Archeologisch onderzoek ontsluitingsweg Warmenhuizen Noord

Transcriptie

1 Archeologisch onderzoek ontsluitingsweg Warmenhuizen Noord Bureauonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 1277

2 Archeologisch onderzoek ontsluitingsweg Warmenhuizen Noord Bureauonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 1277 Concept ISSN Opdrachtgever: Gemeente Harenkarspel Grontmij Nederland B.V. Assen, 19 september 2012

3

4 Administratieve gegevens Datum opdracht : 5 september 2012 concept : 19 september 2012 definitief : Opdrachtgever : Gemeente Harenkarspel Uitvoerder : Grontmij Nederland B.V. H. Boon Beheer documentatie en/of vondsten Grontmij Nederland B.V., Assen Bevoegde overheid : Gemeente Harenkarspel Contactpersoon Locatie : gemeente : Harenkarspel plaats : Warmenhuizen toponiem : Warmenhuizen Noord RD-coördinaten : N x: / y: O x: / y: Z x: / y: W x: / y: kaartblad 14D afm. plangebied : ca. 600 m AMK : monumentnr. : - Archis2 : CIS-code : Archeoregio NOaA 8 - Noordhollands kleigebied Pagina 3 van 11

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding Algemeen Ligging plangebied Huidig gebruik van het plangebied Onderzoeksdoel Leeswijzer Samenvatting bureauonderzoek Aanvullend bureauonderzoek Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Archeologische waarnemingen en onderzoeken Archeologische waarden- en beleidskaarten Beleidsnota cultuurhistorie Harenkarspel Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) Ondergrondse bouwhistorische waarden Historische kaarten Archeologische verwachting Evaluatie Conclusies en samenvatting Advies Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Locatie plangebied Plankaart Archeologische beleidskaart Pagina 4 van 11

6 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van de gemeente Harenkarspel heeft Grontmij Nederland B.V. een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor de ontsluitingsweg en sloot in het gebied tussen Tuitjenhorn en Warmenhuizen. Onderhavig onderzoek is een aanvulling op en actualisatie van het bureauonderzoek dat in 2009 door Grontmij is uitgevoerd voor het plangebied Tussenweg te Tuitjenhorn. 1 Op basis van de resultaten van het onderzoek wordt een nader advies gegeven met betrekking tot de noodzaak van eventueel archeologisch vervolgonderzoek en, indien dit het geval is, in welke vorm dit zou moeten worden uitgevoerd. Dit advies dient ter bekrachtiging te worden voorgelegd aan de bevoegde overheid. De betreffende werkzaamheden zijn conform de richtlijnen van het handboek Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 3.2) uitgevoerd. Grontmij beschikt over een eigen opgravingsvergunning afgegeven door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). 1.2 Ligging plangebied Het plangebied ligt tussen de kernen Tuitjenhorm en Warmenhuizen en betreft een gebiedsontsluitingsweg met aangrenzende sloot tussen de bestaande Dergmeerweg en Oostwal. Voor de weg bedraagt de geplande ontgravingsdiepte circa 0,5 m, voor de sloot geldt een ontgravingsdiepte van 2,5 m. De totale lengte van het te onderzoeken tracé bedraagt circa 600 m. De totale oppervlakte van de ingrepen betreft circa 1 hectare. De exacte locatie van het plangebied wordt weergegeven in Bijlage 1, een weergave van de plannen staat in Bijlage 2. Het maaiveld ter plaatse van het plangebied ligt gemiddeld op 1 m -NAP. 1.3 Huidig gebruik van het plangebied Het plangebied is thans als akker/weiland in gebruik. Tevens doorsnijdt het tracé een aantal sloten. 1.4 Onderzoeksdoel Onderhavig onderzoek is uitgevoerd in het kader van de geplande aanleg van de weg. De bodemingrepen die gepaard gaan met de geplande realisatie zullen eventueel aanwezige archeologische resten in de bodem verstoren en/of vernietigen. Derhalve dienen voorafgaand aan die werkzaamheden de archeologische waarden binnen het plangebied in kaart te worden gebracht. Er is een aanvullend bureauonderzoek uitgevoerd op het bureauonderzoek uit 2009, waarbij onder andere is gekeken naar het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN), historische kaarten en de beleidsnota cultuurhistorie van de gemeente Harenkarspel. 1.5 Leeswijzer Allereerst wordt in hoofdstuk 2 een samenvatting gegeven van het bureauonderzoek dat in 2009 is uitgevoerd. In hoofdstuk 3 wordt dit bureauonderzoek geactualiseerd. Deze actualisatie is toegespitst op het onderhavige plangebied. Op basis van deze beide hoofdstukken is in hoofdstuk 4 een specifiek verwachtingsmodel opgesteld. In hoofdstuk 5 wordt een evaluatie gegeven van die resultaten en een advies voor eventueel vervolgonderzoek. 1 B. Klooster, Archeologisch onderzoek van plangebied Tussenweg te Tuitjenhorn, gemeente Harenkarspel; Bureauonderzoek. Grontmij Archeologische Rapporten 842. Grontmij, Alkmaar. Pagina 5 van 11

