Specifieke vorm van driedimensionale kunst waarbij men materie heeft weggenomen om tot de vorm te komen. (lett. beeld-houwen ) Maak duidelijk welke betekenis je gebruikt. 15

16 We maken bij driedimensionale kunst onderscheid tussen vrijstaande kunstwerken (rondsculptuur, rondplastiek) of een reliëf (hol-, vlak en hoogreliëf) dat meestal een architecturale functie heeft. - sculptuur, beeldhouwkunst in enge betekenis: materiaal wegnemen (steen, hout, enz.) 92 - plastiek: beelden opbouwen (klei, gips, was, kunststof, ) - brons (zilver, goud ): metaal gieten in een vorm 93 - constructie: geconstrueerd uit afz. onderdelen c) Andere 94 - ready-made: alledaags voorwerp wordt kunst DUCHAMP Urinoir, Verzamelingen: collage (geplakt, ±2D), assemblage (gemonteerd), installatie (bij elkaar geplaatst, Eng.: environment) 95 Hanna HOCH Het mooie meisje, 1920 HAMILTON - Just What Is It That Makes Today's Homes So Different, So Appealing, ARMAN Gaz à tous les etages, Accumulation de brocs,

17 97 BEUYS The Pack (Das Rudel), HÖLLER Test Site, Lichtkunst (lampen, lasers ) 99 - Fotografie Andreas GURKSY 99 cent, Performance (voorstelling) Yves KLEIN De monotone symfonie performance, 9 maart Videokunst Marie Jo LAFONTAINE Victoria, Computerkunst (met de computer gemaakt) Conceptuele kunst KOSUTH One and Three Chairs,

18 Waarom kun je na de kennismaking met deze kunstvormen nu de vraag stellen: Wat is er nu nog kunst en wat niet? Textuur, sporen, schriftuur 104 Textuur: oppervlaktekwaliteit van het kunstwerk (glad, ruw, grof, ) 105 Sporen: hoe is het materiaal bewerkt? Is dit te zien of niet: alles strak en onpersoonlijk of zichtbare persoonlijke techniek? Gebruikte de kunstenaar zachte of harde, dunne of brede borstels, zijn er vingerafdrukken, beitelsporen,? 106 Schriftuur: beschrijf met een adjectief de persoonlijke touch waarmee de kunstenaar tekent (lijnvoering) of schildert (penseelvoering) Egon SCHIELE Zelfportret, Frans HALS Malle Babbe, ca

