Gevolgen PAS-uitspraken Raad van State en een eerste verkenning van oplossingsrichtingen

Transcriptie

1 Gevolgen PAS-uitspraken Raad van State en een eerste verkenning van oplossingsrichtingen

2 Van : Rho Adviseurs B.V. Project : PAS Datum : 13 juni 2019 Betreft : Gevolgen PAS-uitspraken Raad van State en een eerste verkenning van oplossingsrichtingen

3 Inleiding Op 29 mei 2019 heeft de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State een aantal belangrijke uitspraken gedaan over de stikstofproblematiek. Deze uitspraken liggen in het verlengde van het arrest van het Europese Hof van justitie van 7 november Hierover is eerder een Rho-memo uitgebracht (15 november 2018). Er zijn twee uitspraken gedaan die gevolgen hebben voor diverse plannen en projecten in de fysieke leefomgeving: De PAS-uitspraak: ECLI:NL:RVS:2019: Hierin is uitspraak gedaan naar aanleiding van een beroep tegen zes natuurvergunningen voor veehouderijen, waarin de Afdeling oordeelt dat het Programma Aanpak Stikstof (PAS) niet als basis voor toestemming voor activiteiten mag worden gebruikt. De Raad van State heeft ook een persbericht uitgebracht over de uitspraken. 3 Leeswijzer Hierna wordt eerst een samenvatting gegeven van de uitspraken, daarna worden de gevolgen hiervan belicht. Vervolgens wordt een aantal mogelijke oplossingsrichtingen geschetst. Tot slot wordt een conclusie getrokken uitspraak?id=ecli:nl:rvs:2019: uitspraak?id=ecli:nl:rvs:2019: De vergunningvrij -uitspraak: ECLI:NL:RVS:2019: Hierin is uitspraak gedaan naar aanleiding van de vraag of het weiden van vee en het bemesten van grond in provinciale verordeningen vergunningvrij mogen worden gemaakt. De Afdeling oordeelt dat dit niet (zonder meer) mag, omdat ook voor deze activiteiten niet vooraf vaststaat dat het is uitgesloten dat deze activiteiten natuurgebieden in de omgeving aantasten (door stikstofdepositie).

4 Samenvatting van de uitspraken Kern van de PAS-uitspraak is dat de verwachte voordelen van herstel- en bronmaatregelen, autonome ontwikkelingen en emissiedaling door stoppende agrarische bedrijven niet vaststonden ten tijde van de passende beoordeling van het PAS. Dat betekent dat: aan het PAS geen depositie- en ontwikkelruimte kan worden ontleend; omdat het PAS geen zekerheid kan bieden voor het niet-aantasten van de natuurlijke kenmerken van de Natura 2000-gebieden. Er is met andere woorden in het PAS niet verzekerd dat met het toekennen van depositieruimte de instandhoudingsdoelstellingen van de gebieden niet in gevaar worden gebracht. Let op, het PAS zelf is niet vernietigd. Sterker nog, de Afdeling en het Hof zijn van mening dat een programma als het PAS een goed instrument kan zijn. Bijlage 2 van het PAS (waarin de onder het PAS vallende 118 Natura 2000-gebieden zijn aangewezen 4) is onverbindend verklaard. Daarmee is het PAS niet meer van toepassing op deze gebieden. Ook zijn de vergunningvrije grenswaarden (0,05 mol per jaar bij al zwaar belaste gebieden dan wel 1 mol per jaar bij minder zwaar belaste gebieden) onverbindend verklaard. Deze grenswaarden zijn dus niet meer bepalend voor het antwoord op de vraag of er wel of niet een natuurvergunning kan worden verleend. Thans is dit als gevolg van de Pas-uitspraak weer afhankelijk van een concrete beoordeling van de mogelijk significante effecten per gebied en/of geval. Deze beoordeling kan per gebied en/of geval verschillen. Het niet meer van toepassing zijn van het PAS betekent ook dat het meldingensysteem dat gekoppeld was aan deze grenswaarden, niet meer van toepassing is. Kern van de vergunningvrij-uitspraak met betrekking tot het weiden van vee en het bemesten van grond, is dat beweiden en bemesten van gronden niet algemeen van vergunningplicht kunnen worden uitgezonderd. Dit kan niet omdat hiermee projecten kunnen worden toegestaan die significante gevolgen kunnen hebben voor Natura 2000-gebieden. In beginsel is een natuurvergunning voor beweiden en bemesten noodzakelijk wanneer er (significante) gevolgen kunnen zijn voor Natura 2000-gebieden. Gevolgen Kort gezegd zijn dit de gevolgen: Verleende natuurvergunningen voor veehouderijen zijn vernietigd. Verleende vergunningen waar geen beroep meer tegen openstaat (dus onherroepelijk zijn) blijven gelden. Het beoordelen van mogelijk significante gevolgen bij een (bestemmings)plan betekent een zelfstandige passende beoordeling in de vorm van een planmer. Aerius mag nog steeds worden gebruikt. De (gereserveerde) ontwikkelruimte voor prioritaire projecten is er niet meer. Externe saldering is weer mogelijk. Beweiden en bemesten is niet meer zonder meer vergunningvrij. Over andere beroepszaken voor natuurvergunningen voor veehouderijen met betrekking tot het PAS wordt waarschijnlijk in juni uitspraak gedaan. Ook worden uitspraken verwacht voor bestemmingsplannen voor bedrijventerreinen en wegen. De gevolgen van deze twee uitspraken hebben in eerste instantie betrekking op de verleende natuurvergunningen voor veehouderijen. Deze zijn vernietigd. Daarnaast zijn er gevolgen voor andere PAS-beroepszaken inzake natuurvergunningen voor veehouderijen. Hier zal de Afdeling waarschijnlijk nog in juni uitspraak over doen. Daarnaast lopen er ook beroepen inzake bestemmingsplannen voor bedrijven en wegen. Hierover komen later nog uitspraken. Bestaande vergunningen blijven in principe wel gewoon gelden (behoudens intrekking en exceptieve toetsing 5). 4. Niet alle Natura 2000-gebieden vallen onder het PAS, dit betreft vooral bepaalde wateren. Het IJsselmeer valt niet onder het PAS, de Waddenzee overigens weer wel. 5. Het is mogelijk om de verbindendheid van een vergunning ter discussie te stellen in het kader van een andere procedure, bijvoorbeeld bij een handhavingstraject.

