Zonnekoken in Nyakach (Kenia) Een onderzoek naar sociale dynamieken en interacties op het terrein

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT Departement Letteren en Wijsbegeerte Tweede licentie Afrikaanse talen en culturen Zonnekoken in Nyakach (Kenia) Een onderzoek naar sociale dynamieken en interacties op het terrein Promotor: Dr. K. Arnaut Co-promotor: Dr. G.-M. de Schryver Eindwerk Afrikaanse talen en culturen door CUYCKENS Klaartje Mei 2007

2 Erokamano Eerst en vooral wil ik mijn dankwoord richten tot de vele mensen in Nyakach die tijdens m n veldwerk hun zonnekookervaringen met me deelden. Ik ben de medewerkers van het Sunny Solutions project heel dankbaar om me drie maanden deel te laten uitmaken van hun team. Zo ook de medewerkers van Nyacoda, Practical Action en World Vision. Ik bedank Julius, Marion, Bolo en Robert voor het geduldig tolken en vertalen. Een extra dankwoord ook voor Dinah Chienjo, projectverantwoordelijke van het Sunny Solutions project, voor haar geduldige begeleiding doorheen m n vragen en zoeken. Ook een bijzonder woord van dank aan Margaret Owino, Regional Director van Solar Cookers International East Africa. En aan Patrick Widener, Executive Director van Solar Cookers International. Ik hoop dat we onze samenwerking op vele manieren voortzetten. Graag bedank ik ook mijn promotor Dr. Karel Arnaut en mijn co-promotor Gilles-Maurice de Schryver. Heel graag bedank ik mijn partner Bram voor het mee denken en zoeken doorheen m n onderzoek. En natuurlijk mijn ouders en al m n broers en zussen, voor hun steun gedurende vier jaar studies in Afrikaanse talen en culturen. Vriendelijk bedankt aan allen! Erokamano! 2

3 Inhoudsopgave Verklarende woordenlijst en afkortingen...7 Inleiding Nyakach: algemeen Geografische situering Topografie en klimaat Energie en kookbrandstof Water Gezondheid Huishouden en economische activiteit Socio-culturele aspecten verbonden met koken en eten Zonnekoken: algemeen Waarom koken met zonnewarmte? Milieu Tijd Geld Gezondheid Een korte geschiedenis van het zonnekoken Hoe koken met zonnewarmte? Parabolic cookers Box cookers Panel cookers de CooKit..25 Hoe de CooKit werkt.26 Belangrijk te weten tijdens het koken...27 Onderhoud van de CooKit en de plastic zak.27 Hoe je een CooKit maakt..27 3

4 3. Solar Cookers International Solar Cookers International Solar Cookers International East Africa en het Sunny Solutions project Hoog bezoek Observaties Kadibo, een zusje voor Sunny Solutions Noord Nyakach Zuid Nyakach West Nyakach Centraal Nyakach Reflecties Een douche van zonnekokers Enkele bedenkingen Personeelsvergadering Observaties Reflecties Zwarte kookpotten Plastic zakken Mamboleo Show Observaties Een energierijke stand Opmerkingen van toeschouwers Bondgenoten Reflecties Opmerkingen van toeschouwers Zone West Observaties Debora Melenia Alice 57 4

5 Jen Dorothy Reflecties Vrouwengroepen als sociale bouwsteen Nagenoeg geen moeilijkheden bij het zonnekoken Vele voordelen als je met een CooKit kookt Smaak Zone Noord Observaties Winkister Monica Monica Scorep Seline Reflecties Tien gratis CooKits Verschillen in kopen Verschillen in gebruiken Een CooKit is kisasa Zone Centraal Observaties Silibia Scorep Millicent Reflecties Vraag naar mogelijke factoren voor verschillen Een cirkel van weinig middelen Een geldprobleem? Steunen maar niet geven Meer dan een geldprobleem Vluchtelingenkamp versus sedentaire gemeenschap Moeilijkheden en oplossingen Níet vastgeroest in traditie Verschillen in sociaaleconomische situatie.94 5

6 Invloed op je eigen situatie Zone Zuid Observaties Scorep Elisabeth Florence Reflecties Zone Zuid versus de andere drie zones De verschillende rol van mannen en vrouwen 102 Besluit.105 Bibliografie 108 Bijlagen Bijlage 1: Situering van Kenia in Afrika 110 Bijlage 2: Situering van Nyanza provincie in Kenia..111 Bijlage 3: Enkele belangrijke plaatsen in Kenia.112 Bijlage 4: Waar zonnekoken..113 Bijlage 5: Hoe zonnekokers werken Bijlage 6: Verschillende modellen zonnekokers.115 Bijlage 7: De WAPI 117 Bijlage 8: Some common recipes 118 Bijlage 9: The CooKit: How to make, use and enjoy.120 6

7 Verklarende woordenlijst en afkortingen Box cooker Een type zonnekoker (cf. hoofdstuk ) CooKit Een type zonnekoker (cf. hoofdstuk ) Firewood saving stove Een brandhout besparende jiko Hooimand Een mand langs de randen gevuld met isolatiemateriaal, in een hooimand kan voedsel nagaren en warm gehouden worden Jiko Swahili: een woord dat mensen in Nyakach gebruiken voor allerlei types van kooktoestellen NNDP Nyando District Development Plan Nyacoda Nyakach Community Development Association Nyoyo Een mix van bonen en gedroogde maïs, het basisvoedsel van mensen in Nyakach Omena Een visgerecht dat vaak op het menu staat in Nyakach PA Practical Action Parabolic cooker Een type zonnekoker (cf. hoofdstuk ) SCI Solar Cookers International Shamba Swahili: veld, stuk grond dat mensen bewerken SS Sunny Solutions project, SCI Sukuma wiki Een soort bladgroenten, het basisvoedsel van mensen in Nyakach Ugali Een brei van water en maïsmeel (of gierstmeel), het basisvoedsel van mensen in Nyakach Zonnekoken Koken door gebruik te maken van zonnewarmte Zonnekoker Een kooktoestel waarmee je zonnekookt Zonnekok Een persoon die zonnekookt Zonnekook- Het adjectief van zonnekoken 7

8 Inleiding Bomen worden kostbaar, woestijnen rukken op, vruchtbare gronden gaan verloren, waterbekkens drogen uit, poolijs smelt Wie nu uit de lucht komt vallen, verbleef de laatste jaren al in een permanente ruimtebasis op de maan. De klimaatwijziging zorgt er, samen met onduurzame landbouwmethodes en een snelle bevolkingsaangroei, voor dat een steeds groter deel van het aardoppervlak in woestijn verandert. Het jaar 2006 werd het jaar tegen de verwoestijning om hier wat aan te doen. Op 22 september 2006 vond er in Brussel een internationale VN-conferentie over verwoestijning plaats. Die toenemende verwoestijning is enerzijds het gevolg van de klimaatwijziging, die zorgt voor opwarming en verminderde neerslag. Anderzijds wordt het proces ook veroorzaakt door toegenomen druk van menselijke activiteiten: bevolkingsaangroei, grootschalig omhakken van wouden of het kappen van bomen voor brandhout, onduurzame landbouwmethodes die de bodem uitputten en grondwater verspillen of zwaar vervuilende mijnbouwactiviteiten die het grondwater aantasten en de sites onbruikbaar achterlaten. Hongersnood en armoede zijn het directe gevolg van dit degradatieproces. Maar ook de CO2-opnamecapaciteit vermindert hierdoor, wat dan weer de opwarming van de aarde versnelt. Het gezaghebbende Millennium Ecosystem Assessment (MA) noemt verwoestijning dan ook één van de meest prangende milieuproblemen omdat het de basis van het levensonderhoud aantast. Grote problemen, ja, maar voor wie hebben die een voelbare betekenis? Niet over honderd jaar, maar vandaag: wie raapt de moed en energie bijeen om te vechten? Vechten waartegen? Tegen het wegspoelen van je vruchtbare grond bijvoorbeeld, en daarmee ook je eten. Voor mij betekent klimaatverandering een boer in Kenia die vandaag enorme inspanningen moet leveren om zijn eigen groenten te kweken. Een boer die elke dag vecht tegen de woestijn die aan zijn deur klopt. Die groenten moeten niet alleen gekweekt, maar ook gekookt worden! Vele mensen ter wereld zijn op houtvuur aangewezen om dagelijks hun eten klaar te maken. Daarvoor sneuvelen er massaal veel bomen, maar zonder dat hout is er geen klaargemaakt eten die dag. Ondertussen is er echter al zoveel gekapt dat bomen op vele plaatsen iets kostbaars zijn geworden. Mensen leggen grote afstanden af op zoek naar brandhout. Of kopen tegen hoge prijzen een paar stokjes die op de markt verhandeld worden. Bij gebrek aan brandhout dienen ook maïskolven, cactussen, stukjes omheining of verzameld 8

9 afval om een vuurtje te maken. Het verdwijnen van bomen heeft verregaande gevolgen voor de leefomgeving van mensen. Wat Kenia en vele droge delen op aarde overvloedig heeft is een krachtige zon, wel vele maanden per jaar! Een zon die vaak verschroeiend is, maar die ook kan omgezet worden in heel positieve energie! Het principe van zonnekoken is sterke en directe zonnestralen opvangen en reflecteren op een zwarte kookpot. Voor vele mensen is het noodzakelijk om te zoeken naar de eenvoudigste en goedkoopste manier om te zonnekoken. Simpelweg omdat vele mensen wel veel zon maar veel minder middelen hebben. Zo ontstond uit karton, aluminiumfolie en een plastic zak, de CooKit! De CooKit is de meest eenvoudige en goedkope manier van lekker en gezond koken op zonnewarmte. En dat koken op zonnewarmte biedt een oplossing voor vele moeilijkheden op gebied van omgeving, tijd, geld en gezondheid. Verschillende organisaties houden zich vandaag bezig met het introduceren van zonnekokers bij mensen overal ter wereld. Zonnekokers zoals we ze vandaag kennen, begonnen zich meer en meer te ontwikkelen vanaf de jaren De Verenigde Naties en andere organisaties startten verschillende onderzoeken naar ontwerpen van zonnekokers en sponsorden programma s om deze zonnekokers te introduceren in gebieden waar de nood het meest zichtbaar was. Ik las over projecten in India, Kenia, Ivoorkust, Costa Rica, overal ter wereld; van na de tweede Wereldoorlog tot vandaag. Ondanks de vele goede bedoelingen, blijken deze inspanningen vaak níet succesvol. Zonnekokers worden geïntroduceerd, maar worden niet gebruikt. Vele organisaties zoeken een verklaring door cultuur, traditie en geloof als statische gegevens te beschouwen. Ze besluiten dat traditionele kookmethodes te sterk ingebed zijn in cultuur, en dat mensen niet bereid zijn die methodes aan te passen. Er bestaan echter ook voorbeelden van inspanningen die succesvol blijken. Zonnekokers worden geïntroduceerd en worden vijf jaar later nog gebruikt. Met mijn onderzoek wil ik nagaan welke factoren ertoe bijdragen dat zonnekokers wel of niet toegang vinden bij mensen. Waarom projecten wel of niet succesvol blijken. Ik geloof niet in een verklaring die methodes of cultuur als statische gegevens gebruikt. Ik geloof niet in het determinisme dat in die verklaring vervat zit. Vele voorbeelden tonen immers aan dat mensen flexibel kunnen omgaan met hun gewoontes. Ik geloof niet dat kookmethodes voor sommige mensen te sterk ingebed zijn in cultuur, en voor andere niet. Of dat sommige mensen vastgeroest zitten in traditie, en andere niet. Deze hypothese wilde ik toetsen in een concrete casus. Ik ging op zoek naar een project dat zonnekokers sinds enkele jaren introduceert in een gemeenschap. Kenia is het 9