7 2 Samenvatting bureauonderzoek 2009 De afzettingen die in het plangebied aan de oppervlakte voorkomen, dateren uit het Holoceen. Het plangebied ligt op een kreekrug, in een vlakte van kwelder/getijafzettingen (geomorfologische eenheid 2M35) en bestaat uit zeekleigronden (bodemkundige eenheid Mn15A en Mn25A). De grondwatertrap ter plekke van het plangebied is relatief laag. Dit heeft een negatief effect op de conserveringsomstandigheden van organische archeologische resten. Het gebied lag op een flank van een noordelijk lopende hoofdgeul, die in open verbinding stond met het zeegat van Bergen. Tijdens het Neolithicum heeft langs de geul bewoning plaatsgevonden. Na de verlanding van het geulensysteem tijdens de Bronstijd en de daaropvolgende inversie van het landschap, kwam het plangebied relatief hoger te liggen in het landschap. Er ontstond een kreekrug, die gunstige bewoningsomstandigheden bood. Tijdens de Late Bronstijd en Vroege IJzertijd vernatte het gebied en ontstond er veengroei. De landbouw werd noodgedwongen verplaatst naar de toppen van de kreekruggen. Op de flanken van de kreekruggen werd gewoond. Hiertoe was het vaak noodzakelijk de drassige ondergrond op te hopen. Na deze periode was het gebied door het verder rijzende grondwater vermoedelijk te nat voor bewoning. Vanaf omstreeks de 9 e eeuw is in de omgeving van het plangebied het veen ontgonnen. De bewoningslinten van Tuitjenhorn en Warmenhuizen ontstonden. Bebouwing in historische periodes heeft ter plekke van het plangebied waarschijnlijk niet plaatsgevonden. In de directe omgeving zijn enkele archeologische waarnemingen gedaan, daterend uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Het gaat hierbij met name om (restanten van) Middeleeuwse huisterpjes. Voor het deel van het onderzochte gebied waar ook de ontsluitingsweg is gepland bestaat op basis van het bureauonderzoek uit 2009 een hoge archeologische verwachting. Deze geldt voornamelijk voor de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Op een dieper niveau zouden vondsten uit de Steentijd kunnen worden aangetroffen. Pagina 6 van 11

8 3 Aanvullend bureauonderzoek 3.1 Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Het AHN is een landsdekkend digitaal hoogtebestand in de vorm van een driedimensionaal grid met een nauwkeurigheid van 5 cm, waarmee het maaiveld van Nederland in kaart gebracht kan worden. 2 De kwaliteit van het AHN wordt beïnvloed door de puntdichtheid ter plaatse van het plangebied (afhankelijk van de periode van opname) en kan variëren van 1 tot 1,5 punt per 16 m2 en 2 tot 3 punt per 16 m2. In bosgebieden is de puntdichtheid aanmerkelijk dunner (1 punt per 36 m2, met een standaard afwijking van 20 cm). Daarnaast kan het aanwezige vegetatiedek (bomen) en aanwezige hoogbouw invloed hebben op de kwaliteit van de AHN-gegevens. Ook de toegepaste interpolatie- en filterprocedure die Rijkswaterstaat hanteert, heeft invloed op de kwaliteit. Het AHN-bestand bestaat uit een puntenwolk van hoogtematen gerelateerd aan het RD-stelsel. Door het combineren van de X-, Y- en Z-waarden (t.o.v. NAP) van elk punt ontstaat een digitaal hoogtemodel dat de gemiddelde hoogte van het maaiveld weergeeft met een nauwkeurigheid van 5x5 m per gridcel. Op basis van het AHN is te zien dat het plangebied op de oostelijke flank van een relatief hoger gelegen gebied ligt. Dit is de kreekrug, waarop ook Warmenhuizen en Tuitjenhorn zijn gelegen. Parallel ten westen van deze kreekrug ligt nog een kreekrug. Hierop ligt het dorpje Eenigenburg. Afbeelding 3.1. De relatieve hoogteligging van de twee parallel aan elkaar gelegen kreekruggen. Het plangebied is wit omcirkeld. (bron: 2 Geraadpleegd via Pagina 7 van 11