19 Licht Dit is de tekst van de internetoefening over licht en kleur. In office 365 kun je de oefening vinden om thuis nog eens te bekijken. In deze tekst willen we dieper ingaan op het fenomeen van licht in de beeldende kunst. Het contrast tussen licht en donker is onlosmakelijk met de beeldende kunst verbonden. Denken we maar aan het tekenen van een zwarte lijn op een wit blad. Ook bij de kleuren hebben we lichte en donkere kleuren. In dit deeltje licht beperken we ons echter tot de werking van wit, zwart en grijs. De kleuren zelf komen in het deeltje kleur aan bod. Bij beeldende kunst horen ook driedimensionale kunstwerken en ook daar is het effect van licht, écht licht, cruciaal. Door de keuze van het materiaal en de manier waarop de kunstenaar de oppervlakte heeft bewerkt (vb. ruw of met diepe inhammen) kan hij licht en schaduw beïnvloeden. De opstelling van de belichting maakt soms zelf deel uit van het kunstwerk. Naast wit, zwart en grijs gaat het in dit deel dus ook over écht licht. Je kan geleidelijk overgaan tussen wit en zwart, via een aantal tonaliteiten van grijs (grijswaarden). Zacht contrast wil zeggen dat er veel verschillende tonaliteiten van grijs aanwezig zijn, bij een hard contrast staan donker en licht (zwart & wit) tegenover elkaar. In een bepaalde periode gebruikte men veel van deze grote licht-donkercontrasten: op bijna zwarte schilderijen lichten enkele heldere elementen op. Leer hier hoe men dit effect noemt en in welke periode dit populair was. Vul het antwoord hier in:... Het licht in een beeldend kunstwerk komt ergens van een lichtbron. Die lichtbron kan zichtbaar of verborgen zijn en komt uit een bepaalde richting (frontaal, links, rechts, boven, onder, tegenlicht). Tegenlicht, waardoor je donkere silhouetten krijgt tegen een lichte achtergrond is een geliefkoosde lichtrichting die ook in de fotografie veel gebruikt wordt. Uit welke richting komt het licht bij tegenlicht? Vul het antwoord hier in:... Er zijn verschillende soorten lichtbronnen: de zon geeft daglicht (verschillende momenten van de dag), vuur in alle mogelijke vormen (kaars, olielamp) geeft een vuurgloed, er is kunstlicht (gloeilamp, ledlamp enz.). Een laatste lichtbron is het zgn. goddelijke licht dat een symbolische betekenis heeft. In het schilderij van Grünewald zie je het licht vanuit Christus gelaat vertrekken. Dit is natuurlijk geen echte lichtbron, het gaat hier om het goddelijke licht. Het belangrijkste effect van het gebruik van licht is het ontstaan van schaduwen. Er zijn twee soorten schaduwen. De eigenschaduw zijn de donkere zones van het voorwerp of de persoon zelf. De slagschaduw is de schaduw die een voorwerp of persoon afwerpt op de 19

20 bodem of een ander voorwerp. Door middel van schaduwen kan men een lichaam of een voorwerp volume en dimensie geven. Men noemt dit modelé. Op deze onafgewerkte tekening van Michelangelo kun je dit goed zien: Maria blijft tweedimensionaal door het ontbreken van schaduw, het Kind (vooral de arm) komt als het ware los uit het blad en krijgt ruimtelijkheid door de uitgewerkte nuances van licht en schaduw. Je kunt licht op verschillende manieren gebruiken. Soms heeft de kunstenaar een realistische bedoeling. Dramatisch licht heb je wanneer de kunstenaar, net als een regisseur op een toneel, de belangrijkste personages en emoties met licht in de verf zet. Het licht lijkt dan realistisch maar is eigenlijk gemanipuleerd. Licht kan ook symbolisch gebruikt worden. In onze cultuur staat licht synoniem voor goed, dag, veiligheid, sacraliteit, heiligheid, goddelijkheid enz. Donker staat dan weer voor kwaad, nacht, gevaar, het duivelse... Ten slotte zijn er kunstenaars die het 'licht om zichzelf' schilderen. Dit wil zeggen dat het licht in al zijn nuances een leidende rol speelt in hun werk: het onderwerp van het werk is het licht zelf. Dit is het geval bij enkele 17 e -eeuwse Hollandse schilders zoals Vermeer, in het impressionisme, het luminisme en natuurlijk in de lichtkunst. Onder het begrip licht horen ook de termen spiegeling en reflectie. Spiegeling is het beeld in een spiegel of strak wateroppervlak. Reflectie is het weerkaatsen van licht op allerhande voorwerpen Kleur In dit deeltje gaat het over de andere kleuren dan wit, zwart en grijs. Alhoewel licht en kleur in de praktijk niet te scheiden zijn behandelen we ze voor de duidelijkheid toch afzonderlijk. In de loop van de geschiedenis hebben verschillende wetenschappers zoals Newton en Goethe zich over het fenomeen kleur gebogen. Zij trachtten telkens de verschillende verschijningsvormen van kleuren in een theoretisch concept te vatten. De theorie die wij zullen gebruiken is ontworpen door Johannes Itten. De theorie van Itten is gebaseerd op een kleurencirkel en een aantal kleurcontrasten. Een kleur is immers geen zelfstandig gegeven maar is afhankelijk van de omringende kleuren (contrasten). 20

