AV Chemie. Sportwetenschappen Sport ASO tweede graad LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS. 2/2 lt/w. eerste en tweede leerjaar

Transcriptie

1 LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS Vak: Studierichting: Studiegebied: Onderwijsvorm: Graad: Leerjaar: AV Chemie Basisvorming (1/1 lt/w) Specifiek gedeelte (+1/+1 lt/w) Sportwetenschappen Sport ASO tweede graad eerste en tweede leerjaar 2/2 lt/w Leerplannummer: 2014/041 (vervangt 2012/007 voor Sportwetenschappen) Nummer inspectie: (vervangt 2012/726/1//D) pedagogische begeleidingsdienst Willebroekkaai Brussel

2 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 1 INHOUD Visie... 2 Beginsituatie... 3 Algemene doelstellingen... 4 Wetenschappelijke vaardigheden... 4 Wetenschap en samenleving... 8 Leerplandoelstellingen / leerinhouden... 9 Algemene Pedagogisch-didactische wenken Algemene leerlijn voor natuurwetenschappen...34 Inhoudelijke leerlijnen natuurwetenschappen...35 Overzicht van de leerstof in het leerplan...41 Wenken bij de informatieopdracht...42 Onderzoekscompetentie...42 VOET...43 Het open leercentrum en de ICT-integratie...44 Minimale materiële vereisten Evaluatie Bibliografie... 51

3 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 2 VISIE Wetenschappen voor de burger van morgen Wetenschappen zijn een belangrijke component van onze cultuur. Ze reiken niet alleen middelen en methoden aan om de materiële werkelijkheid te begrijpen, maar ook om deze werkelijkheid te veranderen in overeenstemming met de menselijke noden. Wetenschappen bepalen in belangrijke mate het wereldbeeld van de maatschappij. Omgekeerd hebben waarden en opvattingen die in de samenleving leven ook een invloed op de wetenschappen en op hun ontwikkeling. Wetenschappen beogen de natuurlijke nieuwsgierigheid van jongeren tegenover de hen omringende wereld te stimuleren en te ondersteunen door er een wetenschappelijke fundering aan te geven. Dit gebeurt door hen in beperkte mate te introduceren in verschillende benaderingen van de natuurwetenschappen, namelijk: wetenschappen als middel om toestanden en verschijnselen uit de dagelijkse ervaringswereld te verklaren. Hier gaat het om het leggen van de verbinding tussen praktische toepassingen uit het dagelijkse leven en natuurwetenschappelijke kennis; wetenschappen als middel om op proefondervindelijke wijze gefundeerde kennis over de werkelijkheid te vinden. Het gaat dan om het ontwikkelen van een rationeel en objectief raamwerk voor het oplossen van problemen en het begrijpen van concepten die de verschillende natuurwetenschappelijke disciplines met elkaar verbinden; wetenschappen als middel om via haar technische toepassingen de materiële leefomstandigheden te verbeteren. Leerlingen herkennen hoe natuurwetenschappelijke ontwikkelingen invloed hebben op hun persoonlijke, sociale en fysieke omgeving; wetenschappen als cultuurverschijnsel en natuurwetenschap als mensenwerk. Leerlingen hebben notie van historische, filosofische, sociale en ethische aspecten van de natuurwetenschappen. Hierdoor zien en begrijpen ze relaties met andere disciplines. De leerlingen worden voorbereid om als burger deel te nemen aan een moderne duurzame kennismaatschappij. In een steeds veranderende maatschappij zullen zij een actieve rol spelen als burger en als gebruiker van wetenschappelijke kennis. Zij beschikken over wetenschappelijke vaardigheden en zij zijn voldoende communicatievaardig om de relaties tussen wetenschappen en de contextgebieden: duurzaamheid, cultuur en maatschappij te duiden. Zo zal de leerling ook verschillende attitudes nodig hebben om levenslang te leren, om in groep of zelfstandig, nauwkeurig en milieubewust te werken. De nadruk bij het specifiek gedeelte wordt gelegd op de grotere diepgang van sommige onderwerpen, op het aanbieden van een groter aantal contexten en van meer begeleide experimenten en zelfstandige opdrachten. Het leerplan laat toe dat de leerlingen van sportwetenschappen na de tweede graad naadloos kunnen aansluiten bij richtingen met de pool wetenschappen in de derde graad. Zij hebben een verdiepend kennisniveau voor wetenschappen opgebouwd.

4 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 3 BEGINSITUATIE Alle leerlingen die de tweede graad aanvatten, hebben de leerplandoelstellingen van het vak natuurwetenschappen van de eerste graad (A-stroom) bereikt. Tijdens de lessen natuurwetenschappen hebben ze kennis gemaakt met enkele kernbegrippen van materie, energie, interactie tussen materie en energie en systemen. Verschijnselen uit de niet-levende en de levende natuur komen beide aan bod. De begrippen atoom en molecule en het deeltjesmodel komen reeds aan bod in de eerste graad. Naast inhoudelijke leerplandoelstellingen hebben de leerlingen ook een aantal wetenschappelijke vaardigheden en informatievaardigheden ingeoefend. De leerlingen uit de basisopties Industriële wetenschappen, Latijn en Moderne wetenschappen hebben ruimer kennis kunnen maken met wetenschappelijke vaardigheden, de wetenschappelijke methode en leren onderzoeken tijdens het wetenschappelijk werk natuurwetenschappen. Het is duidelijk dat we in de tweede graad starten met leerlingen die op een verschillend niveau vaardigheden hebben ingeoefend naargelang de gekozen basisoptie.

