De aanpak van kindermishandeling in Suriname: internationale verplichtingen en standaarden 1

Transcriptie

1 Academic Journal of Suriname 2012, 3, Social sciences Short communication De aanpak van kindermishandeling in Suriname: internationale verplichtingen en standaarden 1 Jaap Doek 2 en Tobi Graafsma 3 Samenvatting: Het ontwikkelen en uitvoeren van een effectieve aanpak van geweld tegen kinderen is verre van eenvoudig. In dit artikel worden de uitgangspunten van een zorgvuldige aanpak besproken, vooral van geweld tegen kinderen door personen aan wie de zorg over een kind is toevertrouwd. Aan de orde komen met name de internationale standaarden en het raamwerk dat moet worden gebouwd rondom een aanpak die zich uitstrekt van preventie tot behandeling en gerechtelijke procedures. Een aantal maatregelen worden besproken die er toe kunnen bijdragen dat de rechten van een kind, dat slachtoffer of getuige is van geweld, zo goed mogelijk veilig gesteld worden. Trefwoorden: kindermishandeling, rechten van het kind, kinderrechtenverdrag 1. Inleiding Suriname is een van de 193 landen die het VN verdrag inzake de rechten van het kind (IVRK) hebben geratificeerd. Dit brengt voor Suriname de verplichting mee alle passende wetgevende, bestuurlijke en andere maatregelen te nemen om de in dit verdrag erkende rechten te verwezenlijken (art. 4 IVRK) In dit verdrag worden vele rechten van het kind erkend, zoals: het recht op goede gezondheidszorg (art. 24), het recht op onderwijs (art. 28), het recht op een levensstandaard die toereikend is voor de lichamelijke, geestelijke, intellectuele, zedelijke en maatschappelijke ontwikkeling van het kind (art. 27) en het recht op bescherming tegen mishandeling en exploitatie (art. 19, 32-38). Hier beperken wij ons tot het recht op bescherming tegen kindermishandeling zoals opgenomen in art. 19 IVRK. Daarbij zij nu reeds opgemerkt dat voor een effectieve aanpak van kindermishandeling die zowel preventie als interventie moet omvatten, veel andere artikelen van het kinderrechtenverdrag van direct belang zijn. De centrale vragen in dit artikel zijn: wat zijn voor de Surinaamse regering de verplichtingen die uit het IVRK en andere relevante internationale instrumenten voortvloeien met betrekking tot de aanpak van kindermishandeling en aan welke standaarden moet die aanpak voldoen? Correspondence to: T.L.G. Graafma. Institute for Graduate Studies and Research, Anton de Kom Universiteit van Suriname. Leysweg 86, Paramaribo, Suriname. Tel: t.graafsma@uvs.edu Available online February 7, Dit artikel is gebaseerd op een voordracht gehouden op 12 mei 2011 aan het Institute for Graduate Studies and Research van de Anton de Kom Universiteit van Suriname, ter gelegenheid van het symposium preventie en aanpak van kindermishandeling in Suriname. 2 Prof. mr. Jaap Doek is jurist. Hij was tot 2005 hoogleraar Privaatrecht, in het bijzonder Jeugd- en Jeugdbeschermingsrecht aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Tussen 1999 en 2007 was hij verbonden aan de Commissie voor de Rechten van het Kind (CRK) van de Verenigde Naties. Vanaf 2001 was hij daarvan voorzitter. Hij is verbonden aan het Gerechtshof in Amsterdam en daarnaast adviseert hij de Secretaris Generaal van de Verenigde Naties en UNICEF in specifieke situaties (zoals kinderen in oorlogssituaties). Hij is als adviseur en promotor bij de leerstoel klinische psychologie aan het IGSR betrokken. 3 Prof. dr. Tobi Graafsma is kinder- en jeugdpsycholoog specialist en psychoanalyticus. Hij is als bijzonder hoogleraar klinische psychologie verbonden aan het IGSR van de Anton de Kom Universiteit van Suriname. Daarnaast is hij hoofd van de afdeling medische psychologie van het dr. L. Mungra Streekziekenhuis Nickerie.