10 centrum van zonnekoken in Afrika. Solar Cookers International startte in 2003 in Nyakach, in het Westen van Kenia, het Sunny Solutions project. Na bijna vier projectjaren wilde ik de balans van het zonnekoken in Nyakach opmaken. Ik wil eerst en vooral observeren of mensen flexibel kunnen omgaan met een nieuwe manier van koken. Een bevestigend antwoord verplicht mij om hoger vermelde hypothese los te laten, namelijk als zouden cultuur, traditie en gewoontes onvermijdelijke hinderpalen zijn voor veranderingsprocessen in deze Afrikaanse gemeenschap. M n nieuwe onderzoeksvraag wordt dan: kan ik deze flexibiliteit observeren op het niveau van de gemeenschap, of zie ik verschillen tussen groepen in die gemeenschap? In welke kenmerken onderscheiden deze groepen zich van elkaar? En kunnen die een verklaring bieden voor een verschil in gebruik van een zonnekoker? Ik heb me als doel gesteld verschillende variabelen in de breedte zichtbaar te maken. Het is niet mijn bedoeling die variabelen in de diepte uit te werken, daartoe is verder onderzoek nodig. Ik verrichtte drie maanden etnografisch veldwerk in Nyakach, Kenia. In die periode was ik dagelijks aanwezig bij de activiteiten van Sunny Solutions in de verschillende dorpen van Nyakach. Ik ging mee op demonstraties, nam deel aan huisbezoeken en woonde personeelsvergaderingen bij. Ik sprak daarbij zowel met zonnekokende als niet zonnekokende gezinnen, en met trekkersfiguren van het project. De verschillende hoofdstukken van dit eindwerk volgen m n ervaringen zoals die geëvolueerd zijn doorheen m n veldwerk. Na elke ervaring tracht ik reflecties te formuleren zoals die toen aansloten bij m n observaties. Die reflecties nam ik telkens mee naar een volgende activiteit, en zo heb ik ze ook verwoord in dit werk. Zo heeft de lezer een idee van de evolutie in vraagstelling, methodiek en bevindingen. 10

11 1. Nyakach: algemeen Om een algemene situatie te schetsen van Nyakach, baseer ik me op het Baseline Survey Report - Nyakach, dat Paradigm Management Consultants in juni 2003 in opdracht van Solar Cookers International samenstelde. Zonnewarmte als bruikbare brandstof om te koken had nog maar weinig aandacht gekregen in Kenia. De doelstelling van deze studie was het onderzoeken van de mogelijkheden van zonne-energie in een sedentaire gemeenschap. De studie beoogt het duidelijk in kaart brengen van de situatie in Nyakach zoals die bestond voor de start van het pilootproject Sunny Solutions Geografische situering Kenia is opgedeeld in acht provincies: Central, Coast, Eastern, Nairobi, North Eastern, Nyanza, Rift Valley en Western. Nyanza provincie ligt helemaal in het Westen van Kenia, aan het Victoria meer. 1 Nyanza is op zijn beurt ingedeeld in twaalf districten, waaronder het Nyando district. Nyando grenst in het Westen en het Oosten aan het Kisumu district, in het Noorden aan Nandi district en aan Rachuonyo district in het Zuiden. Nyando heeft in het zuidwesten ook een smalle kustlijn aan het Victoria meer. Het hoogste punt van Nyando is meter, het laagste Het Nyando district heeft een totale oppervlakte van km² en bestaat uit vijf administratieve divisies: Upper Nyakach, Lower Nyakach, Nyando, Miwani en Muhoroni. Met 407 mensen per km² heeft Upper Nyakach de grootste bevolkingsdichtheid van de vijf divisies (2001), Muhoroni de kleinste. Die divisies zijn dan weer opgedeeld in locaties en sub-locaties. Upper Nyakach beslaat een oppervlakte van 176 km², en bestaat uit zes locaties en elf sub-locaties. Lower Nyakach strekt zich uit over een gebied van 182 km², met acht locaties en 17 sub-locaties. 1 Zie bijlage 1: Situering van Kenia in Afrika; Zie bijlage 2: Situering van Nyanza provincie in Kenia 11

12 1.2. Topografie en klimaat Nyando district ligt tussen en meter hoogte. In Nyakach heb je een duidelijk onderscheid tussen de fysieke kenmerken en karakteristieken van Upper en Lower Nyakach. Upper valt hoofdzakelijk samen met zone Zuid van de projectregio, Lower met zone Noord, West en Centraal. Upper Nyakach, hoofdzakelijk een plateau, heeft beter bouwland, meer vegetatie, en is daarom ook dichter bevolkt. Lower Nyakach bestaat uit vlaktes die naar het Victoria meer stromen. Het is er veel droger en tijdens het regenseizoen zijn de vlaktes veel vatbaarder voor overstromingen. De bodem is er veel minder vruchtbaar als in Upper Nyakach. De jaarlijks regenval in Nyakach bedraagt gemiddeld 1260mm. De jaarlijkse maximumtemperaturen gaan van 20 tot 35 C, de minimumtemperaturen liggen tussen 9 en 18 C. Volgens het Nyando District Development Plan (NDDP) , hebben schrale landbouwpraktijken en slecht beheer van bomen geleid tot bodemerosie en grootschalige milieuproblemen. Tijdens het regenseizoen riskeren grote delen in Nyando district onder water te komen staan. Dit komt onder andere omdat de bodem met het verdwijnen van bomen niet meer voldoende water kan absorberen. Waterbronnen worden hierdoor besmet. Tijdens de droogte, het andere extreme uiterste, leggen mensen lange afstanden af op zoek naar water of zijn afhankelijk van besmette vijvers, plassen of putten die met het vee worden gedeeld. Het Economist Intelligence Unit UK- Country Profile waarschuwt dat de Keniaanse bossen de laatste 30 jaar door exploitatie enorm aan het slinken zijn. Slechts 3% van het land is nog bebost. Er wordt geschat dat elk jaar hectare bos verdwijnt. Niet alleen voor het gebruik van hout als brandstof, ook voor toerisme en industriële ondernemingen. Het massaal omhakken van bomen zorgt voor een steeds verdere ontbossing en verschraling van de vegetatie. Koken, houtskool branden, bakstenen branden en bouwen, allemaal hebben ze veel bomen nodig. Ook de arme landbouwtechnieken, bodemerosie en de bevolkingsgroei dragen verder bij tot het verlies van vegetatie. Twintig jaar geleden waren de meeste delen van Nyakach nog bebost. Weersomstandigheden zijn de laatste twintig jaar veel onstabieler geworden. Patronen in regenval zijn aan het veranderen en resulteren in langere periodes van droogte. Vooral Lower Nyakach en de Westelijke delen van Upper Nyakach leiden erg onder deze droogte. 12

13 1.3. Energie en kookbrandstof Gebruikelijke brandstoffen in Keniaanse gezinnen zijn elektriciteit, vloeibaar petroleumgas, kerosine, houtskool en brandhout. Daarnaast worden er in rurale gebieden ook landbouwresten zoals koeienmest, maïskolven en katoenstengels gebruikt. In Kenia leeft 80% van de bevolking in deze rurale gebieden. Volgens Kammen (1993) zijn wereldwijd meer dan twee miljard mensen afhankelijk van hout om te voorzien in hun primaire energiebehoeftes. Kammen waarschuwt voor ontbossing en ernstige ademhalingsinfecties, vooral bij vrouwen en kinderen, afkomstig van de schadelijke rook van vuren. Huishoudelijk koken is verantwoordelijk voor 60% van de houtconsumptie in ontwikkelingslanden, in sommige streken zelfs tot 90%. Toch krijgt de hieraan verbonden milieuproblematiek maar minimale aandacht van mensen en hun overheden. De hoofdreden hiervoor is volgens Kammen dat mensen hiervoor geen tijd en energie hebben naast hun economische activiteiten om te overleven. En overheden die te weinig geld moeten verdelen over te veel primaire basisbehoeftes. Nyang (1995) stelt vast dat houtskool, petroleum en electriciteit, brandstoffen zijn voor urbane gebieden en bijna niet voorkomen in rurale gebieden. Nagenoeg alle rurale huishoudens gebruiken brandhout. Slechts 24% van deze gezinnen koopt zijn brandhout. De rest, 76%, sprokkelen het brandhout dat ze gebruiken. In totaal is de gemiddelde brandhout consumptie maandelijks zo n 620 kg per persoon. Nyang merkt op dat gezinnen die hun brandhout kopen vaak langere afstanden afleggen dan gezinnen die hun brandhout sprokkelen. De eerste groep legt gemiddeld 5,8 km af om hun brandhout te kopen, de tweede groep zo n 1,2 km om te sprokkelen. Kerosine wordt, volgens Nyang, in rurale gebieden vooral gebruikt voor verlichting. Elektriciteit en gas komen er maar op heel beperkte schaal voor. Habermehl (1994) vermeldt dat brandhout en houtskool 71% uitmaken van het energieverbruik in Kenia, vooral gebruikt om te koken. Het aandeel van brandhout en houtskool in het energieverbruik van rurale gezinnen bedraagt respectievelijk 72% en 37%. Verder stelt Habermehl dat de meerderheid van rurale gezinnen in dichtbevolkte gebieden leven waar hout schaars is. De reden hiervoor is dat slechts 17,4% van Kenia s totale oppervlakte geschikt is als bouwland. Volgens het Baseline Survey Report telde Nyando district in gezinnen met elektriciteit. Er waren 10 marktcentra met elektriciteit. De studie stelt vast dat brandhout, houtskool, parafine, gas en landbouwresten tot de types van brandstof behoren die gezinnen in 13