5 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN Naast de constructie van kennis en inzicht in een vakspecifiek begrippenkader ontwikkelen leerlingen ook wetenschappelijke vaardigheden en communicatievaardigheden. WETENSCHAPPELIJKE VAARDIGHEDEN Tijdens de lessen chemie (twee lestijden per week) voeren de leerlingen minimaal 4 leerlingenproeven per leerjaar uit. Bij elke leerlingenproef moet de rapportering worden uitgevoerd en zal afhankelijk van het experiment/opdracht, een aantal andere algemene doelstellingen worden ingeoefend. De vakgroep wetenschappen zorgt hierbij voor een evenwichtige opbouw van de leerlijn leren onderzoeken/onderzoekend leren. Leerlingen hebben tijdens de eerste graad kennis gemaakt met fasen van de natuurwetenschappelijke methode en zetten in de tweede graad de ontwikkeling van de wetenschappelijke vaardigheden verder. Om de beginsituatie van de leerlingen bij aanvang van de tweede graad duidelijk te stellen is een overleg tussen de leraars van de eerste graad en tweede graad noodzakelijk, zodat het duidelijk is welke deelvaardigheden van de natuurwetenschappelijke methode de leerlingen tijdens de eerste graad hebben ingeoefend. De uitdrukking in de algemene doelstellingen Onder begeleiding uitvoeren betekent dat de leerlingen de activiteiten uitvoeren waarbij ze de wetenschappelijke vaardigheden bewust en stapsgewijs inoefenen onder leiding van de leraar. Bij uitvoering van de leerlingenproeven worden zo een aantal algemene doelstellingen geselecteerd en ingeoefend door de leerlingen. De uitvoering van proeven en opdrachten is maar effectief indien de leerlingen zelf ontdekkend en actief kunnen leren en werken. Het is van belang dat de leraar ervoor zorgt dat de leerlingen voldoende ruimte krijgen voor eigen werk en ontwikkeling. Met een leerlingenproef wordt bedoeld een proef die de leerlingen zelfstandig (onder begeleiding) in kleine groepjes (max. drie leerlingen) uitvoeren, verwerken en ook rapporteren in de vorm van een persoonlijk verslag. Indien er in de klas maar één proefopstelling aanwezig is kan het experiment worden uitgevoerd als klasproef. De werkvorm waarbij verschillende opstellingen aangeboden worden als een roterend leerlingenpracticum kan wel als leerlingenproef fungeren. Bij de aanvang van elke leerlingenproef moet men voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsaspecten. Leerlingen moeten voldoende op de hoogte zijn van de gevaren van bepaalde opstellingen, stoffen of instrumenten. Ook zal de leraar aandacht besteden aan andere attitudes zoals zin voor samenwerking en respect voor materiaal en milieu... Een klasgroep van twintig leerlingen is voor de uitvoering van leerlingenproeven didactisch verantwoord en wat veiligheid betreft aanvaardbaar. Tijdens de uitvoering van demo - experimenten kan steeds een didactische aanpak toegepast worden waarbij tijdens elke fase van de demoproef de algemene doelstellingen geëxpliciteerd worden. (onderzoekend leren). De ontwikkeling van de wetenschappelijke vaardigheden tijdens demo- en leerlingenproeven sluit aan bij de ontwikkeling van. de onderzoekscompetentie (SPET 33, 34, 35) in het specifiek gedeelte van de tweede graad. Het accent ligt hierbij op het aanleren van deelvaardigheden of op de toepassing van de volledige cyclus van de wetenschappelijke methode.

6 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 5 Algemene doelstellingen bij de ontwikkeling van wetenschappelijke vaardigheden en het gebruik van de natuurwetenschappelijke methode nummer algemene doelstelling nummer van de gemeenschappelijke eindterm AD1 AD2 AD3 Onder begeleiding informatie over een gegeven natuurwetenschappelijk verschijnsel verzamelen en ordenen. (oriëntatie) Onder begeleiding bij een natuurwetenschappelijk verschijnsel een onderzoeksvraag opstellen en eventueel een hypothese formuleren. (onderzoeksvraag en hypothese) Onder begeleiding een methode of een onderzoeksplan opstellen om de gestelde vraag te onderzoeken. (onderzoeksplan) W1 W1 W1

7 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 6 Wenken De leerlingen laten brainstormen, de verschillende facetten van het gegeven duidelijk laten beschrijven en eventueel met een schematische tekening de situatie laten verduidelijken. (AD1) Met enkele vragen de voorkennis van de leerlingen toetsen en eventueel bijsturen. (AD1) Samen met de leerlingen vanuit de concrete situatie mogelijke vragen formuleren om zo te komen tot een duidelijke onderzoeksvraag. (AD2) De leerlingen proberen een toetsbare hypothese te formuleren. (AD2) Na het formuleren van de hoofdvraag aandacht hebben voor de factoren die constant blijven tijdens het onderzoek en voor de gegevens bij de proef. (AD3) AD4 AD5 AD6 AD7 Het onderzoeksplan uitvoeren en de resultaten overzichtelijk en nauwkeurig ordenen. (uitvoering) Tijdens de uitvoering van de opdracht/experiment de productetiketten interpreteren. (uitvoering) Tijdens de uitvoering van de opdracht/experiment veilig en verantwoord omgaan met stoffen, voorwerpen en toestellen. (uitvoering) Bij het noteren van de meetwaarden de correcte wetenschappelijke terminologie, symbolen en SI - eenheden gebruiken. (verwerking) W1 W3 W3 W2 Wenken De leerlingenproeven een uitdagend en motiverend karakter geven en in verband brengen met een betekenisvolle en/of technische context. In de eerste lessen wordt het labo verkend, worden de gevaren aangehaald en de te volgen veiligheidsprocedures overlopen. Een laboreglement is hiervoor een nuttig instrument. (AD5, 6) De productetiketten moeten goed leesbaar en volledig zijn. De gevarensymbolen en P- en H-zinnen zijn gekend. (AD5, 6) Voor praktische tips rond Veiligheid in de schoollaboratoria en nuttige weblinks: smartschool virtuele klas chemie. (AD5 en 6) Leerlingen moeten het onderzoeksplan kennen en begrijpen vooraleer ze starten met de uitvoering van hun onderzoek. (AD6) Bij de uitvoering van de proef planmatig en efficiënt werken met respect voor de omgeving en de materialen en materiëlen. (AD6) Waarnemingen moeten objectief geregistreerd worden en mogen niet verward worden met interpretaties. (AD4) De leerlingen moeten inzien dat meettoestellen moeten aangepast worden aan te meten hoeveelheid stof. De specifieke voordelen van het ordenen van meetwaarden in een tabel of grafiek toelichten. AD8 AD9 Onder begeleiding uit de waarnemingen/meetwaarden/grafieken conclusies trekken en het resultaat evalueren.(besluit en evaluatie) Onder begeleiding over een opdracht/onderzoek rapporteren en reflecteren.(rapportering) W1 W1

8 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 7 Wenken Leerlingen proberen op basis van hun waarnemingen een relevant besluit te formuleren. (AD8) Onder begeleiding evalueren kan gebeuren via een aantal gerichte vragen en opdrachten. (AD8) De leerlingen reflecteren over het besluit. Het besluit wordt teruggekoppeld naar de geformuleerde hypothese, deze wordt bevestigd of weerlegd. In het laatste geval denken de leerlingen na over de hypothese, gebruikte methode (AD8) Leerlingen leren rapporteren en communiceren over de resultaten van de proef door het maken van een verslag, een poster, korte mondelinge presentatie. (AD9) De leerlingen leren zelfstandig een verslag maken en gebruiken hierbij zoveel mogelijk ICT. Het verslag bevat minimaal volgende punten: (AD9) doel van de proef in de verwoording van een onderzoeksvraag; hypothese; (eventueel) beschrijving of tekening van de opstelling; plan of werkwijze met notatie van de waarnemingen en/of meetwaarden; het besluit; reflectie. Het is belangrijk dat de verslaggeving persoonlijk of in kleine groepjes gebeurt en dat leerlingen het verslag nauwkeurig en met de nodige discipline leren maken. Bij het aanleren van de opmaak van een verslag kan als start een voorgedrukt werkblad ter ondersteuning worden gebruikt. Leerlingen leren zo om geleidelijk aan zelfstandig een verslag te maken (tegen het einde van de tweede graad). Bij de evaluatie van de leerlingenproef aandacht hebben voor verschillende vaardigheden en attitudes die bij uitvoering van de proef en het maken van het verslag aan bod komen: nauwkeurigheid, respect voor het materiaal, samenwerking, uitvoeren van instructies, aandacht voor veiligheid