5 Bestemmingsplannen en een planmer De PAS-uitspraak heeft in de praktijk ook gevolgen voor nog te nemen besluiten, waaronder bestemmingsplannen. Een bestemmingsplan, zo wordt in de PAS-uitspraak ook aangegeven, is niet een besluit dat onder het PAS-beoordelingskader valt. 6 Wel wordt hier vaak een relatie mee gelegd, bijvoorbeeld bij postzegelplannen met een één op één inpassing van een natuurvergunning. Dan is voor het bestemmingsplan niet apart een planmer nodig. Daarnaast geeft de PAS-uitspraak ook al een indicatie voor de houdbaarheid van bestemmingsplannen waarin activiteiten worden toegestaan die stikstofdepositie kunnen veroorzaken. Daarbij gaat het vooral om bestemmingsplannen voor buitengebieden, bedrijventerreinen en wegen. Voor de beoordeling hiervan werd vaak terugverwezen naar het PAS en de eventuele depositieruimte daarin. Uit de uitspraken van 29 mei 2019 blijkt dat die werkwijze nu niet meer kan. Wanneer er significante gevolgen bij een (bestemmings)plan te verwachten zijn moet er nu hoe dan ook een zelfstandige passende beoordeling komen alsmede een planmer, waarbij dan ook moet worden gekeken naar andere zaken dan de effecten op natuur. Aerius De stikstofdepositie op de in het PAS opgenomen Natura 2000-gebieden moest worden berekend met het programma Aerius Calculator. Nu er geen gebieden meer zijn waarop het PAS van toepassing is, hoeft Aerius niet meer te worden gebruikt. Blijkens de PAS-uitspraak mag Aerius echter nog wel worden gebruikt. 7 Daarbij moet er rekening mee worden gehouden dat Aerius niet geschikt is op korte afstand van een natuurgebied, in elk geval niet op minder dan 50 meter 8. Uit de PAS-uitspraak volgt dus dat de stikstofdepositie eventueel ook met een ander programma mag worden bepaald, bijvoorbeeld met GEO-milieu. Gelet op de mogelijke discussies over de rekenmethode en de uitkomsten van berekeningen is het evenwel doorgaans raadzaam om, gelet ook op de uitspraak dat Aerius nog mag worden gebruikt, toch met Aerius te blijven werken. Aerius zal overigens naar verwachting nog wat worden bijgesteld, om zo nodig ook lagere waardes dan 0,05 mol per jaar uit te rekenen. Referentiedatum Voor de berekeningswijze of er sprake is van toename van stikstofdepositie kan niet meer worden uitgegaan van de situatie ten tijde van het opstellen van het PAS 9. Hiervoor zal een ander vertrekpunt moeten worden gekozen. Logisch lijkt hiervoor de depositie op het moment van de aanwijzing van het Natura 2000-gebied, veelal 2004 en soms Hierover heeft de Afdeling zich nog niet uitgelaten. Wel, zal net als vóór het PAS, bij natuurvergunningen in voorkomend geval weer kunnen worden uitgegaan van heersende rechten vanuit milieuvergunningen of meldingen ten tijde van de aanwijzing. Bij de toets van (bestemmings)plannen zal, bij het ontbreken van een natuurvergunning kunnen worden uitgegaan van de bestaande legale situatie. 6. Zie rechtsoverweging 35 van de PAS-uitspraak. 7. Zie rechtsoverweging 39.3 van de PAS-uitspraak. 8. Zie ook ABRvS 27 februari 2019, ECLI:NL:RVS:2019:619: Aerius is niet geschikt voor depositieberekeningen op korte afstand; tot 50 meter. 9. Dat is de hoogste depositie die feitelijk veroorzaakt werd in de periode Uit de PAS-uitspraak: rechtsoverweging 39.4.