9 Aanvullend bureauonderzoek 3.2 Archeologische waarnemingen en onderzoeken In Archeologisch Informatiesysteem (Archis2) van de RCE staan alle bekende archeologische waarnemingen geregistreerd. Sinds het bureauonderzoek uit 2009 zijn er ter plekke van het plangebied geen nieuwe onderzoeken uitgevoerd waarnemingen gedaan. 3.3 Archeologische waarden- en beleidskaarten Beleidsnota cultuurhistorie Harenkarspel Voor de gemeente Harenkarspel is door Cultuurcompagnie Noord-Holland een archeologische beleidsnota cultuurhistorie opgesteld. 3 Hierin zijn ook archeologische verwachtingswaarden opgenomen. Op de archeologische beleidskaart wordt aangegeven of en in welke vorm er onderzoek noodzakelijk is (zie Bijlage 3). In de beleidsnota wordt Tuitjenhorn beschreven als een dorp dat vanaf de Late Middeleeuwen in geschreven bronnen voorkomt en is gelegen op de bewoningsas tussen Warmenhuizen en Sint Maarten. Met name ten westen van Tuitjenhorn is aardewerk aangetroffen dat dateert in de Merovingische en Karolingische Tijd (Vroege Middeleeuwen). Dat impliceert dat de bewoningsas mogelijk naar het oosten verschoven is. Warmenhuizen wordt beschreven als een dorp dat vanaf de Karolingische tijd bewoond is, en vanaf de 10 e /11 e eeuw op terpen. De bewonigsas is in de loop der tijd in oostelijke richting opgeschoven. De oudere terpen en huisplaatsen in het westen zijn mogelijk verstoord of vernietigd door ruilverkavelingsactiviteiten. Op de archeologische beleidskaart worden een aantal terpen in de nabije omgeving van het plangebied weergegeven. Dergelijke huisterpen ontstonden veelal in de Vroege Middeleeuwen en zijn aaneengegroeid tot walletjes. Voor de terpen die staan aangegeven op de kaart geldt dat ze van zeer hoge archeologische waarde zijn. Bij Eenigenburg, op de westelijk gelegen kreekrug, is een terrein aangetroffen met bewoningssporen uit de Romeinse Tijd. Deze sporen bevonden zich onder een dikke kleilaag. Op de archeologische beleidskaart wordt gesteld dat voor het noordelijk deel van het plangebied archeologisch onderzoek vereist is bij ingrepen groter dan 500m² en dieper dan 50 cm. Voor het zuidelijk deel, over een lengte van circa 250 m, geldt een onderzoeksvereiste voor ingrepen groter dan m² en dieper dan 50 cm. Het verschil bestaat eruit dat het zuidelijk deel van het tracé volgens de beleidskaart in de voormalige van oorsprong laaggelegen (en bemalen) polder Geestmerambacht ligt Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) In aanvulling op de landelijke (verwachtings)kaarten hebben veel gemeenten en provincies eigen cultuurhistorische kaarten vervaardigd, waarin veel lokale gebiedskennis is opgenomen. Deze kaarten hebben over het algemeen een hoger detailniveau dan de landelijke kaarten. De Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Noord-Holland geeft inzicht in de archeologische, historisch-stedenbouwkundige en de historisch-geografische waarden van de regio. Op de CHW wordt aangegeven dat het plangebied in het Noordelijk Zeekleilandschap ligt. Het hele gebied ligt binnen de Westfriese Omringdijk Ondergrondse bouwhistorische waarden Archeologische resten/sporen, ouder dan vijftig jaar die de restanten zijn van gebouwen, waarvan een huidige variant of (directe) opvolger er vandaag de dag nog staat, zijn te beschouwen als ondergrondse bouwhistorische resten. Ondergrondse bouwhistorische waarden kunnen aangetast worden bij de sloop van bouwwerken, de bouw van kelders of souterrains, de vervanging van vloeren, het aanbrengen van nutsvoorzieningen en bij funderingsonderzoek in het 3 Nyst, C.L., E.J. van Rooijen & J.M. van der Veen, Nota cultuurhistorie gemeente Harenkarspel. Stichting Cultureelcompagnie Noord-Holland, Alkmaar. Pagina 8 van 11