14 Nyakach gebruiken. Brandhout en houtskool zijn de meest gebruikelijke in het dagelijkse leven. De studie stelt vast dat 90% van de gezinnen brandhout en houtskool gebruiken als brandstof, 20% van de gezinnen gebruikt daarnaast ook kerosine, gas of biogas. Het aantal gezinnen dat gebruik maakt van zonne-energie is 2%. Kopen en sprokkelen zijn de twee manieren hoe mensen in Nyakach aan brandhout geraken. Volgens de studie koopt 90% van de bevolking zijn brandhout, 78% gaat zelf naar brandhout op zoek. Brandhout en houtskool worden gebruikt om eten te bereiden en drinkwater te koken. Gemiddeld geven gezinnen 30 KSh (ongeveer 30 eurocent) per dag uit aan kookbrandstof. De prijs van een bundeltje brandhout op de markt kan erg schommelen. De studie spreekt over 30 KSh voor een bundeltje brandhout van drie kilogram. Mijn ervaringen in Nyakach tonen aan dat die prijs de laatste jaren erg gestegen is. Houtskool kost mensen ongeveer 65 KSh en parafine ongeveer 50 KSh per liter. Brandhout is veruit de goedkoopste brandstof, en dus hoofdzakelijk gebruikt door de overgrote meerderheid van Nyakach. Volgens bovenvermelde onderzoekers, zoals Nyang en Habermehl, is het gedrag in energieconsumptie vooral te wijten aan geldgebrek, maar ook aan de moeilijke houding tegenover het veranderen van tradities. Ze spreken over some kind of inertia in adopting new technologies of cooking. (Baseline Survey Report Nyakach). Ze stellen ook dat mensen vaak wel weten dat ze hun drinkwater moeten zuiveren, maar toch onbehandeld water blijven drinken. Ook werden er in het verleden al eens firewood saving jiko s brandhout besparende stoven geïntroduceerd bij onder andere vrouwengroepen, maar het gebruik ervan viel uiteindelijk stil. De onderzoekers geven het trager koken van deze jiko en de kostprijs om hem te verkrijgen op als redenen hiervoor. Op basis van deze vaststellingen, ziet het Baseline Survey Report de uitdaging van het pilootproject SS vooral in het veranderen van gewoontes en houding bij de doelgroep. Ze stellen immers dat een idee of project in het begin vaak ogenschijnlijk succes heeft, maar dat mensen na een korte periode al teruggrijpen naar hun oude gewoontes en gebruiken Water Nyakach heeft de kleinste toevoer van leidingwater in het district. Mensen halen hun water vooral van boorgaten, die veelgebruikt worden. Water halen en pasteuriseren is de verantwoordelijkheid van vrouwen. Gedurende de dag wordt er verschillende keren water gehaald voor allerlei doeleinden. Het rapport nam waterstalen van de verschillende types van 14

15 waterbronnen in Nyakach zoals rivieren, boorgaten, opgevangen regenwater, plassen, oppervlakkige putten en leidingwater. Het water in het gebied is erg vervuild. Het drinkwater dat men onderzocht was in de overgrote meerderheid van de gezinnen erg besmet. Naast de waterbronnen is het ook belangrijk te kijken naar hoe water wordt gehaald en opgeslagen. Vaak worden waterbronnen door zowel mensen als dieren gebruikt. De contaminatie van het water is heel hoog, zo ook de nood voor deze gemeenschappen om hun drinkwater te pasteuriseren. De meerderheid van gezinnen behandelt zijn drinkwater niet. Toch niet op de manier dat het een noodzaak en routine is geworden. Hoewel het bewustzijn van mensen rond de nood om het water te behandelen heel hoog is volgens de studie. Het koken van het water is de enige methode die gebruikt wordt om het drinkwater veilig te maken. Veel gezinnen zeggen dat ze hun water enkel koken gedurende het uitbreken van epidemieën zoals cholera. Het schaarse brandhout wordt maximaal gebruikt om eten klaar te maken. Zelden is er wat brandhout over om ook nog water te koken. Zeker grote families hebben het heel moeilijk om voor iedereen voldoende drinkwater te koken. Omdat water kostbaar is en veel inspanningen vraagt om eraan te geraken, geloven mensen dat water op zich heilig en niet schadelijk is Gezondheid De meest voorkomende ziektes, volgens het Nyando District Development Plan , zijn malaria, diarree, huidziektes en wormen. De studieresultaten geven aan dat op het gebied van gezondheid de meeste aandacht moet gaan naar malaria en diarree. Ziektes zoals cholera, dysenterie en typhus worden vaak onder de noemer diarree veralgemeend wegens gebrek aan medische faciliteiten om de ziektes beter te onderscheiden. Het aantal kinderen onder de vijf jaar met diarree is heel hoog. Diarree wordt veroorzaakt door het erg vervuilde drinkwater. Ook ademhalingsziektes zijn een groot probleem in de gezondheid van mensen. Deze ziektes zijn in de meeste gevallen afkomstig van de erg schadelijke rook die open houtvuren ontwikkelen. De meest voorkomende ademhalingsziekte is longontsteking. Het percentage van HIV-positieve mensen in Nyanza is 29%. Waterziektes komen aanzienlijk meer voor tijdens het droogseizoen dan tijdens het regenseizoen. Mogelijk komt dit door de waterschaarste die vele vrouwen dwingt hun water te halen uit sterk vervuilde bronnen. Waterziektes komen nagenoeg in dezelfde mate voor in de verschillende leeftijdscategorieën. Factoren die samenhangen met het voorkomen van 15

16 waterziektes zijn het niet behandelen van het sterk vervuilde water om te drinken, gebrek aan degelijke toiletten, algemene onhygiënische omstandigheden. Gezondheidswerkers, of nyamrerwa, spelen in Nyakach een belangrijke rol in de gezondheidszorg. Ze zijn uitgerust met een EHBO-koffer en kennen de symptomen van de meest voorkomende ziektes in de regio. Gezondheidswerkers zijn opgeleid om een eerste hulp behandeling aan te bieden voor deze ziektes, ernstige gevallen worden doorverwezen naar gezondheidscentra. Armoede en lange afstanden verhinderen echter vele mensen om in deze gezondheidscentra aan te komen. De medische uitrusting en medicatie is vaak erg gebrekkig. Er is gemiddeld één dokter per patiënten. In totaal zijn er 36 gezondheidsfaciliteiten: 1 ziekenhuis van de Keniaanse overheid, 2 sub-district ziekenhuizen, 3 private ziekenhuizen, 9 gezondheidscentra, 16 apotheken en 5 materniteiten Huishouden en economische activiteit In 2001 telde Upper Nyakach inwoners en Lower Nyakach Het aantal huishoudens waren er ruim Een gezin in Nyakach telt gemiddeld acht leden. De meeste families hebben maar één broodwinner. Velen overleven van ongeregelde werkjes en kleinschalige handel. De voornaamste economische activiteiten zijn volgens het rapport landbouw, het maken van bakstenen en small businesses. Landbouwactiviteiten zijn in vele delen van Nyakach echter problematisch, door moeilijkheden op het gebied van omgeving en klimaat die ik hierboven al vermeldde. Slechts een kleine minderheid van Nyakach is zelfvoorzienend in zijn landbouwactiviteiten. Andere bronnen van inkomsten zijn brandhout en houtskool verkopen, papyrusmatten weven en vissen. Vooral in zone Zuid verzamelen mensen ook stenen om die in stukjes te kappen voor verkoop. Om beter te kunnen inschatten hoeveel 450 shilling is voor mensen in Nyakach, geef ik een vergelijking met de kostprijs van dieren: een kip kost in Nyakach shilling, een schaap shilling, een geit shilling en een koe shilling. 2 Ik gebruik hier de definitie van huishouden die Casley en Kumar (1988) hanteren: ( ) comprising a person or group of persons generally bound by ties of kinship who live together under a single roof or within a single compound and share a community of life in that they are answerable to the same head and share a common source of food. Of zoals Deeton (1995) uitlegt: a household as a group of people sharing the same cooking pot 16

17 De studie stelt een onevenwicht vast tussen de dagelijkse taken van vrouwen en mannen in Nyakach. Vrouwen werken het meeste aantal uren per dag en zijn verantwoordelijk voor het overleven van het gezin. Vrouwen zorgen voor voedsel, brandhout en water. Mannen nemen volgens het rapport vaak de beslissingen, maar hun dagelijkse bijdrage is niet duidelijk waarneembaar. Er bestaat in Nyakach zowel monogamie als polygamie, hoewel polygamie steeds minder voorkomt. Het dagelijks ritme van mensen is een routine. Ze hebben vaste uren voor drie maaltijden: ontbijt, middageten en avondeten. De studie ziet de dringende noden van Nyakach als: werkgelegenheid activiteiten die een beetje zekerheid bieden van inkomen, voedselzekerheid, gezondheidszorg en betere infrastructuur. Ook moet er veel aandacht gaan naar en moeten er concrete initiatieven ondernomen worden in schrale landbouwtechnieken en milieuproblematiek Socio-culturele aspecten verbonden met eten en koken De meeste families nemen drie maaltijden per dag: ontbijt, middageten en avondeten. Het meest populaire voedsel bij alle inwoners van Nyakach zijn ugali (een brei gemaakt van een mix van water en maïsmeel of gierstmeel) en githeri/nyoyo (een mix van bonen en gedroogde maïs). Ook rijst, aardappelen, bananen, chapati of soms kip, vis of vlees worden bereid. Githeri duurt drie tot vier uur op het drie stenen vuur. Lichte groenten maar 20 minuten. Rijst, ugali en aardappelen ongeveer 20 tot 40 minuten. Sommige gezinnen koken maar twee keer per dag, en het middag- of avondeten wordt dan terug opgewarmd. Als men ontbijt neemt bestaat dit meestal uit pap en/of thee. Tijdens de oogsttijd wordt er meestal maar één maaltijd bereid of wordt thee geserveerd met brood, zoete aardappelen of gekookte maïskolven. De meest populaire manier van koken is het drie stenen vuur. Dit komt vanzelfsprekend overeen met de grote afhankelijkheid van brandhout als kookbrandstof. Energie besparende technologieën zijn bijna niet verspreid in Nyakach. Het koken gebeurt meestal op één stoof in een apart staande keuken. De studie toont aan dat 95% van het geconsumeerde voedsel in Nyakach gekocht wordt. Zowel Upper als Lower Nyakach kent een voedseltekort. De situatie in Lower Nyakach is ernstiger, omdat de droogte er moeilijkheden veroorzaakt om voldoende voedsel te verbouwen. Upper Nyakach heeft dan weer een grotere bevolkingsdichtheid, zodat het beschikbare bouwland beperkt is. Verschillende ontwikkelingshelpers zijn op zoek naar een betere, meer aangepaste manier van landbouw. 17