9 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 8 WETENSCHAP EN SAMENLEVING In het domein wetenschap en samenleving maken de leerlingen kennis met de maatschappelijke relevantie en verschillende toepassingen van wetenschappelijke kennis. Vanuit de contextgebieden duurzaamheid, cultuur en maatschappij worden een aantal communicatievaardigheden ingeoefend. De leerlingen leren hierbij op een efficiënte manier informatie verwerven, verwerken, presenteren en maken hierbij zoveel mogelijk gebruik van ICT. Leerlingen voeren tijdens de tweede graad minimum één informatieopdracht uit voor het vak chemie binnen één van de contextgebieden: duurzaamheid, cultuur en maatschappij. Binnen de vakgroep wetenschappen worden afspraken gemaakt over de verdeling van de contextgebieden, zodat elke context één keer aan bod komt in de tweede graad. AD11 AD12 AD13 Bij het verduidelijken van en het zoeken naar oplossingen voor duurzaamheidvraagstukken wetenschappelijke principes hanteren die betrekking hebben op grondstoffenverbruik, energieverbruik, biodiversiteit en het leefmilieu. (duurzaamheid) De natuurwetenschappen als onderdeel van de culturele ontwikkeling duiden. (cultuur) De wisselwerking tussen natuurwetenschappen en de maatschappij op ecologisch, ethisch en technisch vlak illustreren. (maatschappij) W4 W5 W5 Wenken Informatieopdrachten kunnen gerealiseerd worden via activerende werkvormen. Mogelijke werkvormen: een discussiegesprek waarbij gefundeerde argumenten worden gebruikt; een stellingenspel of andere werkvormen waarbij communicatie wordt geactiveerd; een presentatie van een onderzoek; (poster, ppt ); taalactiverende of taalondersteunende opdrachten (slangenspel, placemat, bingo ); verslag van bedrijfsbezoek of bezoek aan een natuureducatief centrum, musea of wetenschapscentra; expert als gastleraar in de school; projectwerking techniek en wetenschap ; informatieopdracht over historische figuur; gebruik van artikels uit de media. Duurzaamheid Cultuur kunststoffen: isolatiemateriaal, coatings; silicium in fotocellen; PET en andere recycleerbare plastics; duurzaam bouwen. carbonfiber in sportmateriaal; cosmetica; soorten verven en restauratie van schilderijen. Maatschappij bv doos van Technopolis time voor Nano ; het verschil duiden tussen pseudo wetenschappelijke kennis en wetenschappelijke kennis. De informatieopdracht beperken tot maximaal twee lesuren. Deze algemene doelen kunnen ook vakoverschrijdend of projectmatig gerealiseerd worden.

10 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 9 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN Bij elke leerplandoelstelling wordt in de eerste kolom een verwijzing gemaakt naar één van de volgende symbolen: C: het nummer van de vakgebonden eindterm chemie; W1, W2 en W3: de gemeenschappelijke eindtermen i.v.m. wetenschappelijke vaardigheden ; W4 en W5: de gemeenschappelijke eindtermen i.v.m. wetenschap en samenleving ; SPET: het nummer van de decretale specifieke eindterm van de pool sportwetenschappen (bijlage 1); U: leerplandoelstellingen die cursief staan zijn bedoeld als een mogelijke uitbreiding en zijn niet verplicht; de uitvoering van minimaal vier leerlingenproeven per leerjaar is verplicht, de leerplandoelstellingen i.v.m. leerlingenproeven zijn suggesties; de uitvoering van één informatieopdracht per graad is verplicht. Uitvoering van leerlingenproeven Het is aanbevolen om de uitvoering van de leerlingenproeven evenwichtig te spreiden. Tijdens de uitvoering van de leerlingenproeven de ontwikkeling van attitudes zoals taakgerichtheid, respect voor materiaal en milieu, zin voor veiligheid en sociale vaardigheid nastreven. De beoordeling van deze vakgebonden attitudes kunnen in de evaluatie van de leerlingenproef worden opgenomen. Het is aangewezen om een leerlijn voor de ontwikkeling van vaardigheden en attitudes met de vakgroep te bespreken. Bij elk onderdeel staan na de wenken enkele mogelijke proeven; hieruit kunnen leerlingenpractica en/of demoproeven gekozen worden. Andere proeven kunnen, indien wenselijk, ingelast worden. Uitvoering van informatieopdracht Bij bepaalde hoofdstukken wordt een suggestie gemaakt naar de contextgebieden: cultuur, duurzaamheid of maatschappij voor het opstellen van de informatieopdracht. De verdeling van de contextgebieden: cultuur, duurzaamheid en maatschappij met de vakgroep afspreken. Bij verwerking van de leerinhouden: Demonstratie en observatie dienen als basis voor de realisatie van de leerinhouden. Lessen zoveel als mogelijk benaderen vanuit de leefwereld van de leerling of van uit de actualiteit. De leerinhouden staan in de rechterkolom bij de doelstellingen. De wenken zijn per deel geformuleerd en bieden een ondersteuning. Voor bijkomende informatie over leerlingenproeven en leerinhouden alsook voor interessante internetsites en linken kan je terecht op de virtuele klas van chemie (smartschool GO!).

11 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 10 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN STOFFEN EN MENGSELS C1 1 in algemene termen aangeven wat de chemie bestudeert. Verschil tussen chemie en fysica W3 2 veilig en verantwoord werken in het laboratorium. Labo Sectoren van de chemische industrie Chemie in het dagelijks leven (film) Reglement, praktische tips, PBM (persoonlijk beschermingsmaatregelen), etikettering, H en P-zinnen, gevarensymbolen, benoemen van labomaterieel C1 3 het verschil aangeven tussen een voorwerp en een stof. Verschil tussen stof en voorwerp C1 4 stoffen onderscheiden aan de hand van fysische en chemische eigenschappen. C1 5 uitleggen dat de oorsprong van een zuivere stof, natuurlijk ontstaan of synthetisch bereid, geen invloed heeft op haar eigenschappen. C2 6 aan de hand van voorbeelden uitleggen wat het verschil is tussen een mengsel en een zuivere stof. Fysische en chemische eigenschappen Voorbeelden zoals: riet- en bietsuiker, CO 2 Heterogeen en homogeen mengsel zoals emulsie, suspensie, oplossing gasmengsel, aerosolen, rook W1 3 SPET de oplosbaarheid van vaste stoffen, vloeistoffen en gassen in een vloeibaar oplosmiddel onderzoeken. Leerlingenpracticum 1: enkele stoffen mengen en de mengsels herkennen C1, C2 8 mengsels onderscheiden op basis van de componenten. Bijv: gefractioneerde destillatie van aardolie W1 3 C3 SPET voor eenvoudige mengsels scheidingstechnieken voorstellen en deze met eenvoudig materiaal veilig uitvoeren. Leerlingenpracticum 2: scheiden van mengsels