2 Kindermishandeling: iets over de internationale context Kindermishandeling is helaas van alle tijden en gebeurt op alle plaatsen. Het gaat het bestek van deze bijdrage te boven om de geschiedenis en ontwikkeling van kindermishandeling te beschrijven, ook in samengevatte vorm (1). Hier beperken wij ons tot de ontwikkelingen sinds 1990 omdat het IVRK toen in werking trad en het recht van het kind op bescherming tegen alle vormen van geweld internationaal werd erkend, inmiddels dus door 193 landen. De twee belangrijkste obstakels in ons streven naar de verwezenlijking van de rechten van het kind zijn armoede en geweld. Het complexe probleem van armoede blijft hier onbesproken (2). Wat het geweld tegen kinderen betreft kwam het VN Comité voor de rechten van het kind, mede op basis van de beoordeling van rapporten van staten die partij zijn bij het Verdrag in de eerste tien jaar van zijn werk, tot de conclusie dat dit probleem grote en georganiseerde aandacht verdiende. In 2000 en 2001 werden de jaarlijkse Days of General Discussion gewijd aan violence against children met onder andere de concrete aanbeveling aan de Algemene Vergadering van de VN om een grote internationale studie uit te voeren (de bevoegdheid tot het doen van dergelijke aanbevelingen is te vinden in IVRK art. 45 onder c). Deze studie werd inderdaad, onder leiding van Paulo Sergio Pinteiro, uitgevoerd en resulteerde in het World Report on Violence against Children. Het rapport bevat een bespreking van het geweld tegen kinderen in het gezin, op scholen, in de zorg voor kinderen in inrichtingen, op de werkplaats en in de samenleving, telkens afgesloten met concrete aanbevelingen voor acties (3). Een indicatie voor de omvang van het probleem is het feit dat in 2008 wereldwijd meer dan 1,2 miljoen kinderen contact zochten met een National Child Helpline in verband met geweld en misbruik (4). Het rapport heeft beslissend bijgedragen aan de internationale opvatting verwoord door Kofi Annan: Violence against children is never justifiable. Nor is it inevitable. If its underlying causes are identified and addressed, violence against children is entirely preventable (World Report, p. XI). Het voorkomen en bestrijden van violence against children is nu een vast onderdeel van de internationale agenda met betrekking tot rechten van kinderen. Dit blijkt ook uit de benoeming in mei 2009 door de secretaris generaal van de VN van een Special Representative on Violence against Children (Marta Santos Pais; tot 1997 lid van het VN Comité inzake de rechten van het kind). Deze ontwikkelingen waren voor het VN Comité reden om een General Comment te produceren over Article 19: The right of the child to freedom from all forms of violence (GC No. 13, February 2011) (5). Dit General Comment en het IVRK zelf vormen de belangrijkste bronnen voor de verplichtingen van staten die partij zijn bij het IVRK en de relevante standaarden in dat verband. Zij worden in de volgende paragrafen gepresenteerd en besproken. Erkennend dat die presentatie op verschillende manieren kan geschieden, is gekozen voor een structuur die nauw aansluit bij de kernelementen van art. 19 IVRK: preventie, opsporing, melding en verwijzing, behandeling en inschakeling van rechterlijke instanties. Hier zal de kindermishandeling binnen het gezin (met inbegrip van pleeggezinnen en het ruimere familieverband, the extended family) centraal staan als een van de vormen van geweld tegen kinderen. Voor het gemak volgt hier de tekst van art. 19 IVRK. 1. De Staten die partij zijn, nemen alle passende wettelijke en bestuurlijke maatregelen op sociaal gebied om het kind te beschermen tegen alle vormen van lichamelijk of geestelijk geweld, letsel of misbruik, lichamelijke of geestelijke verwaarlozing of nalatige behandeling, mishandeling of exploitatie, met inbegrip van seksueel misbruik, terwijl het kind onder de hoede is van de ouder(s), wettige voogd (en) of iemand anders die de zorg voor het kind heeft. 2. Deze maatregelen ter bescherming dienen, indien van toepassing, doeltreffende procedures te omvatten voor de invoering van sociale programma s om te voorzien in de nodige ondersteuning van het kind en van degenen die de zorg voor het kind hebben, alsmede procedures voor andere vormen van voorkoming van en voor opsporing, melding, verwijzing, onderzoek, behandeling en followup van gevallen van kindermishandeling zoals hierboven beschreven en, indien van toepassing, voor inschakeling van rechterlijke instanties. 3. Internationale verplichtingen en standaarden 3.1 Enkele algemene opmerkingen De bepalingen in art. 19 hebben betrekking op het voorkomen van en beschermen tegen alle vormen van geweld tegen een kind terwijl hij/zij onder de hoede is van de ouder(s), wettige voogd(en) of iemand anders die de zorg over het kind heeft.