18 Het zorgen voor brandhout is een taak van de vrouw. De studie vertelt dat cultuur mannen niet toelaat brandhout te sprokkelen. Men zag wel dat 30% van de gezinnen antwoordden dat de jongens ook naar de markt werden gestuurd om brandhout te halen. Hieruit leiden zij af dat er veranderingen in culturele praktijken beginnen te ontstaan. Mannen nemen hun maaltijd vaak op andere momenten dan het gezin, vaak alleen of met de jongens in het gezin. Vrouwen en kinderen eten meestal samen. Nyakach mensen hebben graag warm eten. Het is onbeleefd koud eten aan te bieden aan mensen, en ondenkbaar om je man koud eten op te dienen. Dit is voor de vrouwen in de keuken vaak een grote uitdaging. Gewoonlijk wordt er extra eten klaargemaakt voor het geval ze bezoek krijgen. Elke gast is welkom om het maal met de familie te delen, ook al komt hij onverwacht. Het is ook een teken van gastvrijheid om gasten iets te eten aan te bieden, hoe kort het bezoek ook is. Deze gewoontes zijn heel belangrijk in het begrijpen van de vraag naar kookenergie. In sommige omstandigheden mogen schoondochters niet koken voor hun schoonvader, zo is dubbel koken nodig. De schaarste zorgt meer dan eens voor onenigheden over het gebruik en het sprokkelen van brandhout. 18

19 2. Zonnekoken: algemeen 2.1. Waarom koken met zonnewarmte? Als je kookt op zonne-energie gebruik je 100% hernieuwbare energie. Of nog, zonnekoken is de meest eenvoudige, veilige en geschikte manier om dagelijks eten klaar te maken zonder brandstoffen te verbruiken. Dit is bijzonder goed nieuws voor onze planeet en haar milieu. Vele mensen in de Verenigde Staten of Spanje kiezen om deze reden om te zonnekoken. Maar voor miljoenen mensen ter wereld betekent zonnekoken veel meer. Redenen waarom Solar Cookers International zijn doelgroep van meer dan één miljard mensen wil leren zonnekoken zijn: milieu, tijd, geld en gezondheid Milieu Meer dan één miljard mensen ter wereld zijn aangewezen op houtvuur om hun eten klaar te maken. Daarvoor sneuvelen er massaal veel bomen, maar geen bomen kappen betekent geen eten die dag. Ondertussen is er echter al zoveel gekapt dat bomen op vele plaatsen kostbaar zijn geworden. Het verdwijnen van bomen heeft verregaande gevolgen voor het milieu: een omgeving die steeds droger wordt, met hoofdzakelijk nog schrale, dorre struikjes; grote inspanningen om je dieren iets te grazen te bieden; grote inspanningen om je land te bewerken, het land dat eten op je bord moet brengen. In Nyakach gebruiken vrouwen, in plaats van brandhout, nu ook maïskolven, stukjes omheining, cactussen of een kapotte schoen om een vuurtje te maken. De rook en de gassen die dergelijk vuur uitstoot zijn erg schadelijk. Nieuw aangeplante boompjes worden al heel jong tot brandhout gemaakt. Als er niet meer voldoende bomen zijn, kan de bodem het water niet meer voldoende absorberen. Dit zorgt vaak voor grote overstromingen tijdens het regenseizoen, het enige oogstseizoen. Een vernielde oogst betekent voor de grote meerderheid in Nyakach afhankelijk worden van voedselhulp en tijdelijk verhuizen naar kerken, scholen en tenten van het Rode Kruis. Als je kookt op zonne-energie vervangen de zonnestralen het houtvuur bij het koken, waardoor vele bomen en omheiningen en cactussen gespaard blijven. Zo worden ook inspanningen die geleverd worden om weer bomen aan te planten zichtbaar. En bomen betekenen op veel verschillende vlakken leven voor een omgeving! Naast brandhout 19

20 gebruiken mensen in Nyakach ook soms kolen, kerosine, of zelfs gas. De zon blijft in dit rijtje het meest gezond voor het milieu Tijd Omdat ze het dure brandhout op de markt niet kunnen betalen, leggen vrouwen en kinderen steeds grotere afstanden af op zoek naar brandhout. Er staan geen bomen meer in de buurt van hun huis, maar ze kennen nog een bos zoveel kilometer verder. In Nyakach stappen vrouwen en kinderen vele kilometers om brandhout te sprokkelen. De beperkte hoeveelheid hout die ze kunnen dragen en de grote hoeveelheid hout die ze nodig hebben om te koken, dwingt hen er meermaals per week toe. Als je zoveel kilometers moet afleggen om brandhout te halen, blijft er die dag niet meer veel tijd en energie over om nog iets anders te doen. Zonnekokend sparen vrouwen en kinderen veel tijd omdat ze geen kilometers moeten stappen op zoek naar zonnestralen. Die zijn er immers overal. En tijd is heel belangrijk in ontwikkeling! Ontwikkeling kan pas als er tijd is om samen te komen, om problemen en oplossingen te bespreken en samen na te denken. Eender welke economische activiteit vraagt tijd om die te ondernemen en te ontwikkelen. Zo nemen verschillende vrouwengroepen dan initiatief om aloë vera-zeep te maken, om manden te vlechten of een stuk gemeenschappelijke grond te bewerken. Kinderen krijgen tijd om naar school te gaan, of gewoon te spelen. Tijd wordt op een tweede manier gewonnen doordat zonnekoken vrouwen toelaat afwezig te koken. De CooKit kookt namelijk alleen! De twee of drie uur die de CooKit nodig heeft om het eten te bereiden, hoef je er niet bij te blijven. Integendeel, je zet hem s morgens buiten, pas op de middag kom je terug en vindt je eten bereid. Ondertussen is er geen brandgevaar, zit al je eten al in de kookpot en zal het nooit aanbranden. Dat vrijkomen van een groot deel van de dag, is misschien wel het allerbelangrijkste dat zonnekoken bijdraagt aan de verbetering van het dagelijkse leven van mensen Geld In Nyakach is brandhout zo schaars geworden dat het tegen woekerprijzen op de markt verkocht wordt. Dit is erg opvallend in vergelijking met omliggende gebieden waar de 20

21 schaarste nog niet zo groot is geworden en men geen brandhout vindt tussen de groenten. Het verhandelen van brandhout op de markt is een belangrijke indicator van het brandhoutprobleem. Vele mensen kunnen het dure brandhout niet betalen, en gaan vele kilometers verder zelf op zoek. Zo is er minder tijd om bijvoorbeeld papyrusmatten te maken of stenen te kappen, wat een flinke hap betekent in de inkomsten. Als er wel een beetje inkomen is, wordt een groot deel daarvan uitgegeven aan brandhout. Of aan brandstof in het algemeen, soms ook kolen of kerosine. Gemiddeld geven huishoudens in Nyakach de helft van hun inkomen uit aan kookbrandstof. Zonnestralen moeten niet tegen een hoge prijs gekocht worden op de markt. In tegendeel, ze zijn gratis. Het geld dat mensen hiermee uitsparen, investeren ze allereerst in een betere en meer gevarieerde voeding. Een betere voeding zorgt voor een betere gezondheid, waardoor er ook geld wordt gespaard in gezondheidskosten. Ze sparen het schoolgeld bijeen om hun kinderen naar school te sturen. Of ze kopen een geit, wisselen vier geiten tegen een koe, die koe geeft hen later melk die ze drinken en verkopen, enzovoort. Een voorbeeld om aan te geven dat mensen vaak maar een beetje overschot nodig hebben om de bal aan het rollen te brengen. Zoals ik al zei gaan mensen in Nyakach echter veeleer lange afstanden afleggen om brandhout te zoeken, omdat ze de dure houtstokjes op de markt niet kunnen betalen. Of ze gebruiken, in plaats van brandhout, maïskolven of dorre struikjes om een vuurtje te maken. Het sparen van het milieu en van tijd heeft in mijn ogen daarom meer invloed in het dagelijkse leven dan het sparen van geld Gezondheid De helft van de wereldbevolking is aangewezen op hout, mest, oogstafval of steenkool om te voorzien in hun energiebehoefte. In de meeste ontwikkelingslanden worden deze stookmiddelen verbrandt in een open vuur drie stenen vuur dat veel en schadelijke roet uitstoot. De rook die ingeademd wordt door vrouwen, en kinderen die vaak bij hen in de keuken zijn, veroorzaakt longontsteking en andere ademhalingsinfecties, de grootste doodsoorzaak bij kinderen onder de vijf jaar. Rook in huis afkomstig van hout, mest, oogstafval en kool kost elk jaar aan 1.6 miljoen mensen het leven, waaronder vooral vrouwen en kinderen. Rook blijft een stille doder voor miljoenen mensen. Naast de schadelijke rook afkomstig van open vuren, is erg vervuild water een belangrijke oorzaak van ziekte- en 21

22 sterftegevallen. Omdat het schaarse brandhout in de eerste plaats gebruikt wordt om eten klaar te maken, blijven er zelden een paar stokjes over om het water te koken. De CooKit zorgt op beide vlakken voor een enorm verschil in gezondheid. Ten eerste heb je als je kookt met de zon, in tegenstelling tot een open houtvuur, geen rookontwikkeling. Dit zorgt vooral voor een verbetering in gezondheid van vrouwen en kinderen. Naast de CooKit promoot de Keniaanse organisatie ITDG onder andere ook hooimanden, schoorsteentjes en een betere luchtcirculatie in keukens om de schadelijke rook tegen te gaan. Ten tweede maakt de CooKit een gezonder verschil door het erg vervuilde water te koken zodat het veilig wordt om te drinken. Dit is de eenvoudigste en goedkoopste manier om water te pasteuriseren. s Morgens kan je bijvoorbeeld je eten klaarmaken, s middags kook je dan water in je CooKit. Enkele vrouwen in Nyakach hebben al één CooKit om eten te bereiden, en één CooKit om heel de tijd water te koken. Een hulpmiddel voor vrouwen om te weten wanneer hun water veilig is om te drinken, is de WAPI (Water Pasteurization Indicator). In zo n WAPI zit een klein beetje was van sojabonen. Die was smelt bij een temperatuur van 65. Veilig drinkwater moet namelijk niet tot het kookpunt gebracht worden, bij 65 zijn alle ziekmakende bacteriën en microben gedood. Vrouwen hangen deze WAPI in het water dat ze aan het koken zijn. Als ze zien dat de was gesmolten is, weten ze dat het water 65 heeft bereikt, en dus kan gedronken worden. Dr. Robert Metcalf heeft op basis van veel onderzoek gepubliceerd over deze methode Een korte geschiedenis van het zonnekoken Bij het zoeken naar een begin van wat wij nu zonnekoken noemen, vinden we in een ver verleden enkele geïsoleerde verhalen. Horase de Saussure, een Zwitserse naturalist, staat bekend als de eerste persoon die een doos maakte om voedsel te bereiden met zonnewarmte. Hij kookte vruchten in een eenvoudige box cooker die een temperatuur van 190 F bereikte. Hij werd de grootvader van het zonnekoken. In deze periode begonnen ook anderen zonnekokers te gebruiken. Zonnekokers zoals we ze vandaag kennen, begonnen zich meer en meer te ontwikkelen vanaf de jaren Onze wereld wankelde nog van de krankzinnigheid van oorlog. Mensen zochten naar manieren om een stabiele en vredevolle toekomst te scheppen. Het globale karakter van de voorbije oorlog had in sommige opzichten voor de eerste keer 22