12 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 11 Specifieke pedagogisch-didactische wenken In het vak natuurwetenschappen en technologische opvoeding in de eerste graad is reeds aandacht besteed aan grondstoffen, materialen en voorwerpen. De leerlingen hebben ook reeds kennis gemaakt met het begrip stof en het onderscheid tussen mengsel en zuivere stof geleerd. Er kan vertrokken worden vanuit het idee dat leerlingen zelf over chemie hebben, de vertoning van de video Chemie voor vandaag en morgen van SIREV de video op of vanuit posters (aan te vragen bijwww.chemieoveral.nl). Mogelijke contexten: geneesmiddelen, drugs, huishoudproducten, onderzoek in de omgeving, wapens, giftige stoffen, kunststoffen versus natuurproducten. Aan de hand van een aantal dagelijkse gebruiksvoorwerpen het onderscheid uitleggen tussen een voorwerp en de stof(fen) waaruit dat voorwerp bestaat; proeven van of ruiken aan stoffen kan gevaarlijk zijn. De verschillen tussen stoffen zoals azijn, water, alcohol, ijzer, koper, zout, kristalsuiker, enz. zijn gebaseerd op fysische en chemische eigenschappen. Voorbeelden: rietsuiker en bietsuiker; CO 2 uitstoot van wagens en CO 2 in spuitwater en CO 2 in adem. Enkele mengsels die in het dagelijkse leven voorkomen, worden bij voorkeur als voorbeelden gebruikt: dranken (o.a. spuitwater, limonade, wijn) voedingswaren (o.a. mayonaise), cosmetica (o.a. huidcrèmes). Mogelijke proeven Stoffen classificeren naar eigenschappen. Mengsels maken, bv krijt en water, olie en water, mayonaise maken (met en zonder mosterd), inkt en water, zout en rijst, zout in water, spuitwater. Scheiden van zeewater (zout, zand, water) (filtratie en indamping). Extractie van olie uit pindanoten (extractie). Koffie zetten (extractie en filtratie). Bladgroen uit bladeren (extractie en chromatografie). Destillatie van rode wijn kan als demo-experiment didactisch zeer waardevol zijn. Eventueel met de alcohol Grand Marnier maken: extractie van sinaasappelen en koffiebonen (+ suiker) in alcohol. Van suikerbiet tot suiker (extractie filtratie adsorptie filtratie kristallisatie).

13 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 12 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN STOFFEN EN REACTIES C6 10 vanuit experimenten chemische en fysische verschijnselen onderscheiden. Verschil tussen een chemisch en een fysisch verschijnsel C8 11 wet van behoud van elementen formuleren. Atomen, moleculen C4, C5 12 aan de hand van de symbolische schrijfwijze stoffen classificeren als atoom, molecule, enkelvoudige of samengestelde stof. Atomen, moleculen, enkelvoudige en samengestelde stoffen C4 W4, 5 13 het symbool schrijven als de naam gegeven is en de naam noemen als het symbool gegeven is van minstens twintig elementen. Belangrijkste elementen met hun symbolen U 14 correcte elementenvergelijkingen schrijven met aanduiding van de aggregatietoestand. Bijv. elementvergelijking: water waterstofgas + zuurstofgas (H,O) vl (H) g (O) g (v) voor vast, (vl) voor vloeibaar, (g) voor gasvormig en (aq)voor opgelost in water 15 door vergelijking van reactieschema s het verschil uitleggen tussen een analyse en een synthese. Analyse en synthese C10 16 een elementair inzicht in de opbouw van het periodiek systeem aantonen. Metalen / niet-metalen, groepen, periodes, 92 unieke atoomsoorten, allotropie van C, S, P Lanthaniden, actiniden, transuranen en toepassingen Rangschikking volgens toenemende atoommassa W1-3 SPET enkelvoudige en samengestelde stoffen identificeren op basis van fysicochemische kenmerken. Leerlingenpracticum 3: identificatie van stoffen

14 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 13 Specifieke pedagogisch-didactische wenken Leerlingen kennen de begrippen atoom, molecule en maakten kennis met het deeltjesmodel in de eerste graad. Als voorbeelden van chemische reacties kunnen omzettingen van eetwaren gekozen worden, (bv bakken en braden, zuur worden van melk en wijn, rijzen van deeg) aantasting van metalen, verbrandingsreacties, uitharding van gips, ontkalken van koffiezet en reinigen van sanitair. Stoffen die niet kunnen ontleed worden in andere stoffen noemt men enkelvoudige stoffen, stoffen die wel ontleed kunnen worden noemt men samengestelde stoffen (bv door elektrolyse van water ontstaat er waterstofgas en zuurstofgas, door verhitting van suiker ontstaat kool en water). Hierbij kan gebruik gemaakt worden van het deeltjesmodel. Wanneer een stof ontleedt wordt in andere stoffen, is dit een analyse; wanneer uit twee verschillende stoffen één nieuwe stof gevormd wordt, spreekt men van synthese. De materie is opgebouwd uit atomen. In enkelvoudige stoffen komen alleen atomen voor van één atoomsoort, in samengestelde stoffen komen minstens twee atoomsoorten voor. Een element is een atoomsoort. Atomen zijn uiterst kleine deeltjes die bij een chemische reactie niet vernietigd worden. In de natuur komen 92 atoomsoorten (elementen) voor; ze verschillen in grootte en in massa en ze worden voorgesteld door symbolen. De belangrijkste elementen: Cl, I, O, S, N, P, C, H, He, Ne, Ar, Na, Ca, Mg, Fe, Zn, Hg, Al, Pb, Cu, Ag, Au. Voorbeelden van samengestelde stoffen: waterstofchloride (H, Cl): verwijdering van cementresten, zwavelzuur (H, S, O): accu, natriumhydroxide (Na, O, H): ontstopper van afvoerbuizen, ammoniak (N, H): ontvettingsmiddel, calciumhydroxide (Ca, O, H): bepleisteren van muren, natriumchloride (Na, Cl): keukenzout, natriumwaterstofcarbonaat (Na, H, C, O): maagzout, calciumcarbonaat (Ca, C, O): krijt, marmer. De oorsprong van een zuivere stof (synthetisch bereid of in de natuur ontstaan) heeft geen invloed op haar eigenschappen. Om bij stoffen het onderscheid tussen het element en de enkelvoudige stof te maken, spreken we bv van zuurstof en zuurstofgas en bv van natrium en natriummetaal. Pas als de leerlingen duidelijk het verschil inzien tussen het element en de enkelvoudige stof, kan voor metalen de uitgang -metaal weggelaten worden. De elementen worden in het PSE gerangschikt volgens toenemende atoommassa waarbij rekening gehouden wordt met de eigenschappen van de overeenkomstige enkelvoudige stoffen. Het historisch belang van het periodiek systeem wordt uitgelegd: D. I. Mendelejev kon voorspellingen doen over het bestaan van (nog niet ontdekte) elementen en eigenschappen van de overeenstemmende stoffen Waarneembare eigenschappen van metalen en niet-metalen zijn de fysische eigenschappen: aggregatietoestand bij kamertemperatuur, elektrische geleidbaarheid, warmtegeleiding, vervormbaarheid Hierbij kunnen bv kwik, zwavel en andere stoffen met speciale eigenschappen aan bod komen. In het PSE kunnen 18 groepen worden onderscheiden. Ze worden genummerd van 1 tot 18. De oude benaming (onderverdeling in a- en b-groepen) kan worden vermeld. Sommige groepen worden speciaal benoemd; alkalimetalen, aardalkalimetalen, edelgassen, halogenen. De rangschikking kan worden verduidelijkt door voor verschillende groepen de eigenschappen en de toepassingen toe te lichten. Bv: edelgassen: inert, halogenen: in lampen, alkalimetalen: zachte, reactieve metalen Hierbij kan gebruik gemaakt worden van het PSE met toepassingen (te bestellen bij KVCV). Spectaculaire en gevaarlijke experimenten met alkalimetalen kunnen eventueel getoond worden aan de hand van filmpjes ( )