6 Externe saldering Nu het PAS niet meer van toepassing is op de aangewezen Natura 2000-gebieden is het verbod op externe saldering niet meer van toepassing 10. Nu kan weer op individuele basis voor een project extra stikstofdepositie worden toegestaan, als elders stikstofdepositie(ruimte) wordt ingeleverd. Dit mag echter niet als de betreffende depositieruimte al is gebruikt in het kader van het PAS, anders zou deze ruimte dubbel worden ingezet. In dat opzicht behoudt het PAS wel zijn werking. De Afdeling is van oordeel dat dubbele inzet van stikstofdepositie is uitgesloten als extern gesaldeerd wordt met een bedrijf dat: 1. op 1 juli 2015 geen stikstofdepositie meer veroorzaakte, of; 2. op 1 juli 2018 nog stikstofdepositie veroorzaakte, of; 3. binnen één kilometer afstand van een Natura 2000-gebied staat. Dubbele inzet van deposities is volgens de Afdeling niet uitgesloten als extern gesaldeerd wordt met een bedrijf dat feitelijk is beëindigd in de periode 1 juli juli 2018, omdat die ontwikkeling mogelijk al in het PAS is betrokken. Beweiden en bemesten Op zich mag nog wel een algemene uitzondering worden geformuleerd ten aanzien van het beweiden en bemesten van gronden, maar dan zullen significante effecten op Natura 2000-gebieden moeten zijn uitgesloten. Als dat niet op voorhand kan worden aangetoond, zal gelet op de vergunningvrijuitspraak, zo nodig een natuurvergunning nodig zijn. Dit zal met name spelen bij veehouderijen die al een vergunning hebben. Deze zullen dus zo nodig voor het beweiden en bemesten nog een aanvullende vergunning nodig hebben. Hetzelfde geldt wanneer het min of meer zelfstandige activiteiten betreft op enige afstand van een nietvergunningplichtige veehouderij, die dicht bij een Natura 2000 gebied plaatsvinden (inscharen van vee). In het kader van een bestemmingsplan zal gelet hierop in zodanige gevallen niet zonder meer het beweiden en bemesten kunnen worden toegestaan. Dit zal in de omgeving van Natura 2000 gebieden nader moeten worden bekeken Zie rechtsoverweging 39.7 van de PAS-uitspraak. 11 Dit zou kunnen betekenen dat, om een passende beoordeling voor het plan te voorkomen, eventueel gebruiksregels in het plan moeten worden opgenomen, die het bemesten en/of beweiden verbieden zonder omgevingsvergunning