10 Aanvullend bureauonderzoek kader van restauraties van gebouwde monumenten. Op een dergelijke locatie, dienen deze bouwhistorische waarden gedocumenteerd en zo mogelijk veiliggesteld te worden. Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie (KICH) heeft alle bekende archeologische en bouwkundige monumenten en historisch-geografische informatie samengebracht in een digitale kaart. 4 Via deze kaart zijn de bekende cultuurhistorische waarden per gebied te inventariseren. Op de KICH wordt aangegeven dat de Oostwal (als zijnde binnenwaterkerende dijk) een provinciaal cultuurhistorisch waardevol object is. Deze staat echter niet op de provinciale monumentenlijst. 5 Er staan verder geen rijks- provinciale of gemeentelijke monumenten in het plangebied Historische kaarten Geraadpleegde historische kaarten laten voor het plangebied weinig veranderingen zien. In de loop der jaren groeien de dorpen Tuitjenhorn en Warmenhuizen, maar het plangebied blijft bestaan uit onbebouwd akker- en grasland. Wel kruist het plangebied een vaart, die pas ergens in de jaren 80 van de vorige eeuw is verdwenen. De oorspronkelijke verkaveling, met veel sloten en kleine percelen is ook pas in deze periode herverkaveld (zie afb. 3.2). Afbeelding 3.2. een historische kaart uit en een recentere kaart, uit Hierop is de oorspronkelijke verkaveling en de aanwezigheid van een vaart nog duidelijk zichtbaar. 4 Geraadpleegd via 5 Geraadpleegd via 6 Geraadpleegd via 7 Hollandiae pars septentrionalis vulgo Westvriesland en 't Noorder Quartier uit: Koeman, Atlantes Neerlandici via: 8 Via Pagina 9 van 11

11 Archeologische verwachting 4 Archeologische verwachting Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek uit 2009 en het aanvullende bureauonderzoek is de kans op het aantreffen van archeologische indicatoren middelhoog tot hoog. De geomorfologische en bodemkundige omstandigheden waren in meer of mindere mate gunstig voor bewoning. Er zijn in de omgeving van het plangebied, onder vergelijkbare bodemkundige omstandigheden, bewoningssporen aangetroffen die dateren vanaf de Romeinse Tijd. Binnen het plangebied kunnen archeologische resten worden aangetroffen uit het Neolithicum en wellicht de Vroege Bronstijd. Vervolgens kunnen archeologische resten uit de Romeinse Tijd, Middeleeuwen en Nieuwe Tijd verwacht worden. De resten worden verwacht in veen- of kwelderpakketten, op de kreekrug. Resten uit de Middeleeuwen zullen zich direct of op geringe diepte onder het maaiveld bevinden; resten uit de Romeinse Tijd kunnen onder een dik kleipakket aanwezig zijn. Resten uit het Neolithicum worden verwacht in dieper gelegen zand- of kleipakketten op de lager gelegen delen van de kreekrug, waar voorheen de oevers van de geul lagen. Er kunnen diverse materiaalcategorieën worden verwacht, waaronder voor de perioden kenmerkend aardewerk; artefacten (of afvalproducten) van vuursteen, natuursteen en bot; glas en metalen voorwerpen. Daarnaast kunnen grondsporen worden aangetroffen, in de vorm van kuilen, greppels en haardplekken. Indien de fysieke conserveringscondities daarvoor gunstig zijn, kunnen resten van organische materialen aangetroffen worden in de vorm van faunaresten (dierlijk botmateriaal, visgraten), bewerkt bot/been/gewei, hout, leer en plantaardig materiaal (touw, stoffen). Organische artefacten worden alleen verwacht als deze zich in een zuurstofarme context bevinden (bijvoorbeeld in een veenpakket). In diepere sporen, die constant onder de grondwaterspiegel hebben gelegen, zoals waterputten, kunnen organische artefacten bewaard zijn gebleven. Er kunnen resten worden aangetroffen van (Middeleeuwse) huisterpen, deze resten kunnen bestaan uit een terprestant, of terpzool; restanten van plaggenophogingen; funderingsresten; (afval)kuilen en waterputten of kuilen. Pagina 10 van 11