15 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 14 Mogelijke proeven Identificatie van een aantal stoffen: geur, geleidbaarheid, aggregatietoestand, kristalvorm, dichtheid, kleur (fysische kenmerken) brandbaarheid (chemische kenmerken). Verwarmen van bijv. bakpoeder, suiker, ammoniumchloride, oplossen van een bruistablet in water met CO 2 ontwikkeling. Demoproef: reactie van ijzer(poeder) met zwavel: aantonen met magneet dat er geen ijzermetaal meer is. Demoproef: elektrolyse van water. Demoproef: in beker met water en fenolftaleïne: schaatsende natrium. Demoproef: in reageerbuis met laagje pentaan bovenop water: dansende natrium. Mogelijke informatieopdracht Van enkele enkelvoudige stoffen (bijvoorbeeld: diwaterstof, dizuurstof, trizuurstof, dichloor, dijood, diamant, grafiet, octazwavel, natrium, magnesium, aluminium, ijzer, zink, lood, koper, kwik, goud, zilver) kunnen één of meer van de volgende aspecten besproken worden: voorkomen, winning, bereiding, fysische eigenschappen, chemische eigenschappen, toepassingen.

16 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 15 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN KARAKTERISTIEKEN VAN CHEMISCHE REACTIES C8 SPET W de wet van behoud van massa aantonen. Leerlingenpracticum 4: wet van behoud van massa C8, C13 19 de wet van behoud van massa bij chemische processen (wet van Lavoisier) formuleren en toepassen. 20 de wet van de constante massaverhoudingen in samengestelde stoffen (wet van Proust) verwoorden en toepassen. 21 de constante samenstelling van een samengestelde stof verklaren met het atoommodel van Dalton. C5 22 met voorbeelden en aan de hand van de chemische formule uitmaken of een stof of stofdeeltje is opgebouwd uit atomen, moleculen, mono- en/of poly-atomische ionen. Bij een chemische reactie is de som van de massa s van de reagerende stoffen gelijk aan de som van de massa s van de reactieproducten. Tijdens de reactie tussen twee stoffen, reageren die uitgangsstoffen slechts in een bepaalde verhouding met elkaar. Is er één product teveel aanwezig, dan blijft dit na de reactie over. Atoommodel van Dalton Een molecule is opgebouwd uit atomen, die in een bepaalde verhouding voorkomen. de formule of formule-eenheid (voor zouten) van een stof geeft aan welke atoomsoorten erin voorkomen en in welke verhouding. C13 23 reactievergelijkingen in evenwicht brengen. Termen reagens en reactieproducten en de pijl komen hier aan bod C16 24 de verbranding van een enkelvoudige stof herkennen als een oxidatie met zuurstofgas waarbij een oxide gevormd wordt. C6b 25 de verbranding van een samengestelde stof herkennen als een oxidatie met zuurstofgas waarbij verschillende oxiden gevormd worden. C gebruik maken van de gegeven formules om de reactievergelijking te schrijven van de verbranding van enkelvoudige en samengestelde stoffen. Verbranding van enkelvoudige stoffen, koolstof Verbranding van samengestelde stoffen, bv aardgas Formules en reactievergelijkingen

17 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 16 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN C4 SPET methoden aangeven om de zuurgraad van een oplossing vast te stellen en op basis hiervan de oplossing karakteriseren als zuur, neutraal of basisch. Zuur-base-indicator als middel om oplossingen in drie groepen in te delen: zure, basische en neutrale oplossingen. C4 28 aangeven dat er door reactie van een niet-metaal-oxide met water een zure oplossing ontstaat en dat door reactie van een metaaloxide met water een basische oplossing ontstaat. 29 het optreden van reacties tussen metalen en niet-metalen met voorbeelden verwoorden. 30 het optreden van reacties tussen niet-metalen met voorbeelden verwoorden. C4 31 aan de hand van de formule een representatieve stof benoemen als: een metaal, een niet-metaal, een edelgas, een oxide, een hydroxide, een zuur of een zout. C6, W4, 5 32 de begrippen exo- en endo-energetisch illustreren met voorbeelden van chemische processen. C6 33 aan de hand van voorbeelden verschillende vormen van energieomzettingen bij chemische reacties herkennen. Reacties van metalen en van niet-metalen met dizuurstof en de daaropvolgende reacties van de bekomen oxiden met water door woordvergelijkingen (reactieschema s), elementvergelijkingen en/of reactievergelijkingen Metalen reageren met niet-metalen en vormen binaire verbindingen (zouten). Binaire verbindingen van een metaal en een niet-metaal geleiden de elektrische stroom niet in vaste toestand, wel in gesmolten toestand of als ze opgelost worden in water. Voorbeeld: reactie tussen diwaterstof en dizuurstof Classificatie van stoffen Exo- en endo-energetische reacties bv elektrolyse van water, verbranding van aardgas Bv: luminescentie, stralingsenergie, C6 W1-3 SPET Aan de hand van experimentele waarnemingen exo- en endotherme reacties identificeren. Leerlingenpracticum 5: eenvoudige exo- en endotherme reacties 35 het roesten van metalen als trage oxidatie beschrijven. Oxidatie van een metaal 36 een reductie beschrijven als een reactie waarbij zuurstof aan een stof onttrokken wordt. Reductie van bv koperoxide met koolstofpoeder 2 CuO + C 2 Cu + CO 2