7 Oplossingsrichtingen Op voorhand dient gesteld te worden dat niet elke stikstofdepositie op Natura 2000-gebieden een ecologisch (en dus juridisch) probleem vormt. Natura 2000-habitats in zoute milieus of op kleigronden zijn zelden of nooit overbelast. Op veengrond is dit al veel vaker het geval en op zandgrond vrijwel altijd. Stikstofdepositie is dus vooral een knelpunt in de duinstreek en in Oost- en Zuid-Nederland. In ons werkveld is voor dergelijke knelpuntgebieden een aantal oplossingsrichtingen denkbaar, deels reeds beschreven in het eerdere Rho-memo. Het gaat hier om oplossingsrichtingen die op lokaal niveau kunnen worden uitgevoerd. In het algemeen moet natuurlijk de stikstofuitstoot naar beneden, maar dat is niet primair op lokaal niveau te regelen. Er zijn op dit moment de volgende oplossingsrichtingen denkbaar: 1. Beroep op dwingende redenen van groot openbaar belang, ontbreken van alternatieven en compensatie. 2. Herberekening stikstofdepositie. 3. Externe saldering. 4. Interne saldering. 5. Stikstofbank. 6. Integrale aanpak per Natura 2000-gebied. Deze oplossingsrichtingen worden hierna toegelicht. Vooraf moet worden gesteld dat het hier gaat om verkenningen. Er komen nog meer uitspraken van de Afdeling over het PAS, juist ook over bestemmingsplannen. Wel kan worden opgemerkt dat met interne en externe saldering in de praktijk al wel de nodige ervaring is opgedaan en deze oplossingsrichtingen doorgaans wel door de rechter worden geaccepteerd. Eerste oplossingsrichting: groot openbaar belang Met een beroep op dwingende redenen van groot openbaar belang, kunnen ondanks significante negatieve effecten van de stikstofdepositie, de gewenste ontwikkelingen toch doorgang vinden, als er geen alternatieven zijn en er compensatie plaatsvindt. Dit is de zogeheten ADC toets 12. Dwingende redenen van groot openbaar belang omvatten onder meer: gezondheid, veiligheid, gunstige milieueffecten en grote sociale of economische belangen. 12.Alternatieven, Dwingende redenen, Compensatie

8 Concreet betekent dit dat in lopende projecten de stikstofdepositie opnieuw wordt onderzocht met bijvoorbeeld Aerius, zonder de positieve effecten van de bronmaatregelen van het PAS mee te nemen. Deze oplossing is al geaccepteerd door de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (hierna: de Afdeling ) in de uitspraak Blankenburgtunnel van 18 juli Let op: dit kan zelfs na de vaststelling van het plan of verlening van de vergunning, hangende beroep. Bij verkeersprojecten is een openbaar sociaal, economisch of veiligheidsbelang veelal wel hard te maken. Het lijkt echter uitgesloten dat dit ook geldt voor individuele bedrijven, zoals veehouderijen en recreatiebedrijven, die zich vaak in de buurt van Natura 2000-gebieden bevinden. De vraag is immers in hoeverre met deze individuele bedrijven een groot openbaar belang gemoeid is. Mogelijk is er weer wel sprake van een groot openbaar belang als dergelijke bedrijven gezamenlijk in de gemeente of regio voor een relevant deel van de werkgelegenheid / economie zorgen en dat gelet op de specifieke situatie dergelijke bedrijven niet zomaar elders kunnen worden gevestigd. Dit zou bij concrete planvorming nader juridisch kunnen worden onderzocht en feitelijk onderbouwd. Of deze weg begaanbaar is, is nog niet zeker, maar het is het onderzoeken waard. Zo zou voor de gehele Veluwe de gehele herstructurering van de recreatiesector wellicht een te onderzoeken situatie kunnen zijn. Dit voorbeeld wordt nu gegeven als indicatie van de omvang waaraan moet worden gedacht. Een dergelijk beroep op een sociaal of economisch belang kan niet worden gedaan als het prioritaire habitats betreft. Daarvan is bij stikstofgevoelige gebieden vaak sprake 14. Dan komen alleen gezondheid, veiligheid of gunstige milieueffecten in aanmerking. Na advies van de Europese Commissie kunnen echter ook andere belangen in aanmerking komen. Hier kan vanuit het Ministerie van LNV actie op worden ondernomen richting Europa. Overigens blijkt uit uitspraken 15 dat een begrip als gezondheid of veiligheid ruim kan worden uitgelegd. Provincies en gemeenten kunnen hier voorlopig dan mee werken, los van eventuele actie van het ministerie op dit punt uitspraak?id=ecli:nl:rvs:2018: Zie voor een overzicht van de habitat types (en welke prioritair zijn): alterra.nl/natura2000/gebiedendatabase. aspx?main=natura2000&subj=habtypen&groep= uitspraak?id=ecli:nl:rbnne:2013:bz4503