3 237 J. Doek en T. Graafsma Die nadere omschrijving van de context van de mishandeling geeft aanleiding tot discussie. Het is duidelijk dat het gaat om wat wordt genoemd violence against a child in a care setting. Dit is niet beperkt tot mishandeling binnen het (pleeg)gezin, maar betreft ook mishandeling in situaties waarin iemand tijdelijk is belast met de zorg voor het kind, zoals inrichtingen, scholen, sport- en andere jeugdorganisaties. De bepaling gaat niet alleen over mishandeling door degene die verantwoordelijk is voor het kind maar ook over mishandeling door anderen, bijv. een broer, een oom of een ander familielid of een hulp in de huishouding of een kinderoppas (GC No. 13, par. 34). Maar wat als het kind niet onder de zorg van een ouder, een voogd of iemand anders valt? In dat geval kan worden gedacht aan straatkinderen, alleenstaande minderjarige vluchtelingen of asielzoekers of kinderen in zogenaamde childheaded-households. Het VN Comité is van oordeel dat de overheid de verplichting heeft de maatregelen die in art. 19 van haar worden verwacht ook uit te strekken naar deze kinderen (GC No. 13, par. 33). De omschrijving van de vormen van geweld in art. 19, eerste lid, is niet uitputtend. Het VN Comité geeft nadere voorbeelden van onder andere verwaarlozing, geestelijk geweld, fysiek geweld, seksuele mishandeling en exploitatie en schadelijke traditionele gebruiken (GC No. 13, par ). Art. 19 geeft geen specifieke voorschriften voor de organisatie van de aanpak van kindermishandeling. Het spreekt slechts van effectieve procedures. Het VN Comité heeft voorgesteld om tot stand te brengen: a coordinating framework on violence against children for all rights-based measures to protect children from violence in all its forms and to support a protective environment. Het gaat om een raamwerk, een instrument voor de communicatie tussen relevante ministeries onderling en met relevante NGO s en andere actoren in de samenleving op alle niveaus met betrekking tot de nodige maatregelen in elk stadium van de aanpak zoals omschreven in art. 19. Kortom, het is een instrument dat moet worden ontwikkeld en toegepast op een multi-disciplinaire en cross-sectoral manier. Elementen die onderdeel moeten vormen van dit nationale coördinatieraamwerk zijn onder andere: een kinderrechtelijke benadering, aandacht voor gender aspecten van geweld tegen kinderen, preventie, de primaire rol van het gezin in preventie en bestrijding van geweld tegen kinderen, beschermende - en risicofactoren en de beschikbaarheid van voldoende financiële en personele middelen (GC No 13, par ). Wat de kinderrechtelijke benadering betreft: er dient permanente aandacht te zijn voor het recht op nondiscriminatie (art. 2 IVRK) in het bijzonder van kinderen die in de samenleving last hebben van vooroordelen (straatkinderen, gehandicapte kinderen en jeugdige delinquenten); het belang van het kind moet een eerste overweging zijn bij alle maatregelen die worden genomen (art. 3 IVRK) en evenzeer belangrijk is het recht van het kind om gehoord te worden met de belangrijke toevoeging dat met de meningen, opvattingen en gevoelens van het kind rekening moet worden gehouden (art. 12 IVRK) (6). 3.2 Preventie Uit het tweede lid van art. 19 blijkt dat preventie een belangrijke, zo men wil centrale, rol moet spelen in de maatregelen die de overheid (van een staat die partij is bij het verdrag) moet nemen. Het betekent dat de aanpak van kindermishandeling sociale programma s moet bevatten die de nodige ondersteuning moet bieden voor het kind en voor de ouders en anderen die de zorg voor het kind hebben en voorts andere preventieve maatregelen. In General Comment No 13 geeft het VN Comité een uitgebreid overzicht van alle mogelijke preventieve maatregelen die genomen behoren te worden en zij worden onderscheiden naar verschillende doelgroepen zoals kinderen, gezinnen, professionele werkers en instellingen. Veel van deze maatregelen betreffen voorlichting en informatie met onder andere het doel houding en gedrag die (mede) bijdragen aan het gedogen of accepteren van geweld tegen kinderen via publiekscampagnes te veranderen; het bevorderen