23 getoond dat mensen een wereldgemeenschap waren geworden, met globale problemen. Een van die globale problemen was de verwoestijning van droge en onvruchtbare gebieden. De Verenigde Naties en andere grote organisaties startten verschillende onderzoeken naar het ontwerpen van zonnekokers. Koken met de zon moest mensen minder afhankelijk maken van plantaardig leven als brandstof voor het koken. Vele topingenieurs werden ingezet om de verschillende aspecten van zonnekook-ontwerpen te bestuderen. Uit deze studies bleek dat correct gebouwde zonnekokers goed en gezond konden koken, en dat ze bovendien ook vrij gemakkelijk waren om te maken en te gebruiken. De Verenigde Naties sponsorden programma s om deze zonnekokers te introduceren in gebieden waar de nood het meest zichtbaar was. Deze inspanningen bleken meestal niet succesvol. Zo schreef een bepaalde studie over 500 houten zonnekokers die men had uitgedeeld in een vluchtelingenkamp. Drie maanden later werden ze in stukjes gehakt en gebruikt als brandhout. De socioloog in dienst concludeerde dat traditionele kookmethodes te sterk ingebed waren in cultuur, en dat mensen niet bereid waren die methodes aan te passen. De Verenigde Naties kenden wel één succes. In een gemeenschap in het Noorden van Mexico, waar mensen een groot tekort hadden aan brandhout, werden zonnekokers geïntroduceerd. Vijf jaar nadien zag men dat de zonnekokers nog steeds gebruikt werden. Dit voorbeeld bewees dat zonnekokers weldegelijk een zegen konden zijn voor mensen in nood. Ondanks dit ene succes besloten de Verenigde Naties toch dat zonnekokers geen geschikte oplossing waren en werden alle fondsen voor zonnekoken stopgezet. Velen die in dit vroege initiatief betrokken waren, waren van oordeel dat de studies zelf veel leemtes en fouten vertoonden. Ze vonden de ontwerpen die gepromoot werden te ingewikkeld. Ook waren de zonnekokers te duur voor de vooropgestelde doelgroep. Ze meenden dat meer onderzoek naar de ontwerpen van zonnekokers nodig was. Enkelen onder hen hield het potentiëel van zonnekokers in leven door hen verder te ontwikkelen in hun eigen zonnige tuin. Anderen vonden de aanpak van de Verenigde Naties bij het introduceren en promoten van zonnekokers gebrekkig. Sociologen die het zonnekoken nog nooit zelf in hun eigen leven hadden opgenomen, hadden de leiding over de VN studies. De zonnekokers werden voorgesteld en gepromoot als een oplossing voor de problemen van arme mensen, maar zeker niet als kookmethodes die ook in meer ontwikkelde landen bruikbaar zijn. Dit zorgde ervoor dat zonnekokers gezien werden als een tweederangs middel, voor diegenen die gevraagd werden ze te gebruiken. Zonnekoks zochten naar nieuwe promotiemanieren die meer aangepast waren aan de cultuur waar ze de zonnekokers mee wilden delen. 23

24 Dat is het verhaal dat we nu schrijven. Gedaan met veel van de zware ingenieurstudies ten voordele van amateurs die hun eigen model willen voor in hun tuin. Gedaan met de paternalistische promotors die de mensen vertelden wat ze moesten doen. In de plaats daarvan delen mensen nu een middel dat ze zelf graag gebruiken. Dit is een grote rijpwording voor de zonnekookbeweging. Het is ook de reden waarom het zonnekoken aan een nieuwe groei is begonnen. Het zonnekoken heeft veel toekomst! 2.3. Hoe koken met zonnewarmte? Er bestaan vele verschillende manieren om te koken met zonnewarmte. Het principe is altijd sterke en directe zonnestralen opvangen en reflecteren op een zwarte kookpot in het brandpunt. Twee bekende types van zonnekokers zijn de parabolic cooker en de box cooker. In Nyakach is het echter noodzakelijk om te zoeken naar de eenvoudigste en goedkoopste manier om te zonnekoken, simpelweg omdat mensen er ook veel zon maar veel minder middelen hebben. Zo ontstond uit karton, aluminiumfolie en een plastic zak, de CooKit! De CooKit is de meest eenvoudige en goedkope manier van heerlijk en gezond koken op zonneenergie Parabolic cookers Er bestaan verschillende ontwerpen voor parabolische zonnekooktoestellen. Door de parabolische vormen wordt met behulp van reflecterend materiaal veel zonne-energie opgevangen in een brandpunt. Door de combinatie van het ronde ontwerp, de grootte en het gepolijst aluminium, kan een zeer hoge temperatuur bereikt worden, tussen 200 en 300 C. Men kan bakken, braden en grillen. In een parabolic cooker kan je grote hoeveelheden voedsel klaarmaken. Het Sunny Solutions project heeft één parabolische koker, gefabriceerd in Zuid-Afrika, en dat is ook de enige die ik in Nyakach heb gezien. Parabolische zonnekokers zijn niet betaalbaar voor de overgrote meerderheid in Nyakach. In vergelijking 3 zie Bijlage 5: Hoe zonnekokers werken 24

25 met de 450 KSh (zo n 5 euro) voor de CooKit, waar mensen vaak lang voor sparen, kost de parabolische koker van Sunny Solutions KSh Box cookers De box zonnekoker is een vierkante, goed geïsoleerde kist of doos. Meestal is hij van hout, vanbinnen bekleed met aluminium folie en de binnenkant van het deksel is doorgaans een spiegel. De temperatuur kan ongeveer 140 C halen. Een kookpot van drie liter kan er in worden geplaatst, en nagenoeg alle soorten voedsel kunnen er in worden gekookt of gestoofd. Het probleem is echter dat 140 C vaak niet wordt gehaald en dat het bereiden van voedsel even lang duurt als in de CooKit. Men verkiest daarom doorgaans de CooKit omdat die goedkoper is. Ook de Box zonnekoker is dus te duur voor de doelgroep met een zeer laag inkomen waarvoor zonnekoken in de eerste plaats bedoeld is. Bij Sunny Solutions hebben ze twee box cookers, één in hout en één in metaal. De houten box koker heeft een waarde van zo n KSh, de metalen een prijskaartje van KSh. Margareth Owino vertelde onlangs dat ze in bepaalde delen van Kenia, vooral in de Centrale Provincie, de box kokers meer wilde promoten Panel Cookers de CooKit De CooKit is de eenvoudigste en goedkoopste onder alle zonnekokers. Hij valt onder de categorie panel cookers. Hij bestaat in een aantal verschillende ontwerpen. De CooKit werd geboren uit karton en aluminiumfolie. Slechts karton en aluminiumfolie, maar de smaak van het bereide eten blijft even lekker. De CooKit is heel licht in gewicht, opvouwbaar, eenvoudig mee te nemen en heel eenvoudig en veilig in gebruik. Hij is ook veilig voor kinderen omdat ze zich er niet aan kunnen verbranden. Hij kan koken, stoven, grillen en bakken, en je eten zal nooit aanbranden! Omdat de CooKit centraal staat in Nyakach en vele delen van Afrika en in mijn onderzoek, vind ik het belangrijk dat jullie goed begrijpen hoe deze zonnekoker werkt. Daarom hier een woordje meer uitleg. 6 4 zie Bijlage 6: Verschillende modellen zonnekokers 5 zie Bijlage 6: Verschillende modellen zonnekokers 6 zie Bijlage 6: Verschillende modellen zonnekokers 25

26 Hoe de CooKit werkt Om te zonnekoken met een CooKit heb je zes dingen nodig: de zon natuurlijk, een CooKit, een zwarte kookpot, een plastic zak, drie steentjes en een koordje. Het zonlicht is de brandstof bij het koken. De zonnekoker moet dus op een plaats gezet worden die minstens voor enkele uren zonnig zal zijn. Vanzelfsprekend kan je je CooKit niet gebruiken op bewolkte of regenachtige dagen en s nachts. Laten we ter verduidelijking samen rijst klaarmaken, op papier. In je zwarte aluminium kookpot doe je twee tassen koud water en één tas rijst, samen met wat zout en olie de manier waarop je normaal rijst klaarmaakt. Je plaatst het deksel op de kookpot en plaatst die in een hitte bestendige plastic zak. De plastic zak bindt je goed dicht met een touwtje. Dit geheel plaats je op drie kleine steentjes in de CooKit, die ergens in een zonrijk plaatsje is neergezet. Na ongeveer anderhalf tot twee uur kom je terug, en je zal je rijst heerlijk gekookt aantreffen! Zwarte/donkere oppervlaktes absorberen zonlicht en worden erg heet. Daarom is het nodig je kookpot aan de buitenkant zwart te schilderen, hiervoor gebruik je het best matte schoolbordverf. Ook het aansluitende deksel van je pot wordt zwart geschilderd. Belangrijk is ook dat je kookpot uit licht materiaal bestaat, bijvoorbeeld licht aluminium dat zelf niet veel warmte opneemt. Een hitte bestendige plastic zak rond de kookpot laat zonlicht binnen en houdt de warmte dan vast. Dit zorgt ervoor dat het eten kookt. Het touwtje dat je nodig had dient om de plastic zak goed dicht te binden en zo de warme luchtstroom rond de pot te creëren en vast te houden. Een reflecterend oppervlak dat bijna drie keer zo groot is als de kookpot de CooKit vangt extra zonlicht op. Zonne-energie wordt zo omgezet in warmteenergie door de donkere kokende potten. Onder de kookpot worden drie steentjes geplaatst voor het circuleren van de warmte rond de pot. Onder normale omstandigheden kan de CooKit temperaturen bereiken tot 135 C. Voedsel begint echter al te koken vanaf een temperatuur tussen 82 en 91 C. Deze temperaturen zijn hoog genoeg om voedsel te koken, maar niet zo hoog dat het eten kan aanbranden of uitdrogen. Ook voedzame nutriënten in het voedsel worden op deze manier beter bewaard in de CooKit. Drinkwater is veilig bij 65 omdat alle bacteriën en microben dan gedood zijn. Gewoonlijk zegt men dat een CooKit eten kan klaarmaken voor ongeveer vier personen. In Nyakach zei men zeven tot acht personen. Lichte groenten zoals witte kool of spinazie, een gekookt eitje, een omelet, rijst, vis of kip zal anderhalf tot twee uur duren. Aardappelen, wortelen, zachte bonen, geroosterd vlees, brood of 26