21 In de bekende kleurencirkel zie je de drie soorten kleurtinten: de primaire kleuren rood, geel en blauw. Als je deze mengt dan krijg je de secundaire kleuren oranje, paars en groen. Ten slotte heb je de tertiaire of afgeleide kleuren die nog alle verdere tussenvarianten bevatten. In de praktijk werkt dit systeem niet. Schilders werken in de praktijk met een twaalftal basiskleuren. In het drukproces kan men wel uit drie en een extra kleur zowat alle kleuren nabootsten. Dit wordt aangegeven met CMYK. Zoek uit wat dit betekent. Bij beeldschermen werkt het nog anders want daar vermengt men geen pigmenten maar lichtstralen. Beeldschermen maken alle kleuren uit RGB en dit zijn niet rood, geel en blauw. Welke kleuren wel, dat zoek je op en noteer je hier. Bij een kunstwerk kun je de kleurkeuze van de kunstenaar bespreken: welke kleuren gebruikt hij en zijn het eerder primaire, secundaire of tertiaire kleuren. Er kan ook een bepaalde kleur overheersend zijn; dit noemen we een dominante kleur. Een kunstwerk met slechts één (belangrijke) kleurtint noemen we monochroom, een kunstwerk met vele kleuren heet polychroom. Naast de kleurcirkel spreekt Itten ook over verschillende kleureigenschappen en contrasten en op die manier dus ook over verschillende soorten kleuren die je in een beeldend kunstwerk kunt aanwijzen. Een eerste contrast is het kleurtintcontrast. Het is logisch dat kleuren die dicht bij elkaar staan op de kleurencirkel minder contrasteren dan kleuren die verder van elkaar staan. De kleuren die perfect diametraal tegenover elkaar staan vormen het groots mogelijke contrast; dit noemen we complementair contrast. Complementaire kleuren versterken elkaar en vormen een warm grijs wanneer ze gemengd worden. Ten tweede kan de kwaliteit van de kleuren contrasteren. Sommige kleuren zijn heel fel en krachtig, dit noemen we verzadigde kleuren. Andere zijn eerder vuil 21

22 of grijs, hen noemen we minder-verzadigde of onverzadigde kleuren. Je kan de verzadigingsgraad van kleuren verminderen door ze te mengen met complementaire kleuren, wit of zwart. Je kunt dit systeem goed merken in de kleur-bewerkschema's van computerprogramma's. Op de afbeelding zie je het kleurmodel HSL (Hue, Saturation, Lightness). Het HSL-systeem sluit het meest aan bij de menselijke ervaring. Je kan ook kiezen voor RGB, dit is de logica van een beeldscherm. Je ziet van links naar rechts 255 kleurtinten. Bovenaan is de intensiteit het hoogst (255), dit zijn dus de meest verzadigde kleuren, onderaan in het grijs heb je de meest onverzadigde kleuren. Met de schuiver rechts kan dan nog de intensiteit aangepast worden tussen wit en zwart om op die manier ook minder verzadigde kleuren te bekomen; op stand 128 heb je hier de grootste verzadiging. Op een word-document kun je de kleurvariaties zelf uit proberen. Laat de leerkracht je oplossing controleren. Naast kleurtintcontrasten en kwaliteitscontrasten zijn er nog drie andere contrasten. 22