9 Tweede oplossingsrichting: herberekening stikstofdepositie Een andere oplossing is dat bij het individuele plan of project alsnog een lagere stikstofdepositie wordt onderbouwd. Dit kan op meerdere manieren. Inhoudelijk onderbouwen van toelaatbare kleine depositie Met het vervallen van de algemene grenswaarden moet in feite per gebied worden bepaald wat de maximale depositie is, waarboven significante effecten niet zijn uit te sluiten. Zo werd ervan uitgegaan dat 0,05 mol per jaar kon worden gehanteerd voor belaste gebieden. Mogelijk dat in een specifieke situatie ook een hogere waarde kan worden gehanteerd als dit ecologisch verantwoord is. Soms overigens kan ook bij een lagere depositie dan 0,05 mol per jaar een significant effect niet zijn uitgesloten. Dit blijkt uit jurisprudentie van voor het PAS, bijvoorbeeld in het geval van dynamische, kalkrijke rivierhabitats (o.a. stroomdalgraslanden) die adequaat worden beheerd. Dit zullen echter altijd zeldzame uitzonderingen blijven. Andere uitgangspunten Voor de berekening van de depositie kan ook kritisch worden gekeken naar de uitgangspunten voor die berekening. Zo kan er per geval nog wel eens goed worden gekeken naar het oorzakelijk verband tussen de ontwikkeling en de stikstofdepositie. Dit geldt bijvoorbeeld voor het extra autoverkeer dat een project oplevert en waarvan wellicht kan worden betoogd dat dit sneller in het heersende verkeersbeeld opgaat dan oorspronkelijk werd verondersteld. In dat soort gevallen zijn generieke of juist heel lokale verkeersmaatregelen om de stikstofdepositie naar beneden te brengen (of niet te laten stijgen) denkbaar. In sommige gevallen kan bij niet agrarische ontwikkelingen, bijvoorbeeld recreatie, ook worden gekeken naar de vermindering van de stikstofuitstoot als gevolg van het vervallen van agrarisch gebruik van de gronden waar de betreffende ontwikkeling is gepland. Bronmaatregelen Daarnaast kan veel bereikt worden met bronmaatregelen, zoals het installeren van luchtwassers en filters. Ook kan worden gedacht aan het bouwen van gasloze woningen en bedrijven. Zeker wanneer bestaande gasgestookte functies plaatsmaken voor nieuwe gasloze functies is er veelal sprake van een afname van de depositie, zelfs als het aantal eenheden en/of verkeersbewegingen toeneemt. Feitelijk is het dit een vorm van interne saldering die onder de PAS ook al was toegestaan maar die na de uitspraak van 29 mei 2019 en de toegenomen aandacht voor gasloos bouwen, nieuwe perspectieven biedt om plannen en projecten uitvoerbaar te maken. Derde oplossingsrichting: externe saldering Een andere oplossing is externe - saldering van projecten, bijvoorbeeld dat één veehouderij verdwijnt en de depositieruimte wordt toegekend aan een andere veehouderij. Dit kan ook bij andere bedrijven en activiteiten. Ook het niet meer bemesten van agrarische gronden kan binnen een kilometer van Natura 2000-gebieden leiden tot een grote afname van de depositie aldaar. Zoals al aangegeven, is deze externe saldering nu weer mogelijk omdat het PAS niet meer van toepassing is op de aangewezen Natura 2000-gebieden. Anders dan bij intern salderen (zie hierna) is bij deze oplossing wel een passende beoordeling (bij vergunningen) c.q. planmer (bij plannen) nodig. Immers, voordat een ontwikkeling met significante effecten kan worden toegestaan moet eerst naar alternatieven worden gekeken.