18 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 17 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 37 een ontploffing beschrijven als een zeer snelle exo-energetische reactie. LEERINHOUDEN Buskruit U 38 een ontploffing beschrijven door gebruik te maken van de begrippen oxidatie en reductie. Specifieke pedagogisch-didactische wenken Synthese van ijzersulfide in verschillende massaverhoudingen. Onderscheid aangeven tussen de moleculen van enkelvoudige en samengestelde stoffen aan de hand van het begrip atoomsoort. Molecuulformules van stoffen, bv CO 2, CO, O 2. De naamgeving van deze eenvoudige stoffen. Er zijn applets om voorgetallen in reacties in orde te brengen. bv Voorstelling van reacties door molecuultekeningen en reactievergelijkingen, bv Ook op de onvolledige verbranding kan ingegaan worden (vorming van koolstofmonoxide). De vorming van CO 2 kan aangetoond worden met kalkwater. Aan de hand van experimenten de voorwaarden voor een verbranding inventariseren. De verbranding van metalen zoals Mg en Al wordt toegepast in vuurwerk. Sommige niet-metalen vormen niet-metaaloxiden, die met water een zure oplossing vormen. Als voorbeeld kan de bereiding van zwaveligzuur, vertrekkend van zwavel gedemonstreerd worden. Sommige metalen vormen metaaloxiden, die met water een basische oplossing vormen. Voorbeeld van een experiment en reactieschema: - ongebluste kalk + water gebluste kalk

19 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 18 (Ca, O) (H,O) (Ca, O, H) CaO + H 2 O Ca(OH) 2 - of vertrekkend van magnesium verbranden gevormde magnesiumoxide in water (+ fenolfteleïne) brengen Exo-energetische reacties omschrijven als reacties die energie vrijmaken onder de vorm van: warmte, bv verbranding, hotpacks, licht, bv light-stick; elektriciteit, bv batterij; kinetische energie: beweging, geluid. Endo-energetische reacties omschrijven als reacties die energie opnemen. bv coldpacks, oplossen van ammoniumnitraat in water. Bij het roesten van ijzermetaal treedt een oxidatie op. Roest is een volksnaam voor ijzeroxide. Buskruit is een mengsel van kaliumnitraat (75%), houtskool (15%) en zwavel (10%). Bij de ontploffing van buskruit wordt kaliumnitraat gereduceerd. Mogelijke proeven Massabehoud aan de hand van eenvoudige reacties onderzoeken, bv marmer + zoutzuur; bakpoeder + huishoudazijn (met ballon op flesje), bariumhydroxide-oplossing + kopersulfaat-oplossing Eenvoudige verbrandingsreacties: verbranden van een kaars, houtskool, aardgas, magnesiumlint, suiker Eenvoudige endotherme reactie: bijv. bakpoeder en huishoudazijn en de reactie tussen bariumhydroxide en ammoniumchloride. De temperatuur wordt gevolgd. Eenvoudige exotherme reactie: bijv. blussen van ongebluste kalk, de reactie tussen natriumhydroxide en waterstofchloride. De temperatuur wordt gevolgd. Roesten van ijzer. Mogelijke informatieopdrachten ICT opdracht over de werking en toepassing van cold- en hotpacks.

20 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 19 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN DE LEERLINGEN KUNNEN LEERINHOUDEN PERIODIEK SYSTEEM EN ATOOMBOUW C9 39 een atoom beschrijven als kern omgeven door elektronen gekaderd in een historisch perspectief. C9 40 de samenstelling van atomen afleiden uit het atoomnummer en het massagetal. Protonen, neutronen, elektronen A-Z geeft het aantal neutronen C8, C9 41 verduidelijken dat er 92 elementen bestaan. Stabiele en onstabiele nucliden C9 42 isotopen definiëren als verschillende nucliden van een zelfde element. Procentueel voorkomen van elementen met 2 isotopen berekenen U 43 uitleggen waarom de overgangselementen allen dezelfde ionen vormen. Inversie van bv zilver aanhalen als uitzondering op de ionvorming van de overgangselementen C9 44 het atoommodel van Bohr beschrijven. Historische opbouw naar model van Bohr, Rutherford C10 45 de elektronenconfiguratie met schillen schematisch voorstellen. Voor een aantal elementen C10 46 het verband leggen tussen de elektronenconfiguratie en de plaats in het PSE. C9 47 op basis van de elektronenconfiguratie de Lewisvoorstelling tekenen. Lewisstructuur Elementen uit de hoofdgroepen, atomen gerangschikt volgens toenemend atoomnummer C8, C11 48 inzien dat elk atoom streeft naar een edelgasconfiguratie. Begin van ionvorming, gemeenschappelijke elektronen atoombinding C8, C11 49 met voorbeelden uitleggen hoe een ionbinding, een atoombinding en een metaalbinding tot stand komen. Ionbinding, atoombinding, metaalbinding, metaalrooster, ionrooster en molecule, Van der Waalskrachten

21 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 20 Specifieke pedagogisch-didactische wenken Filmpjes van elk element Het maximale aantal elektronen per schil kan steeds berekend worden met de formule 2n², waarbij n het schilnummer is. Aangeven dat elementen uit eenzelfde hoofdgroep dezelfde reacties vertonen, als gevolg van een analoge elektronenconfiguratie in de buitenste schil bezitten de elementen in een hoofdgroep gelijkaardige chemische en fysische eigenschappen. De namen van de belangrijkste hoofdgroepen ( a-groepen) geven: alkalimetalen, aardalkalimetalen, aardmetalen, C-groep, N-groep, O-groep, halogenen en edelgassen De atoommassa s zijn niet steeds gehele getallen, bijv. de atoommassa van 37,5 bij chloor wijst niet op het bestaan van halve neutronen in chloor maar op het bestaan van isotopen. Inversie van elektronen om een volledige onderliggende schil te bekomen ( stabiliteit atoom) zilver. Aangeven dat de horizontale groeperingen periodes genoemd worden. 92 unieke atoomsoorten; transuranen zijn radioactieve elementen, snel vervallende nucliden Helium kan je inademen (piepstemmetje) want is als edelgas- totaal niet reactief en dus onschadelijk voor je longen, het verhoogt enkel de trillingsfrequentie van de stembanden. Neon wordt gebruikt in TL-lampen, ook argon heeft als edelgas toepassingen bij grote hitte zoals in argon lampen of bij laswerken. Het atoommodel eindigt niet bij de neutronen en protonen, onderzoek naar nog meer fundamentele bouwsteentjes gaat verder: LHC in het CERN. Mogelijke proeven Vlamproeven geven een analogie met het ROGGBIV spectrum en de kleur van de vlam toont op die manier het aantal schillen van het metaal dat wordt onderzocht. Voorbeeld van lithiumzout (ROOD), natriumzout (ORANJE), koperzout (GROEN), de leerlingen vergelijken de kleur van de vlam met de positie in het spectrum en tegelijkertijd op PSE en concluderen dat de 7 kleuren van het ROGGBIV spectrum en de 7 perioden van het PSE een overeenkomst hebben.