23 Er is het contrast tussen lichte en donkere kleuren. Dit merk je goed in de zwart-wit versie van de kleurencirkel. De kleur geel is duidelijk de lichtste kleur, rood en paars zijn het donkerst. Verder kun je door te mengen met wit of zwart alle kleuren lichter of donkerder maken. Een volgend contrast is dat tussen warme en koude kleuren. Rood wordt aanzien als de warmste kleur, blauw als de koudste. Ten slotte is er nog het simultaan contrast dat sterk bepaald wordt door de bouw van ons oog. Op ons netvlies wordt de complementaire kleur opgeroepen van de kleur die we bekijken. Daardoor beïnvloeden aansluitende kleuren elkaar. In de afbeelding links merk je dat het grijs in elk vierkant een andere kleur grijs lijkt te zijn. Dat is niet het geval! In alle drie de vierkantjes is het echter steeds precies dezelfde kleur grijs. Je ziet dus dat kleuren anders kunnen lijken dan ze in werkelijkheid zijn. Het grijs in het midden neemt zoveel mogelijk de kleur aan van de complementaire kleur van de omringende kleur. Dit effect heb je ook in het kunstwerk van Van Gogh onderaan rechts. De witte sterren hebben een oranje gloed door het omringende blauw; de witte tafeltjes hebben een blauwe schijn door het omringende oranje. Dat ons oog complementaire kleuren bijpast merk je ook aan het nabeeld. Kijk 30 seconden geconcentreerd naar de zwarte stip in de gekleurde rechthoek. Focus dan op de zwarte stip van de witte rechthoek. Je ziet andere, complementaire kleuren verschijnen analoog aan de rechthoek erboven. 23

24 Een kunstenaar heeft verschillende mogelijkheden om kleuren te gebruiken in zijn werk. De meest traditionele manier is het realistisch kleurgebruik. Daarbinnen kan men op een rationele manier de kleur van de voorwerpen bepalen: de lucht is blauw, de boom is groen, de appel is rood. Deze manier van kleurgebruik noemen we cerebraal of rationeel kleurgebruik. Het gaat hier telkens om de kleur van de voorwerpen zelf: de oppervlaktekleuren. Men kan realistische kleuren ook op een impressieve manier toewijzen. Dan kijkt men naar de impressie van de kleuren, hoe ze aan ons verschijnen (verschijningskleuren), en probeert men alle nuances van kleur weer te geven. Dit heet impressief kleurgebruik. Kleuren kunnen ook niet-realistisch toegewezen worden. Dit kan ten eerste op een symbolische manier. In onze cultuur hebben kleuren allerlei symbolische betekenissen (rood staat bijvoorbeeld voor liefde), en die kunnen kunstenaars gebruiken om een kleur toe te wijzen. Kleuren roepen ook gevoelens op. In het expressieve kleurgebruik worden vaak niet realistische kleuren gekozen wegens hun expressieve kwaliteiten. Abstracte kleurvlakken die enkel kleur zijn en verder niets voorstellen noemen we dan zelfstandige kleuren. Ten slotte wordt nog een speciale kleurtechniek vermeld: de optische kleurmenging. In het pointillisme (zie voorbeelden hieronder) en bij hedendaagse druktechnieken zet men punten van (min of meer) zuivere kleur direct naast elkaar en wordt de kleur gemengd in de waarneming met onze ogen. 24

25 2. Ordening Afmetingen en kader 109 De afmetingen zijn niet altijd zo duidelijk. Vaak maken we immers kennis met kunstwerken via reproducties. De afmetingen maken echter wezenlijk deel uit van de indruk die een werk kan maken. De afmetingen hebben zowel een objectief als een subjectief aspect (hoe komt het over?). Hoe groot zouden de kunstwerken van CLOSE Richard (Serra), 1969 en HILLIARD Jongeman tussen rozen, ca in werkelijkheid zijn? 110 Sommige kunstenaars spelen in hun werken bewust met afmetingen. Hoe doet de kunstenaar Claes OLDENBURG dit in zijn werken Spoonbridge and Cherry, en Clothespin, 1976? De vorm van het kader is een eerste keuze van de kunstenaar bij de compositie van zijn werk. Wat is een triptiek?... Wat is een diptiek? Daarnaast kiest een kunstenaar een bepaald (bijzonder) standpunt (vogelperspectief, kikvorsperspectief, scheef enz.) en (bij een figuratief kunstwerk) een bepaalde kadrering van het onderwerp met eventuele bijzondere afsnijdingen. DEGAS Ballerina en dame met een waaier, Compositie De compositie of opbouw van een kunstwerk is het systeem waardoor de verschillende onderdelen van het werk gestructureerd worden. We analyseren vooral hoe de elementen naast elkaar geordend worden De verschillende elementen worden op een bepaalde manier geordend. Daarvoor moeten we deze verschillende elementen kunnen onderscheiden; iets wat niet altijd even evident is. Bij lineaire contouren (scherpe omtreklijnen) is dit 25