27 cake vragen ongeveer drie tot vier uur. Voedsel dat wel vijf tot acht uur nodig heeft is bijvoorbeeld githeri, een mix van bonen en maïs. Belangrijk om te weten tijdens het koken Verschillende elementen zorgen ervoor dat je eten veel sneller of trager kookt. Eerst en vooral kookt je voedsel veel sneller wanneer er een felle zon juist boven je hoofd staat, in plaats van een zwak zonnetje, gedurende vroege ochtend- of late avonduren. Het beste als er niet teveel wolken zijn en niet teveel wind. In verband met je kookpot zijn er drie dingen heel belangrijk: dat je pot een deksel heeft, dat hij licht is en dat hij zwart geschilderd is. Een kleine hoeveelheid voedsel is sneller klaar dan grote hoeveelheden. Kip of aardappelen in kleine stukjes gesneden is ook sneller klaar dan een hele kip of aardappelen in je pot. En ten slotte is het beter en sneller bij het zonnekoken om geen of bijna geen water toe te voegen. Onderhoud van de CooKit en de plastic zak De CooKit en de plastic zak goed en zorgzaam onderhouden, zal hun duurzaamheid verlengen. Hier volgen enkele tips. Zorg na het koken dat er geen waterdruppels of voedselresten zijn op je CooKit. Je veegt hem best goed schoon met een zachte vod die het glanzende oppervlak niet beschadigd. Je vouwt hem op en bewaart hem ergens op een veilige plaats. In Nyakach plaatsen vrouwen hun CooKit vaak op een tafel of een ander verhoog zodat de dieren er niet aan kunnen tijdens het koken. Laat je CooKit in ieder geval niet in de regen of op een vuile plaats staan! Tijdens het koken ontstaat er hete damp in de plastic zak die condenseert in water bij het openen van de zak. De zonnekok moet ervoor zorgen dat er geen water valt op het eten of op de CooKit bij het verwijderen van de pot. Na het verwijderen van de pot, draai je je plastic zak binnenstebuiten en hang je hem ergens te drogen. Als hij droog is, kan je hem opvouwen en veilig opbergen. De plastic zak verdunt als je hem meerdere keren gebruikt hebt om te koken, waardoor er kleine gaatjes kunnen ontstaan in je zak. Hoe je een CooKit maakt 7 7 zie Bijlage 8: The CooKit: How to make, use and enjoy 27

28 3. Solar Cookers International 3.1. Solar Cookers International Solar Cookers International s (SCI) mission is to assist communities to use the power of the sun to cook food and pasteurize water for the benefit of people and environment. 8 Solar Cookers International is een niet-gouvernementele organisatie met haar hoofdkwartier in Sacramento, California. Het oprichten van SCI in 1987 was het begin van een poging om zonnekookpromotors overal ter wereld samen te brengen. De groep werd geïnspireerd door het onderzoek van één van haar stichters, Barbara Kerr. Enkele zonnekoks in Sacramento, die over zonnekoken geleerd hadden van Barbara Kerr, verenigden zich in 1987 oorspronkelijk in Solar Box Cookers International, Incorporated (SBCI). In haar vroege jaren was de organisatie vooral actief in Californië: de groep organiseerde workshops over het gebruiken en maken van zonnekokers, ze gaf demonstraties en ontwikkelde educatief materiaal. Doorheen de jaren werd de organisatie het referentiepunt voor zonnekookactiviteiten over heel de wereld. SCI organiseert ontmoetingen en conferenties om zonnekoks overal ter wereld samen te brengen om van elkaar te leren. Redenen waarom de verspreiding van zonnekoken zo belangrijk is voor mensen en hun omgeving kan je volgens SCI bundelen in: alleviation of environmental degradation, prevention of air pollution related illness and death, and economic and social benefits to people and households. Hun doelgroep vandaag de dag omvat twee miljard mensen Solar Cookers International East Africa en het Sunny Solutions project Kenia is het centrum van zonnekookactiviteiten in de hoorn en het Oosten van Afrika. Naast hun hoofdkwartier in Sacramento, heeft Solar Cookers International ook een regionaal kwartier in Nairobi. In Afrika heeft SCI een jarenlange ervaring met het introduceren van zonnekoken in vluchtelingenkampen. De organisatie leerde vluchtelingen in Kakuma en Dadaab, kampen in Kenia, hoe ze zonnewarmte kunnen gebruiken als kookbrandstof. Recent

29 zijn ze ook in Iridimi, een kamp in Tsjaad voor vluchtelingen uit Darfoer (Soedan), begonnen met het introduceren van zonnekokers. In 2003 gaf SCI het startschot voor haar Sunny Solutions project in Nyakach, in het Westen van Kenia. De organisatie werkt in dit project voor de eerste keer met een sedentaire gemeenschap. In 2003 werd er een planning opgesteld voor drie jaar. Die termijn werd nadien verlengt met drie jaar, volgens de huidige planning loopt het Sunny Solutions project tot De doelstellingen van SCI in Nyakach zijn: tegen 2008 minstens huishoudens die een CooKit hebben, en die deze zonnekoker ook gebruiken in minstens de helft van situaties gunstig om te zonnekoken. In april 2006 schonk SCI het leven aan twee nieuwe projecten in Kenia, Kadibo en Kajiado. De projectregio in Nyakach is opgedeeld in vier zones: Noord, West, Centraal en Zuid. Deze zones komen nagenoeg overeen met administratieve zones in Nyakach. Elke zone heeft een zoneverantwoordelijke: Julius in Noord, Marion in West, Bolo in Centraal en Robert in Zuid. In het Sunny Solutions kantoor in Katito hebben Dinah, de projectverantwoordelijke, en Simon, de projectassistent, hun bureau. Eric, de chauffeur, maakt als zevende personeelslid het team volledig. Belangrijk zijn ook de scoreps (Solar Cookers Representatives) in de verschillende zones, dit leg ik wat verder uit. - Misschien niet onbelangrijk te vermelden dat het kantoor in Katito geen electriciteit en internetaansluiting heeft. Er is wel één computer die nodige energie krijgt van een zonnepaneel. Sunny Solutions werkt voor de verspreiding van het zonnekoken samen met andere organisaties in de regio. Hun belangrijkste partner is Nyakach Community Development Association (Nyacoda), met Japeth Kokal aan het hoofd. Daarnaast werken ze samen met organisaties zoals Practical Action en World Vision, die de CooKit hebben geïntegreerd in hun activiteiten. Om het idee van zonnekoken te introduceren, werd er bij de start in 2003 besloten om samen te werken met vrouwengroepen in Nyakach. Aan vijftien vrouwengroepen in de verschillende zones werden er tien CooKits gegeven. Het SS team gaf demonstraties voor deze vrouwengroepen om hen kennis te laten maken met het zonnekoken en de CooKit. Op zo n demonstratie werd er uitgelegd dat je zonnewarmte kan gebruiken om te koken, welke vele voordelen aan dat zonnekoken verbonden zijn, en hoe je eten klaarmaakt met zo n CooKit. Vrouwen zagen de CooKit het eten klaarmaken en proefden het zonbereide voedsel. Na de demonstratie namen tien leden van een vrouwengroep hun CooKit mee naar huis. De komende weken en maanden werden ze intensief begeleid en opgevolgd door de projectverantwoordelijken. 29

30 CooKits gratis weggeven behoorde enkel tot de beginstrategie van het project. Mensen in Nyakach die willen beginnen zonnekoken, moeten een CooKit kopen. Voor 450 shilling (zo n vijf euro) krijg je een CooKit, een handleiding, en twee plastic zakken om te beginnen. Een plastic zak die je achteraf bijkoopt, kost tien shilling. SCI koos bewust voor een systeem van CooKits te verkopen, en niet weg te geven. Ten eerste duw je mensen op die manier niet in een positie dat ze afhankelijk zijn van liefdadigheid. Bovendien creëer je zo een situatie waarin er geld circuleert in Nyakach. Zo geef je een duurzame toekomst aan het project en het zonnekoken in Nyakach. CooKits kwamen vroeger van Nairobi, maar worden nu door vrouwen in Nyakach gemaakt. Tijdens de eerste maanden van het project werden er vrouwen van Nyakach opgeleid tot trainer. Opgeleide trainers werden aangesteld om de verantwoordelijken van het project te helpen met het opvolgen en begeleiden van de nieuwe zonnekoks in elke zone. Geïnteresseerde leden van de vrouwengroepen die tien CooKits hadden gekregen, konden de opleiding volgen en trainer worden. Na verloop van tijd werd het zonnekoken in steeds meer delen en uithoeken van de zone bekend. Trainers, vaak afkomstig uit eenzelfde locatie, waren niet meer voldoende verspreid over de verschillende zonnekokende delen. Het transport tussen de trainers en de zonnekoks was te vermoeiend en te duur. Het zonnekoken was in sommige delen bij gevolg niet voldoende vertegenwoordigd. Daarom werd in mei 2005 de functie scorep (Solar Cooking Representative) in het leven geroepen. Zes vrouwen, verspreid over de hele zone, werden directe aanspreekpunten voor het zonnekoken in een bepaalde locatie. Het zijn ook deze scoreps die de CooKits maken en in elke zone een Cookers Shop uitbaten. In hun zonnekookwinkel verkopen scoreps niet enkel CooKits, maar ook kookpotten, zwarte verf, rijst, suiker, lucifers, noem maar op. De winst van de winkel wordt nu nog gebruikt om het startkapitaal dat ze leenden van SCI terug te betalen. Nadat die lening afbetaald is, willen scoreps de winst onder elkaar verdelen. De winkel is voorlopig niet de enige bron van inkomsten voor scoreps. Per CooKit die ze verkopen, ontvangen ze een commissie van 130 shilling. Ook voor demonstraties worden ze nu door het project betaald. De bedoeling is wel deze financiële hulp verder af te bouwen, tot die in 2008 zal wegvallen. Vele inspanningen worden geleverd opdat de winkels in de vier zones na 2008 op eigen benen kunnen staan. 30