22 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 21 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN AARDOLIEPRODUCTEN C4 50 aan de hand van een chemische formule een representatieve stof classificeren of benoemen als een anorganische of organische stof. Het begrip organische stof : alle C-verbindingen behalve CO, CO 2 en carbonaten. W1-3 C4 SPET C8, C10, C11 51 door middel van eenvoudige proeven de aanwezigheid van koolstof en van waterstof in organische stoffen aantonen. 52 op basis van de Lewisvoorstelling de bindingsmogelijkheden van het C-atoom afleiden. Leerlingenpracticum 6: aantonen C en H in organische stoffen, bijv. kaarsvet, suiker Vier bindingen van C-atoom De ketenstructuur van organische moleculen voorstellen C8 53 het model van de atoombinding als gemeenschappelijk elektronenpaar tussen twee atomen voorstellen. C4, C8 54 structuurformules, brutoformules en namen van alkanen, alkenen en alkynen schrijven. Lewisvoorstelling van moleculen Naamgeving en voorstelling (zaagtand, visgraatstructuur) C4, C8 55 de 3D-structuur van methaan, etheen en ethyn voorstellen Methaan: tetraëdrische structuur Etheen: vlakke trigonale geometrie rond het C-atoom Ethyn: lineaire structuur Aard van de bindingen (verzadigd, onverzadigd) Bindingshoeken W een verband leggen tussen aggregatietoestand en de ketenlengte van alkanen. Demoproef: de aggregatietoestand van verschillende alkanen nagaan 57 enkele toepassingen van alkanen, alkenen en alkynen bespreken. Alkanen: brandstof, aardgas, kaarsvet, paraffine, vaseline Alkenen: etheen als belangrijke grondstof in de Polymeerchemie C8 58 isomeren van alkanen door structuurformules voorstellen. Alkynen: ethyn als lasgas C13 59 typische reacties van alkanen, alkenen en alkynen in verband brengen met hun structuurformule. Alkanen (met verzadigde bindingen): substitutiereactie Alkenen, alkynen (met onverzadigde bindingen): additiereactie,

23 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 22 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Polymerisatie Een substitutiereactie van alkanen met dihalogenen door een reactievergelijking voorstellen. Er ontstaat een halogeenalkaan. Het gebruik van halogeenalkanen, bijv. CH 3 Cl, CH 2 Cl 2, CHCl 3, CCl 4. Een additiereactie van alkenen en alkynen met dihalogenen door een reactievergelijking voorstellen C4, C8 60 de structuurformules van methanol en ethanol schrijven en het gebruik toelichten. Alcoholen De functionele groep van een alcohol (-OH) Additie van water aan etheen geeft ethanol Methanol als brandalcohol, biobrandstof en ethanol voor consumptie, biobrandstof, ontsmettingsmiddel C4 W1-3 SPET chemische en/of fysische eigenschappen van alkanen onderzoeken aan de hand van eenvoudige experimenten. Leerlingenproef 7: onderzoek naar eigenschappen van alkanen Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het verschil aangeven tussen een organische stof en een anorganische stof op basis van de samenstellende elementen, of aan de hand van een voorbeeld. bv CH 4, C 2 H 6, C 2 H 4, C 2 H 2, CH 3 CH 2 OH: organische stoffen voornamelijk C en H (maar O, N, S ook mogelijk) bv NaCl, Fe, CaCO 3, O 2, O 3, CO, H 2, NH 3 : anorganische stoffen. Synthetische stoffen verschillen enkel in bereidingswijze van hun natuurlijke equivalent. Vroeger dacht men dat een bepaalde levenskracht van planten en dieren nodig was voor de synthese van organische stoffen. Organische chemie wordt ook wel koolstofchemie genoemd. Kamperen in de winter: het gebruikte campinggas (propaan/butaan) is afhankelijk van het seizoen. Dit kan verklaard worden aan de hand van de kookpunten van propaan en butaan. (klimmers op grote hoogte gebruiken daarom propaan). Doe-opdracht: de 3D- structuur van methaan, etheen en/of ethyn maken met staafjes en bolletjes (bv met Cochranes of Oxford Molecular Models) Het gebruik van etheen (en andere alkenen en alkynen) in de polymeerchemie kunnen toeschrijven aan de aanwezigheid van onverzadigde bindingen (dubbele en drievoudige bindingen). Alcoholen: opgelet met absint!

24 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 23 Mogelijke proeven Ontvlambaarheid van alkanen in verband brengen met de ketenlengte en molecuulmassa. Vergelijkende studie van het vlampunt van enkele stoffen, bv aardolie, stookolie, benzine. De dichtheid van alkanen vergelijken met de dichtheid van water; de oplosbaarheid van alkanen in water nagaan. De oplosbaarheid van bepaalde stoffen (bv dijood, keukenzout, olie) in alkanen (bv pentaan) vergelijken met de oplosbaarheid in water. Het verband tussen de aggregatietoestand en de ketenlengte van alkanen kan als volgt geïllustreerd worden: demoproef alkanen: onderzoek naar het verband tussen de aggregatietoestand van onvertakte alkanen en de ketenlengte. De volgende alkanen kennen de leerlingen uit het dagelijkse leven: methaan (bunsenbrander), propaan (kampeergas), butaan (aansteker): gassen bij kamertemperatuur; pentaan, hexaan, heptaan, octaan, benzine: vloeibaar bij kamertemperatuur. Hogere alkanen (aanwezig in paraffine, kaarsvet, vaseline): vast bij kamertemperatuur; demoproef 2: aansteker 1 in de koelkast (vloeibaar), aansteker 2 bij kamertemperatuur (gas) aansteker 1 enkele minuten bij kamertemperatuur laten liggen. De zaak Polly Meer is te verkrijgen via Technopolis: alle granulaten en halffabricaten zitten in de doos. Mogelijke informatieopdracht: ICT-opdracht: de 3D-structuur van methaan en andere alkanen bestuderen met behulp van applets of chemsketch. Opzoeken van de recyclagecodes bij kunststoffen en de voornaamste eigenschappen en gebruik van bv PET, PE en PVC. ICT-opdracht / omgaan met informatie: het belang van fossiele bronnen (steenkool, aardgas, aardolie) aangeven; toepassingen en gebruik van alkanen in het dagelijkse leven, in de natuur.