26 meestal geen probleem, bij picturale contouren (vage omtreklijnen) is het soms minder evident. In ieder geval geeft het aan het kunstwerk een heel eigen karakter. Enkele veel voorkomende compositiepatronen zijn: - symmetrisch of rond centrale as - centraal: geordend rond een centrum asymmetrische proporties: verhoudingen als 2/3 of de gulden snede (±5/8) De gulden snede ( ) heeft in de kunstgeschiedenis heel wat faam verworden. Het is de verdeling van een lijnstuk waarbij het kleinste deel zich verhoudt tot het grootste zoals het grootste zich verhoudt tot het gehele lijnstuk. AB BC A B C BC AC Wiskundig vertaald geeft dit = 1 + 1/ ² - -1 = 0 = (1 + 5)/2 = 1, geometrische composities: combinatie van geometrische figuren diagonaal piramidaal - beweging: de beweging van de figuren zorgt voor opbouw (zie ook bij 2.4.) vlak: er is geen enkele element het belangrijkst, het gehele vlak wordt benadrukt - grillige ordening - (complexe) combinaties van bovenstaande elementen Voorbeeld: DAVID Eed der Horatiërs,

27 Ruimte 123 Driedimensionale kunstwerken zijn ruimtelijke kunstwerken. Daarbinnen onderscheiden we open en gesloten vormen. 124 Sommige beeldhouwwerken hebben duidelijk een voorzijde, zij zijn frontaal. Bij andere zijn alle zijden gelijkwaardig. Vergelijk op dat vlak CELLINI Perseus met het hoofd van de Medusa, en GIAMBOLOGNA De Sabijnse maagdenroof, Je kunt ook onderzoeken hoe de ordening is in de tentoonstellingsruimte en van de elementen ten opzichte van elkaar. 126 Bij tweedimensionale kunstwerken kan de kunstenaar de illusie creëren van ruimtelijkheid en dit door verschillende technieken gaande van eenvoudig tot complex. Enkele mogelijkheden zijn 127 Eenvoudige technieken - Overlapping: een stuk van een voorwerp is niet te zien omdat het zich achter een ander voorwerp zou bevinden. - Afsnijding: Een voorwerp wordt afgesneden door de rand van het kunstwerk. - Voorgrond (onderaan, groot), middengrond, achtergrond (bovenaan, klein) 128 De doorbraak van het geometrisch perfecte perspectief vanaf de 15 e eeuw (renaissance) betekende een ware revolutie in het voorstellen van diepte in de kunst (lineaire diepte). Duid de vluchtpunten (1 of 2) en de vluchtlijnen aan. Een kunstenaar die het perspectief perfect beheerste en in zijn grafiek allerlei onmogelijke constructies weergaf was:... 27

28 129 Kunstenaars kunnen echter ook op een meer picturale manier ruimte suggereren (eerder gevoelsmatig) door te werken met kleur (voorgrond warm & helder, achtergrond koud & grijs), licht (met licht en schaduw de ruimte duidelijk maken, modelé), scherpte (dichter scherp, verder wazig) en detail (vooraan gedetailleerd/afzonderlijke elementen, achteraan gehelen). Daarna evalueer je de ruimtelijke illusie van het kunstwerk: beperkt of overtuigend? 130 Ten slotte beschrijf je hoe de ruimte geordend is. Is er een planopstelling in een aantal lagen? Gaat men stapsgewijze in de diepte of zijn er grote dieptecontrasten? DA VINCI Annunciatie,