31 4. Hoog bezoek 4.1. Observaties Mijn aankomst in Kenia viel toevallig en tot mijn geluk samen met de komst van SCI s gedelegeerd bestuurder, Patrick Widener. Alvorens naar de Verenigde Staten terug te keren na de conferentie in Granada, bracht hij een bezoek aan Kenia, het hart van zonnekoken in Oost- Afrika. Twee dagen van zijn Keniaanse week waren gereserveerd voor Nyakach en het Sunny Solutions project. Samen met Margaret Owino, regionale directrice van SCI in Oost-Afrika, en Dinah Chienjo, projectverantwoordelijke van Sunny Solutions, zou hij die twee dagen zonnekoks uit de verschillende projectzones van Nyakach en Kadibo ontmoeten. Een mooie gelegenheid voor mij om kennis te maken met Nyakach en haar zonnekoks. Ik werd meteen overgoten met zonneënergie Kadibo, een zusje voor Sunny Solutions Onze tweedaagse beginnen we in North Nyamware, de werkregio van het pasgeboren Kadibo project. SCI Oost-Afrika startte hier in april 2006 een nieuw zonnekookproject. In vergelijking met Nyakach, ligt Kadibo dichter bij Kisumu en vele mensen uit deze regio werken in de stad. Margaret legt uit dat ze met dit project willen onderzoeken hoe mensen die in Kadibo de CooKit leren kennen, de intrede van zonnekoken in de stad zullen beïnvloeden. Eind juli staat de teller op 22 CooKits verkocht, waarvan de helft in North Nyamware en de helft in Kisumu. John maakt hier voorlopig als enige deel uit van het zonnekookteam, maar er zijn plannen om eind augustus op zoek te gaan naar een assistent. Een van de hoofdtaken die John voor hem ziet weggelegd is het testen van het drinkwater van mensen. In zijn kantoor liggen vele watertesten verspreid op tafel. De overgrote meerderheid drinkt erg vervuild water. John levert grote inspanningen om mensen te overtuigen van de noodzaak hun drinkwater te behandelen. Mensen moeten hun drinkwater koken of zuiveren met chloortabletten. Beide oplossingen vormen echter een probleem: brandstof om elke dag eten klaar te maken is al schaars, laat staan om daarbovenop ook nog water te koken; en chloortabletten zijn volgens John duur voor mensen in Kadibo om te kopen. En zo richten 31

32 onze blikken zich naar de CooKit. Op de vraag van Patrick hoe de samenwerking tussen het project en het Ministerie van Gezondheid verloopt, reageert John nogal lauw. De interesse en kennis rond het zonnekoken en verwante alternatieven groeit, maar blijft beperkt en eerder passief. Het ministerie erkent de CooKit en hun zonnekookproject, maar integreren het zonnekoken niet in hun eigen programma of strategie. Ook in North Nyamware is er een groot en alsmaar groeiend brandhoutprobleem. Brandhout wordt, zoals in Nyakach, tegen hoge prijzen verhandeld op de markt. Vrouwen en kinderen leggen lange afstanden af op zoek naar brandhout, wat tijd en energie verslindt. Of ze gebruiken minderwaardig hout, maïskolven of groene bladeren om een kookvuurtje te maken. Deze branden heel snel op en ontwikkelen een erg ongezonde rook. Het betekent verdere schadelijke gevolgen voor de omgeving en de gezondheid van vooral vrouwen en kinderen. De eerste vrouw die we bezoeken is in haar CooKit rijst aan het koken voor haar en haar drie kinderen. Voor hun vier kan de CooKit juist genoeg rijst klaarmaken, vertelt ze. Margaret wijst de vrouw erop dat de CooKit met zijn rug naar de zon staat. Ik leer dat je, om goed te zonnekoken, je CooKit altijd met zijn voorkant met de platte zijde die je rechtop moet stellen naar de zon moet richten. Dan blaast je plastic zak mooi op tijdens het koken. Onze eerste zonnekok vertelt verder dat ze iets anders kan doen in het huishouden terwijl de CooKit kookt; dat zonnekoken gezonder is; en dat ze met het geld dat ze uitspaart aan brandstof wat spullen kan kopen voor haar kinderen. Vervolgens komen we aan in een tuin rond een naar Kadibo normen mooi huis. M n hart maakt een sprongetje bij het zien van enkele bomen in de tuin. Op verschillende plaatsen staan tonnen gevuld met water, voor de dieren. We moeten voorzichtig zijn waar we lopen want er is op sommige plekken gezaaid. Leonida troont ons mee naar haar keuken: uitgerust met een houtbesparende jiko, een gastoestelletje, een hooimand en twee CooKits. Ze verontschuldigt zich dat haar CooKit nog niet in de zon staat, ze was net klaar met de voorbereidingen van het eten. Ze toont ons hun afvoersysteem dat het regenwater op hun dak opvangt en naar een grote watertank leidt. Ik luister met bewondering naar Leonida die vertelt hoe ze haar besparende jiko, de hooimand en haar CooKit combineert. Als de zon schijnt, gebruikt ze haar twee CooKits: s morgens om bijvoorbeeld rijst en groenten klaar te maken, s middags vooral om water te koken. Als wolken of regen het niet toelaten te zonnekoken, zet ze haar eten vijf minuten op de besparende jiko of haar gastoestelletje en kookt dan verder 32

33 in de hooimand. Water kunnen ze in grote voorraad opslaan in hun watertank hoewel de tank op het moment nagenoeg leeg is, het heeft al lang niet meer geregend. We zijn allemaal onder de indruk van de uitgebreide set van alternatieven, van mogelijkheden om regen en zon te gebruiken. Heel hoopgevend, maar zouden er meerdere mensen in Kadibo of Nyakach Leonida s ervaringen delen? Zouden er vele mensen beschikken over, niet alleen de CooKit, maar deze hele set? Is het bij iemand die al een watertank heeft en een hooimand kent, dat het idee van zonnekoken ook toegang vindt? Met andere woorden, dat er een sterke wisselwerking is tussen een watertank, een hooimand en een CooKit? Dat heeft dan waarschijnlijk te maken met het groeien van een bewustzijn zowel als van financiële mogelijkheden? Die op hun beurt voortkomen uit opvoeding, opleiding, een beetje zekerheid, en een klein overschot om de bal aan het rollen te brengen? Het zijn vragen die ik me stel en meeneem in m n volgende ontmoetingen. Leonida s man, Bodo, is een gepensioneerde leraar uit het middelbaar onderwijs, en houdt zich nu actief bezig met veeteelt en landbouw. Leonida is voorzitster van een vrouwengroep die vier maanden na het startschot van het project al vier zonnekokende leden telt. Met hun gebundelde krachten wil Osiepe vrouwengroep ervoor zorgen dat elk van hun vrouwen de zon kan gebruiken om te koken: elke week leggen ze wat geld bijeen, waarmee ze sparen om één CooKit te kopen, die dan onderling wordt verloot onder de vrouwen. Leonida s vrouwengroep is niet de enige in Kadibo. Vrouwen van Mikojo vrouwengroep hebben zich in het huis van hun voorzitster verzameld voor ons bezoek. Buiten staan er vier kokende CooKits, weliswaar ook met hun rug naar de zon gekeerd. Margaret reclameert dat de vrouwen nog maar net zijn beginnen koken, het middageten zal niet op tijd klaar zijn. Het eerste principe van zonnekoken is early cooking! Je moet plannen om je middageten al om negen of tien uur s morgens in de CooKit te zetten. De vrouwen maken oorbellen en kettingen, ze vlechten manden en maken zeep van aloë vera. Ze leerden ook hoe ze sterk touw konden maken van rondzwervend plastic. Het is echter heel moeilijk iets van hun producten ook te verkopen. Wat je niet kan opeten, kopen mensen in Kadibo niet. Come on sisters, mothers, there s work to do, we really want to use the solar, zingen ze eerst in het Luo en dan in het Engels. 33

34 Noord Nyakach Van Kadibo rijden we naar Nyakach, de werkregio van het Sunny Solutions project. Zone Noord is eerst aan de beurt. Julius, de verantwoordelijke van Noord, wacht ons op aan het huis van Choms. Eén van de beste zonnekoks en promotors, stelt hij ze voor. Bij het begin van het project kreeg Choms, samen met negen andere vrouwen van haar vrouwengroep, één CooKit. In de loop van de jaren daarna kocht ze er zelf nog twee, zodat er nu drie CooKits naast haar huis staan: één CooKit is water aan het koken met behulp van een WAPI, de tweede groenten, en de derde bakt een cake. Terwijl we proeven van de door de zon bereide cake, vertellen zowel Choms als haar man ons over hun zonnekookervaringen. De man van Choms is lang aan het woord en vertelt overtuigd hoe hij veel geld uitspaart door met de zon te koken. Ook vindt hij het heel belangrijk dat de drie CooKits, in tegenstelling tot een open vuur, niet gevaarlijk zijn voor zijn kinderen. Zijn vrouw kan andere dingen doen in het huishouden terwijl de CooKit het eten bereidt, ze kan zelfs gewoon neerzitten en een beetje rusten. Choms voegt eraan toe dat ze slecht te been is en dat haar CooKits haar dagelijkse taken wat verlichten. Een oudere vrouw die we na Choms bezoeken heeft haar CooKit ook buiten staan. Ook zij vertelt dat het dagelijkse leven een beetje gemakkelijker is met de CooKit. Ze heeft het zonnekoken leren kennen via de bisschop, die een CooKit heeft en naast haar woont. De vrouw zou graag een tweede CooKit hebben, en vraagt aan Patrick of hij haar daar bij kan helpen. Dinah legt uit dat ze een tweede CooKit kan kopen op afbetaling. Ik begrijp die afbetaling eerst als een soort lening: mensen kunnen dan met het geld dat ze uitsparen door te koken met een Cookit, die CooKit zelf afbetalen. Volgens het huidige systeem krijgt iemand echter pas zijn CooKit als hij het volledige bedrag heeft betaald. Zo betaal je eens tien, dan twintig, dan weer vijftig shilling, tot je 450 shilling hebt bereikt. Het verschil met thuis zelf een spaarpot aanleggen, is niet echt groot. De vrouw zou ook graag een CooKit hebben voor als de zon niet schijnt! Dinah en Margaret vertellen kort over het bestaan van een besparende jiko en de hooimand. De vraag naar een verwant alternatief voor andere weersomstandigheden, zegt iets over zowel de nood als de bewustwording van de vrouw. Margaret benadrukt dat vaak oudere vrouwen hun gewoontes willen aanpassen. Ze zien de waarde in van alternatieven zoals zonnekoken, en spelen een belangrijke rol voor volgende generaties. Een laatste noordelijk bezoek brengen we aan het Green Land Hotel. De eigenares Margaret heeft haar restaurant omgetoverd tot een exclusieve zonnekookzaak. Voor de 34