25 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 24 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN CLASSIFICATIE VAN STOFFEN C4 62 de molecuulformules van belangrijke binaire en ternaire zuren in verband brengen met hun wetenschappelijke en triviale naam en omgekeerd. Formules van zuren: algemene voorstellingswijze: HZ. Een zuur is een stof die, opgelost in water, een waterstofion zal vormen (H + ) en een zuurrestion (Z - ) bijv. zoutzuur (HCl), koolzuur (H 2 CO 3 ), zwavelzuur (H 2 SO 4 ), fosforzuur (H 3 PO 4 ) en salpeterzuur (HNO 3 ) C4 63 toepassingen van enkele zuren geven. Zoutzuur: verwijderen cementresten, kalkaanslag Koolzuur: ontstaat bij oplossen van koolstofdioxide (CO 2 ) in water (H 2 O) bv frisdranken Zwavelzuur: zuur in accu van wagen Fosforzuur: voedingsadditief, in cola Salpeterzuur: gebruik bij synthese van meststoffen, vormt samen met zoutzuur aqua regia (= koningswater) C4, C5 64 hydroxiden classificeren als stoffen die opgebouwd zijn uit positieve metaalionen en negatieve hydroxide-ionen. C4 65 de verhoudingsformules van enkele belangrijke hydroxiden in verband brengen met hun naam en omgekeerd. Formules van hydroxiden: algemene voorstellingswijze: M(OH) n (met M n+ : metaal-ion, OH - : hydroxide-ion) Bijv: blussen van kalk, gebruik van kalk in kalkmortel. Naamgeving indien meerdere mogelijke ladingen voor metaalion (b-groep): Bijv: Fe(OH) 2 : ijzer(2+)hydroxide, ijzerdihydroxide Fe(OH) 3 : ijzer(3+)hydroxide, ijzertrihydroxide C4, C8, C11 66 zouten classificeren als stoffen die opgebouwd zijn uit positieve metaalionen en negatieve zuurrest-ionen. Zouten zijn ionverbindingen. Zouten indelen in binaire en ternaire zouten. C4 67 de verhoudingsformules van binaire en ternaire zouten in verband brengen met hun naam en omgekeerd. C4, 68 aan de hand van een chemische formule een representatieve stof classificeren als hydroxide, zuur of zout Naamgeving en formules van zouten bepalen door toepassing van de neutraliteitsregel. Classificatie van stoffen (zuren, basen en zouten) op basis van hun formule

26 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 25 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN W1-3 C4 SPET eenvoudige reacties uitvoeren en de uitgangsstoffen en reactieproducten in stofklassen indelen. Leerlingenpracticum 8 Reactie van een metaaloxide en een niet-metaaloxide in water Specifieke pedagogisch-didactische wenken Voor zouten en basen met metaalionen uit de a-groepen volstaat de naam zonder tussenvoegsel (di, tri); de lading van het metaalion tussen haakjes vermelden is overbodig, bijv. Ca(OH) 2 is calciumhydroxide. Voor zouten en basen met metaalionen met meerdere mogelijke ladingen (uit de b-groep) moet de naam met tussenvoegsel (di, tri) geschreven worden; of de lading van het metaalion moet tussen haakjes vermeld worden. Fe(OH) 2 is ijzer(2+)hydroxide, ijzerdihydroxide. Toepassingen van zouten, zuren en basen uit het dagelijkse leven: natriumhydroxide is WC-ontstopper, natriumchloride is keukenzout, zwavelzuur zit in accu van wagen, natriumwaterstofcarbonaat (NaHCO 3 ) in bruistabletten en bakpoeder, meststoffen: bereiding van ammoniak en ammoniumzouten. Aan de hand van een chemische formule een representatieve stof classificeren als: enkelvoudige of samengestelde stof, metaal of niet-metaal, ionverbinding of moleculeverbinding, organische of anorganische stof, metaaloxide of niet-metaaloxide, hydroxide, zuur: binair of ternair (oxozuur), zout: binair of ternair. Leren omgaan met een organogram van stofklassen. Mogelijke proeven Ontbranding van fosfor (laten zien via film of demoproef). Aantonen van zuren en basen met een indicator. Principe van ontkalking: CaCO 3 (kalk) reageert met HCl (zoutzuur), er wordt koolstofdioxide gevormd. Keukenzoutoplossing laten indampen tot zoutkristallen. Demoproef: bereiding van zwaveligzuur uitgaande van zwavelbloem. Bereiding van fosforigzuur uitgaande van fosfor. Bereiding van kalkwater uitgaande van calciumoxide (bereiding van barietwater uitgaande van bariumoxide). Het rijzen van cakedeeg verklaren: bij verhitten van natriumwaterstofcarbonaat (NaHCO 3 ) ontstaan natriumcarbonaat, koolstofdioxide en water. Bij verhitten van calciumcarbonaat ontstaan calciumoxide en koolstofdioxide.

27 ASO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Sportwetenschappen 26 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN OPLOSSINGEN IN WATER C12 70 het onderscheid tussen polaire en apolaire atoombindingen maken aan de hand van elektronegativiteiten. C12 71 uit de ruimtelijke structuur en het verschil in elektronegativiteit van de samenstellende atomen afleiden dat de molecule water een dipoolmolecule is. 72 het optreden van waterstofbruggen tussen watermoleculen uitleggen. C8, C14 73 het oplossen van stoffen in water beschrijven in termen van corpusculaire interacties. Elektronegativiteit (onbenoemd getal) als een maat voor het vermogen van een atoom om in een binding de elektronen van een ander atoom aan te trekken. Hiermee het ontstaan van partiële ladingen (deelladingen) verklaren. Een dipoolmolecule of polaire molecule is een molecule die elektrisch neutraal is, maar die een positief geladen kant en dus ook een negatief geladen kant bezit. Een watermolecule bevat twee polaire covalente bindingen. De twee H-O bindingen maken een hoek van 104. Waterstofbruggen Corpusculaire interacties bij het oplossen Dissociatie en ionisatie en vervolgens hydratatie W1 3 SPET C11, C14 W1-3 SPET steunend op het elektrisch geleidbaarheid stoffen indelen in elektrolyten en in niet-elektrolyten. 75 de oplosbaarheid van ion- en molecuulverbindingen in polaire en apolaire oplosmiddelen onderzoeken. Leerlingenpracticum 9: geleidingsvermogen testen van verschillende oplossingen (zouten, zuren...) Leerlingenpracticum 10: oplosbaarheid van verschillende stoffen nagaan in verschillende oplosmiddelen U 76 Elektrolyse van elektrolytoplossingen. De elektrolyse van oplossingen van elektrolyten schematisch voorstellen C6 77 in een tabel het onderscheid tussen goed en slecht in water oplosbare ionverbindingen aflezen en daaruit afleiden of een neerslag kan ontstaan. C6, C7, C14 78 het ontstaan van een neerslag of een gas op basis van de reactievergelijking interpreteren in termen van ionenuitwisseling. Oplosbaarheidstabellen gebruiken Alle natrium-, kalium- en ammoniumzouten en alle nitraten zijn goed oplosbaar. Een neerslagreactie en gasontwikkelingsreactie corpusculair voorstellen, symbolisch weergeven en interpreteren Neerslagreacties voorstellen door ionreactievergelijkingen