onder kinderen van bewustwording van hun rechten wat kan bijdragen aan verbetering van de eigen bescherming; het voorzien in pre- en post natal services, programma s voor huisbezoeken, voor early childhood development en inkomengenererende programma s waar nodig; het versterken van de link tussen geestelijke gezondheidszorg en kinderbeschermingorganisaties het voorzien in opvang - en crisis centra voor ouders (meestal moeders) en hun kinderen die huiselijk geweld (domestic violence) hebben ondergaan. Kortom, een veelheid aan sociale en andere programma s die overigens een veel bredere impact kunnen hebben dan alleen op het voorkomen van kindermishandeling. 3.3 Signalering (identification) Een zeer belangrijk element van een beleid voor de aanpak van kindermishandeling is een tijdige signalering van (een vermoeden van) kindermishandeling en van risicosituaties die zeer waarschijnlijk tot kindermishandeling kunnen leiden. Het is in feite de belangrijkste sleutel tot een effectieve aanpak. Immers, zonder (een zo snel

4 238 mogelijke) signalering is er geen bescherming van het kind tegen mishandeling mogelijk. Dit betekent in de eerste plaats dat de overheid krachtig moet investeren in doorgaande training van allen die met of voor kinderen werken zodat ze de nodige kennis hebben om tijdig (risico s van) kindermishandeling te herkennen en de vaardigheden en mogelijkheden om daar op de meest effectieve wijze op te reageren. Naast de nodige in-service training zou moeten worden bevorderd dat een stevige cursus, die bijdraagt aan de kennis en vaardigheden om kindermishandeling te voorkomen en/of op de meest effectieve wijze te reageren als een geval van kindermishandeling wordt herkend of vermoed, onderdeel wordt van alle relevante opleidingen in het hoger en universitair onderwijs. In de tweede plaats moeten mogelijkheden worden geschapen om aandacht te vragen voor en te besteden aan kinderen in bijzonder kwetsbare situaties zoals kinderen met een handicap. 3.4 Melding en verwijzing Het VN Comité wijst in dit verband in de eerste plaats op de noodzaak om veilige, vertrouwelijke en toegankelijke voorzieningen te treffen voor kinderen, hun wettige vertegenwoordigers en anderen om (een vermoeden van) kindermishandeling te melden. Daarnaast moet in elk land worden geregeld dat tenminste professionals die direct werken met kinderen de plicht hebben om een geval of een vermoeden van kindermishandeling te melden. Als een professional te goeder trouw een melding van kindermishandeling doet moet hij kunnen rekenen op de nodige bescherming (GC No 13, par. 45). Het is teleurstellend dat het VN Comité niet meer aandacht besteedt aan het veel besproken onderwerp van de melding. Zo laat het VN Comité onbesproken of een verplichte melding voor professionals bij de wet of op andere wijze (bijvoorbeeld via een protocol) behoort te worden geregeld. Het (grote) belang van de melding van kindermishandeling krijgt te weinig aandacht. Ook de bescherming van een professional die te goeder trouw meldt blijft onuitgewerkt. Waartegen moet hij/zij precies worden beschermd? Te denken valt aan negatieve acties van degenen over wie wordt gemeld maar ook aan civielrechtelijke of strafrechtelijke acties tegen de melder te goeder trouw. Ook dat laatste verdient meer aandacht. Wat is te goeder trouw? Naar onze mening is daarvoor vereist dat de melding wordt gedaan op basis van een zorgvuldige beoordeling van de beschikbare gegevens in overeenstemming met de regels van de beroepscode. In de aanpak van kindermishandeling is een effectieve verwijzing van een gemeld geval van kindermishandeling van groot belang. Een effectieve verwijzing vereist een goede intersectorale samenwerking neergelegd in een protocol. In dit protocol behoort te worden geregeld dat een multidisciplinaire beoordeling van de korte en lange termijnaanpak van de problematiek nodig is en dat daarbij duidelijk is wat de taak en verantwoordelijkheid is van elk van de daarbij betrokken personen en/of instellingen. Te vaak verzandt de verwijzing in een praktijk waarin de betrokkenen te vaak van het kastje naar de muur worden gestuurd met ongewenste vertragingen en soms ook het uitblijven van een passende reactie. 