29 Beweging 132 De meeste kunstwerken zijn stilstaande voorwerpen, toch kan er ook in een stilstaand voorwerp beweging gesuggereerd worden. Je krijgt dan een dynamisch kunstwerk. Is er geen suggestie van beweging dan is het kunstwerk statisch. Een aantal technieken die men gebruikt om beweging te suggereren zijn Contraposthouding:... - Figura Serpentinata: De bewegingen en houdingen hebben een grote impact op de atmosfeer van het kunstwerk. Houdingen kunnen hoekig of vloeiend zijn. 135 Ze roepen ook een bepaald gevoel op. JORDAENS De Koning Drinkt, Beweging zorgt ook voor een bepaalde ordening en oriëntatie in het kunstwerk. Door een pijl te plaatsen kun je deze ordening aantonen. RUDE La Marseillaise, Een zgn. lopend verhaal brengt ook beweging (pijl) in een kunstwerk door de chronologische opeenvolging van verschillen scènes. BOUTS De rechtvaardigheid van keizer Otto III: de marteldood van de onschuldige, ca Het verhaal:... 29

30 138 Ook in beeldende kunst kun je spreken van ritme. In muziek, dans en poëzie wordt ritme duidelijk ervaren, omdat deze disciplines zich voortbewegen in de tijd. In de beeldende kunst krijg je een bepaald visueel ritme doordat vormen, lijnen, kleuren enz. herhaald worden. Op die manier geven zij ook een ordening aan het kunstwerk. Ritmes kunnen strak, rustig, warrig, enz. zijn Enkele 20ste-eeuwse kunstenaars maakten beeldhouwwerken die écht kunnen bewegen, de zgn. kinetische kunst. Sommige kunstwerken geven de illusie echt te bewegen (gezichtsbedrog), dit noemen we op-art. 141 Extra: wisselwerking inhoud en vorm Inhoud en vorm zijn even belangrijk. Sommigen stellen dat hoe minder deze twee elementen samengaan, hoe lager de artistieke waarde is: Het meest hoogstaande artistieke product brengt een harmonieus samenspel tussen vorm en inhoud. Bij een ideaal kunstwerk dient de vorm de inhoud en is de vorm de krachtige veruitwendiging van deze inhoud. Sommige kunstenaars en kunstwerken spreken dit evenwel tegen (Conceptuele kunst, Minimal Art) Voorbeeld: RAFFAËL, La disputa del Sacramento, 1509 Wat is er te zien?... Samenspel inhoud & vorm... 30

31 144 Tegenvoorbeeld 1: Lawrence WEINER A Stake Set 145 Tegenvoorbeeld 2: Carl ANDRE Equivalent VIII, 1966 Opdracht: Zoek in de PowerPoint van Appreciatie van Beeldende Kunst voorbeelden van kunstwerken waarbij vorm en inhoud mooi samengaan of de vorm/inhoud eenzijdig benadrukt worden. Geef aan over welke elementen van inhoud of vorm het gaat en argumenteer je keuze. Voorbeeld 1: vorm en inhoud gaan samen en versterken elkaar: Titel kunstwerk en dianr.:... Relevante inhoud- of vormelementen:... Argumentatie:... Voorbeeld 2: vooral de inhoud is hier belangrijk, vormelijke uitwerking niet Titel kunstwerk en dianr.:... Relevante inhoud- of vormelementen:... Argumentatie:... 31

32 Voorbeeld 3: vooral de vorm is hier belangrijk, de inhoud niet Titel kunstwerk en dianr.:... Relevante inhoud- of vormelementen:... Argumentatie:... (L. VAN AEL en H. DEFOORT, Naar F. BAERT, Samen omgaan met beeldende kunst en A. DE VISSER, Hardop Kijken) 32

33 Oefensessie Beschrijf de opgegeven facetten van het kunstwerk

34