12 5 Evaluatie 5.1 Conclusies en samenvatting In opdracht van de gemeente Harenkarspel heeft Grontmij een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor de locatie van de ontsluitingsweg in Warmenhuizen Noord. Het onderzoek heeft bestaan uit een geactualiseerd bureauonderzoek en de rapportage hierover. Uit het bureauonderzoek is gebleken dat het plangebied op de rand van een kreekrug ligt. De noordelijke helft van het plangebied heeft volgens de gemeentelijke archeologische kaart een hoge verwachtingswaarde. Er kunnen archeologische resten verwacht worden die dateren uit het Neolithicum en vanaf de Romeinse Tijd. 5.2 Advies Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek wordt voor het plangebied vervolgonderzoek aanbevolen in de vorm van een verkennend booronderzoek, bestaande uit boringen die om de 50 meter op het tracé geplaatst worden. Het booronderzoek wordt voor het gehele plangebied aanbevolen, teneinde de bodemopbouw ter plekke in groter detail in kaart te brengen. Indien tijdens het booronderzoek blijkt dat in het zuidelijk deel van het tracé geen kwelderafzettingen aanwezig (meer) zijn, ten gevolge van sterke bemaling in de polder Geestmerambacht, kan in het veld besloten worden het verdere booronderzoek te staken. Wanneer uit het booronderzoek blijkt dat er een intacte kwelder of kreekrug, dan wel antropogene lagen aanwezig zijn, dan wordt er vervolgonderzoek aanbevolen in de vorm van proefsleuven. Voorafgaand aan uitvoering van het proefsleuvenonderzoek dient een door de bevoegde overheid goedgekeurd Programma van Eisen te worden opgesteld. Indien bij de uitvoering van de werkzaamheden toch onverwacht archeologische resten worden aangetroffen, dan is conform artikel 53 en 54 van de Monumentenwet 1988 (herzien in 2007) aanmelding van de desbetreffende vondsten bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verplicht (vondstmelding via de bevoegde overheid). Er wordt geadviseerd met betrekking tot de resultaten van het onderzoek en deze aanbeveling contact op te nemen met de bevoegde overheid (gemeente Harenkarspel). Pagina 11 van 11

13 Bijlage 1 Locatie plangebied

14 Ontsluitingsweg (bij benadering) Onderzoeksgebied 2009 Projectnummer Datum Bijlage Formaat GAR-nummer CIS-code Getekend Controle Akkoord Schaal A HB JJH JJH 1: Project Archeologisch onderzoek ontsluitingsweg Warmenhuizen Noord Opdrachtgever Gemeente Harenkarspel Onderdeel Locatie plangebied Noord Postbus 29, 9400 AA Assen, T , F bron: Kadaster Geo-data 2009

15 Bijlage 2 Plankaart

16 PP1 PP1

17 Bijlage 3 Archeologische beleidskaart

18 Projectnummer Datum Bij lage 960 Meter Formaat A4 GAR-nummer 1277 CIS-code Get ekend MO Controle HB A kkoord JJH Schaal 1: Archeologisch onderzoek ontsluitingsweg Warmenhuizen Noord Project Gemeente Harenkarspel Opdrachtgever Onderdeel Archeologische beleidskaart Noord Postbus 29, 9400 AA Assen, T , F Bron: TDN/ Kadaster, 2009, gemeent e Harenkarspel Grontmi j Nederland B.V.

19