3.5 Behandeling (treatment) Het VN Comité geeft terecht geen vaste blauwdruk voor de behandeling van een geval van kindermishandeling. Het wijst in de eerste plaats op de noodzaak het kind een goede en passende mogelijkheid te bieden om haar/zijn opvattingen, gevoelens en behoeften tot uitdrukking te brengen en daarmee rekening te houden. Daarnaast wijst het op de noodzaak om een gevarieerd pakket van medische, geestelijke gezondheidszorg, sociale en juridische diensten beschikbaar te hebben waarbij onder andere gedacht kan worden aan family group conferencing of soortgelijke voorzieningen. Ook moeten voorzieningen voor de behandeling van de daders beschikbaar zijn. In het bijzonder wordt aandacht gevraagd voor kinderen die zich schuldig maken aan geweld tegen andere kinderen. 3.6 Gerechtelijke acties (judicial involvement) Het VN Comité bespreekt verschillende aspecten van mogelijke gerechtelijk acties die kunnen worden onderscheiden in acties ter bescherming van het kind (civielrechtelijke kinderbeschermingsmaatregelen) en acties gericht op berechting van de (vermoedelijke) dader (strafrechtelijke acties) Gerechtelijke acties moeten een onderdeel zijn van een gecoördineerde en geïntegreerde benadering waarin alle sectoren en actoren betrokken worden. Dit om te bevorderen dat het werk van professionals met het kind, het gezin waartoe hij/zij behoort en anderen wordt gesteund. Het betekent dat er een goede afstemming moet plaatsvinden tussen de eventueel nodige civielrechtelijke actie (kinderbescherming) en de eventuele strafvervolging. Dit kan worden bevorderd o.a. door de vorming van gespecialiseerde eenheden bij de politie, het OM en in de rechtspraak. Professionals werkend in dergelijke eenheden behoren specifieke interdisciplinaire training te krijgen. Het VN Comité besteedt ook aandacht aan gevallen waarin kindermishandeling is gepleegd door een ouder of andere primair verantwoordelijke persoon (bijvoorbeeld pleegouder). In dat geval en

5 239 J. Doek en T. Graafsma afhankelijk van de ernst van de mishandeling en andere factoren zou de voorkeur moeten worden gegeven aan behandeling boven een puur bestraffende gerechtelijke actie. In dat verband dient ook aandacht te worden besteed aan de mogelijkheid dat het kind, slachtoffer van de mishandeling, in een gerechtelijke procedure (ook) als getuige moet optreden. Helaas ontbreekt die aandacht in het General Comment No 13 van het VN Comité. Daarom de volgende opmerkingen: Het IVRK bevat geen bijzondere regels met betrekking tot deze kwestie. De belangrijkste bronnen voor de verplichtingen van de overheid in dit verband en de daarbij behorende standaarden zijn te vinden in: artikel 8 van het Optional Protocol (to the CRC) on the Sale of Children, child prostitution and child pornography, en in Guidelines on Justice in Matters involving Child Victims and Witnesses of Crime (ECOSOC Resolution 2005/20). De regels in beide bronnen vertonen op essentiële onderdelen veel overeenkomsten o.a. op het punt van informatie voor het kind, de voorziening in speciale bijstand en de bescherming van de privacy van het kind. Daarnaast wordt uiteraard aangedrongen op een behandeling die recht doet aan de menselijke waardigheid van het kind, die non-discriminatoir is en die zorgt voor passende bescherming van het kwetsbare kind. De Guidelines bevatten veel meer gedetailleerde regels dan artikel 8 van het Optional Protocol. Het voert te ver die allemaal hier te bespreken. We volstaan met enkele voorbeelden: kinderen (en hun ouders/voogd) moeten worden geïnformeerd over hun rechten en hun rol in de gerechtelijke procedure met inbegrip van de tijdstippen en wijze van verhoor, de wijze waarop het onderzoek ter zitting plaatsvindt en de voortgang van het proces, beslissingen van het openbaar ministerie en de uitkomst van de procedure; kinderen moeten passende bijstand ontvangen van deskundigen op dit terrein, en in het bijzonder op het punt van het geven van getuigenverklaringen gedurende het gerechtelijk vooronderzoek en tijdens de zitting; maatregelen moeten worden genomen om te