10 Vierde oplossingsrichting: interne saldering Eventueel kan een saldering tussen verschillende projecten ook zodanig vorm worden gegeven dat er één samenhangend project van wordt gemaakt, dat in één keer passend beoordeeld wordt en de saldering dan intern plaatsvindt. Deze oplossing kon ook al onder het regiem van het PAS worden toegepast, maar wint nu wel aan belang. Bij intern salderen zijn de volgende kanttekeningen uiterst relevant: Als bij interne saldering sprake is van een afname van de depositie, dan is een passende beoordeling niet nodig. Saldering wordt dan ingezet als een integraal onderdeel van het plan of project en niet als maatregel, want daarvoor is een passende beoordeling vereist. Er zit een grens aan het oprekken van intern salderen. Zo gaat het salderen met rechten van een veehouderij elders toch al snel richting het extern salderen en zou onderdeel moeten zijn van een passende beoordeling. Bij een veehouderij direct grenzend aan een ontwikkelingslocatie kan de optie van intern salderen worden bekeken door het plangebied te vergroten en de sanering van de veehouderij integraal onderdeel te laten zijn van het plan. Met een toename van de afstand tussen de objecten ontstaat een glijdende schaal. Saldering met een veehouderij op grotere afstand blijft extern salderen. De pre-pas -jurisprudentie biedt in ieder geval geen aanknopingspunten om op voorhand voor iedere situatie interne saldering toe te passen. Daarvoor is dus maatwerk nodig. Vijfde oplossingsrichting: stikstofbank Voordat het PAS in 2015 van kracht werd waren enkele provincies al begonnen met een eigen stikstofbank, gevuld met echte vergunningen en echte stikstofsaldo s waarmee gesaldeerd kon worden. Het is de vraag of deze provincies hun stikstofbanken weer reanimeren. Het is denkbaar dat de stikstofbanken primair worden ingezet voor de prioritaire PAS-projecten. Deze hebben formeel geen status meer na de uitspraak van 29 mei 2019, maar zijn in het recente verleden per provincie wel aangemerkt als zeer belangrijk. Voor sommige van deze projecten, zou dit soelaas kunnen bieden. Het inzetten en vervolgens gebruik maken van stikstofbanken vergt een specifieke aanpak. Het is een complex geheel waarbij veel aspecten en stakeholders, waaronder bevoegde gezagen, betrokken zijn. Voor de korte termijn is dit niet de maatregel waarvan direct veel kan worden verwacht. Zesde oplossingsrichting: integrale aanpak per Natura 2000-gebied Nog een andere mogelijkheid is dat meerdere maatregelen in onderling verband worden genomen, zoals verkeersmaatregelen of betere beheersmaatregelen in natuurgebieden, gecombineerd met interne of externe saldering. Eventueel kan dit ook in aanvulling op het provinciaal beheerplan voor het betreffende Natura 2000-gebied. In feite een mini PAS per Natura 2000-gebied. De bevoegde provincie lijkt hiervoor het eerst aan zet, gemeenten kunnen hierbij in hun bestemmingsplannen op aansluiten. Het verschil met alleen salderen of een stikstofbank is dat maatregelen niet primair worden gekoppeld aan het toekennen en herverdelen van ontwikkelruimte, maar ook daadwerkelijk dienen ter verbetering van de situatie in Natura 2000-gebieden. Het afsluiten van een weg door een natuurgebied voor autoverkeer kan daar de situatie flink verbeteren. Dit kan gemotiveerd worden vanuit de instandhoudingsdoelstelling van het gebied en ook vanuit de natuurbestemming van dat gebied in het bestemmingsplan. Als bijeffect ontstaat dan mogelijk ook ontwikkelruimte in de omgeving.

11 Conclusie Door het niet meer van toepassing zijn van het PAS zullen op lokaal niveau oplossingen moeten worden gevonden. Dit zo lang op Rijks- of Europees niveau geen maatregelen worden getroffen en natuurlijk afhankelijk van de situatie. Er is geen landelijk toegekende depositieruimte meer, maar plaatselijk kan deze mogelijk nog wel worden gevonden. De stikstofjurisprudentie van vóór het PAS-tijdperk geeft aan dat ieder project of plan van veel kanten moet worden belicht en onderzocht en dat het zeer secuur werk is de juiste maatregelen te bedenken en in de juiste (juridische) context te plaatsen. Als er ergens maatwerk is vereist, dan is het bij stikstofvraagstukken. Een eventueel te kiezen strategie vergt altijd maatwerk voor het project zelf. Als dit alles gecoördineerd gebeurt zijn kennisuitwisseling en kennisontwikkeling mogelijk. Daarbij hanteren we het volgende adagium: alleen ga je sneller, samen kom je verder. In dit verband nog een positieve noot. Met het wegvallen van het PAS voor de toetsing van significante effecten op Natura 2000-gebieden ontstaat meer ruimte voor maatwerk op lokaal niveau. Dit kan betekenen dat lokaal juist meer ontwikkelruimte kan worden gevonden, dan het PAS tot dusver bood. Wat verder overeind is gebleven, zijn de in het PAS voorziene herstelmaatregelen, een goede berekeningsmethode en een goed monitoringssysteem waar op lokaal niveau goed gebruik van kan worden gemaakt.