voorkomen dat de identiteit van het kind bekend wordt voor het publiek, bijvoorbeeld door media uit te sluiten van bijwonen van de zitting waarin het kind haar/zijn verklaring aflegt; het aantal verhoren van het kind moet zo beperkt mogelijk zijn en dit kan onder andere door gebruik te maken van video opnames van het eerste verhoor die in de loop van de procedures kunnen worden getoond en als bewijs worden toegelaten. In dit verband wordt ook aanbevolen dat het verhoor van het kind plaatsvindt in een kindvriendelijke omgeving, dat het verhoor wordt gepland op een tijdstip van de dag dat past bij leeftijd en rijpheid van het kind en dat de nodige pauzes worden ingelast; speciale aandacht en bescherming is nodig om te voorkomen dat het kind (en/of zijn ouders) worden geïntimideerd of worden bedreigd met vergelding; het kind heeft recht op vergoeding van de geleden schade en het wordt aanbevolen om in de strafrechtelijke procedure de mogelijkheid te bieden om die vergoeding te verkrijgen; de professionals betrokken bij procedures waarin een kind als getuige wordt gehoord moeten uitgebreide training ontvangen (in details beschreven in par. 45 van de Guidelines) Tenslotte nog een opmerking bij deze standaarden en daarbij behorende verplichtingen van de overheid: De Guidelines richten zich vooral op het verhoor van het kind tijdens de zitting. Er is te weinig aandacht voor het allereerste verhoor tijdens het politieonderzoek. Maar dit verhoor is van cruciale betekenis voor het verloop van de (strafrechtelijke) procedure. In Nederland bestaat veel ervaring met het verhoor van het kind, slachtoffer van mishandeling, tijdens het politieonderzoek. Dit verhoor vindt plaats in speciaal daartoe ingerichte, kindvriendelijke verhoorkamers. Politiemensen zijn speciaal getraind in het afnemen van het verhoor. Er is in de verhoorkamers een zogenaamde one-wayscreen. Andere betrokkenen kunnen via het screen waarnemen wat er tijdens het verhoor plaatsvindt. Dit geldt in het bijzonder voor de advocaat van de vermoedelijke dader die de verhorende politiefunctionaris kan verzoeken op bepaalde punten nadere vragen te stellen. Aldus wordt zoveel mogelijk recht gedaan aan het recht van de verdachte op een eerlijk proces. Van de verhoren worden video opnamen gemaakt die, als het tot een strafvervolging komt, door de rechter kunnen worden gebruikt. Het verhoren van het kind tijdens een strafzitting is dan ook uitzonderlijk. Als dat toch gebeurt, bijvoorbeeld bij oudere kinderen, is het mogelijk het kind te laten plaatsnemen in een aparte kamer die via video en/of anders met de zittingszaal is verbonden. Tot slot: het voorafgaande maakt duidelijk dat het ontwikkelen en uitvoeren van een effectieve aanpak van kindermishandeling verre van eenvoudig is. Maar die aanpak moet: het kind heeft er recht op.

6 240 Noten 1. Zie onder andere Robert W. ten Bensel e.a., Children in a World of Violence. The Roots of Child Maltreatment, in: Mary Edna Helfer/Ruth S. Kempe/Richard D. Krugman (eds) The Battered Child, p Chicago/London, The University of Chicago Press 5 th Edition 1997 en H.E.M. Baartman, Opvoeden met alle geweld: hardnekkige gewoontes en hardhandige opvoeders. Utrecht, SWP uitgeverij Er is veel geschreven over de oorzaken en het bestrijden van armoede. Het eerste van de Millennium Development Goals (MDG s) is to reduce by half the proportion of people living on less than a dollar a day by Zie verder onder andere Jeffry D. Sachs (2005) The End of Poverty. Economic Possibilities for our Time. New York: Penguin Books. Jaap E. Doek, A.K. Shiva Kumar e.a. (eds) (2009) Child Poverty: African and International Perspectives. Antwerp/ Oxford/ Portland: Intersentia. 3. Het rapport kan worden geraadpleegd en gedownload van de volgende websites: en 4. Zie Child Helpline International Violence against Children. Follow-up report Amsterdam Zie ook 5. Men kan dit General Comment downloaden van: www2.ohchr.org/english/bodies/crc/comments.htm 6. Zie voor een uitgebreide uiteenzetting van dit recht voor de praktijk General Comment No 12 van 7 Juli 2009 on the right to be heard. Voor downloaden zie de website vermeld in noot 5.