35 bereiding van het eten dat ze opdient, gebruikt ze drie CooKits. Vandaag staan er rijst, bonen, eieren en gezond drinkwater op het menu. Op het uithangbord naast de weg lezen mensen solar rice, solar eggs, solar pasteurized water, en veel meer. Met haar origineel zonnekookconcept staat ze bekend bij mensen en wekt ze veel belangstelling. Bovendien zijn de CooKits een grote hulp bij de bereiding van het eten. Soms bakt Margaret ook een cake om in stukjes te verkopen Zuid Nyakach De tweede dag staan de overige zones Zuid, West en Centraal Nyakach op het programma. We schokken en schommelen omhoog naar de hoger gelegen zone Zuid. Zuid is opvallend frisser, groener, levendiger dan de andere drie zones. De aarde ziet er vruchtbaar rood, er valt meer regen. De maïs ziet er groter, groener en gezonder uit, bomen dragen mango s, bananen en avocado s. Langs de weg zitten er vele mannen grote stenen in kleine stukjes te kappen. Om de zoveel weken komt er een vrachtwagen hun gekapte steentjes ophalen, een bron van inkomsten in Zuid. In de Cookers Shop wordt ook hier hard gewerkt aan de grote opdracht van World Vision. Er zijn echter maar drie van de zes personeelsleden aan het werk: de andere drie moeten nog aankomen, ze stappen elke dag een lange afstand van hun huis naar de winkel. Kerre vrouwengroep kreeg in 2003 tien CooKits van het project en werd een van de eerste zonnekookgebruikers en promotors onder de vrouwengroepen. Als we aankomen bij het huis van de voorzitster staan er vijf CooKits in de zon, waarvan er drie iets aan het klaarmaken zijn. De CooKits hebben allevijf het oude model, vijf van de tien CooKits die ze gratis kregen dus. De vrouwengroep heeft in vier jaar geen andere CooKits meer gekocht. De voorzitster vertelt ons dat er in de buurt veel weeskinderen en zieken zijn om voor te zorgen. Zonnekoken geeft hen wat meer geld en tijd om hen te kunnen verzorgen. De vrouwen komen regelmatig samen om manden en onderleggers te weven. Voor zo n geweven mand bijvoorbeeld moeten ze bladeren en verf kopen, daarna werken ze er in totaal een volledige dag aan. Als ze een mand kunnen verkopen op de markt, krijgen ze er dertig shilling voor. In Nakumatt, de grootste grootwarenhuisketen in Kenia, worden ze voor wel 300 shilling per mat verkocht! Fair trade? Een van de leden houdt een vurig pleidooi voor het zonnekoken. Als ze zich voorstelt voegt ze met nadruk solar cooker toe aan haar naam. 35

36 Een tweede en meteen laatste zonnekok die we bezoeken in Zuid, heeft haar CooKit niet buiten gezet. Ze gebruikt hem niet elke dag, afhankelijk van het weer. Naast haar huis ligt er maïs te drogen op papyrusmatten. Margaret knoopt het koken met de zon vast aan het drogen met de zon. Mensen kennen de techniek om de zon te gebruiken bij het drogen van maïs, kleren of potten! In dat opzicht is de techniek van zonnewarmte gebruiken niet nieuw! West Nyakach In de westelijke zone gaat onze aandacht naar de development family, zoals ze zichzelf voorstellen. De grootmoeder neemt het woord. Ze zag de CooKit aan het werk op een demonstratie, en dacht dat moet ik ook hebben. Ondertussen hebben haar schoondochters ook een CooKit, en leren ze de zonnekookvaardigheid van hun schoonmoeder. Een van haar zonen somt trots op wat de familie al allemaal heeft ondernomen om vooruit te geraken. We krijgen een prachtige rondleiding op hun erf: ze hebben een geit en verschillende kippen, rond het huis enkele bomen die vruchten dragen of waarvan ze de bladeren gebruiken, een afzonderlijke keuken met een houtbesparende jiko en een grote voorraad brandhout Centraal Nyakach De families die we tot nu toe bezochten, hadden naast hun huis ook een alleenstaand keukentje en soms een kleiner huisje voor de oudste zoon bijvoorbeeld. In het huis bevinden zich dan de woon- en de slaapkamer, het koken gebeurt in een afzonderlijke ruimte. Het kunnen scheiden van verschillende activiteiten, bijvoorbeeld slapen en koken, in afzonderlijke ruimtes, is onder andere - en niet in het minst - belangrijk voor de gezondheid van mensen: tijdens het koken ontwikkelt een open vuur erg schadelijke rook, die heel de leef- en slaapruimte van mensen vult. Zelfs in een afzonderlijke keuken veroorzaakt onvoldoende verluchting zware gezondheidsproblemen bij vooral vrouwen en kinderen. De familie die we in Centraal ontmoeten, heeft geen apart keukentje naast het huis staan. Margaret wijst ons erop dat dit een belangrijke indicactor van armoede is in Nyakach. De grootmoeder staat trots naast haar CooKit en legt uit dat ze water aan het koken is voor de kinderen. Rond haar staan wel tien kinderen, met dikke buikjes, rode oogjes en grijze krulletjes. De grootmoeder zorgt voor de kinderen van haar twee overleden dochters. Sinds haar CooKit ziet ze een belangrijk 36

37 verschil in gezondheid bij de kinderen, ze hebben zeker de helft minder diarree. Ook zij probeert met haar schoondochters wat geld te verdienen met het maken van papyrusmatten. Maar één papyrusmat vraagt veel werk, en als je ze al verkoopt, brengt ze niet veel op. Bij het laatste huis dat we een bezoek brengen, is enkel de dochter van de zonnekok thuis. Op de vraag van Margaret of zij ons wat kan vertellen over zonnekoken, antwoordt ze dat ze het nog aan het leren is. Of het water al veilig is om te drinken weet ze niet, ze kan de WAPI nog niet gebruiken. Het water is ook niet aan het koken om opgedronken te worden, het warme water zal dienen om een wonde te verzorgen. Een zeer goed gebruik van de CooKit, vindt Margaret. De Cookers Shop van Centraal bevindt zich te midden van de vele kraampjes van Harambee markt. De CooKits en onze delegatie genieten veel aandacht. Toeschouwers die een stapje dichter komen kijken, mogen proeven van de cake, een omelet en hardgekookte eieren. Een oude vrouw proeft voorzichtig van het hardgekookt ei en kijkt verbaasd naar de CooKit. Een huisbezoek voor Bolo! 4.2. Reflecties Ik had uitgebreid gelezen zoals jullie aan het begin van mijn verhaal dat mensen in Nyakach met verschillende moeilijkheden kampen. Brandstof om dagelijks te koken is schaars en duur, de omgeving wordt bedreigd door het verdwijnen van bomen en vegetatie in het algemeen, mensen hebben ernstige gezondheidsproblemen als gevolg van vervuild drinkwater en schadelijke open vuren. Ik had ook gehoord dat er een oplossing bestond die al deze moeilijkheden eenvoudig en heel doeltreffend aanpakte: het zonnekoken. Ik had zelfs gehoord dat Sunny Solutions mensen actief bezig waren in Nyakach met het verspreiden van deze zonnekooktechniek. Ik was benieuwd hoe Nyakach na vier jaar voor de CooKit kiest Een douche van zonnekokers Deze eerste twee dagen op bezoek in alle windrichtingen van Nyakach, krijg ik een douche van zonnekoks en zonnekokers over me heen. Overal waar we komen, zien we een CooKit schitteren in het zonlicht. Elke vrouwengroep of vrouw die we ontmoeten, steekt de loftrompet over de CooKit en prijst uitbundig zijn grote meerwaarde in hun dagelijkse leven. 37

38 De CooKit verlicht de dagelijkse huishoudelijke taken. Vrouwen moeten veel minder brandhout bijeen sprokkelen. Bovendien kunnen ze iets anders doen in het huishouden of een beetje rusten, terwijl de CooKit kookt. Met het geld dat ze uitsparen aan brandstof, kunnen families voedzamer en gevarieerder eten kopen, wat spullen voor het huishouden, zelfs een kip of een geit. De CooKit zorgt ook voor een verschil in gezondheid omdat hij geen schadelijke rook ontwikkelt, en omdat vrouwen nu hun drinkwater kunnen koken Ik hoor de vrouwen levendig alle voordelen opsommen die ik in de teksten van Solar Cookers International las. Het zijn allemaal heel positieve verhalen en prachtige zonnekookvoorbeelden. Meerdere huishoudens die we bezoeken hebben meer dan één CooKit, en ook een hooimand of een houtbesparende jiko. Leonida heeft in Kadibo een mooi huis met daarrond verschillende bomen. In de tuin lopen kippen, geiten en koeien rond. Regenwater vangen ze op in een groot waterreservoir. In haar keuken beschikt Leonida over twee CooKits, een hooimand, een besparende jiko en een gastoestelletje. Choms, die we bezoeken in Noord, kreeg in 2003 één CooKit en kocht er nadien twee bij, zodat er nu elke dag drie CooKits tot haar beschikking staan. In West toont development family ons fier hun geit en kippen, hun besparende jiko, hun bomen en groenten. In drie CooKits hebben ze allerlei lekkers voor ons bereid Enkele bedenkingen Ik ben onder de indruk van de vele mooie ervaringen en getuigenissen. Wel zijn er verschillende dingen die me opvallen en ik met een vraagteken opschrijf. Bij meerdere bezoeken staan de CooKits verkeerd opgesteld tegenover de zon. Enkele vrouwen zijn ook (te) laat in de morgen beginnen koken, zodat het eten niet zal klaar zijn tegen het middaguur. In Zuid waren de scoreps in de winkel tegen elf uur nog niet aan het koken, omdat er nog eten moest gehaald worden. Dit lijken me eenvoudig te vermijden moeilijkheden? Blijven deze na vier jaar bestaan? Een vrouw in Kadibo zei dat de gekookte rijst in de CooKit juist genoeg was voor haar en haar drie kinderen. Wat zouden grotere families dan doen? Slechts een deel van de rijst in de CooKit klaarmaken, of twee CooKits gebruiken? Choms kocht nog twee CooKits bij, om de voordelen die ze ondervond met haar gekregen CooKit te vermenigvuldigen. Zouden mensen vaak meerdere CooKits kunnen kopen? Kerre vrouwengroep kocht, nadat ze vier jaar geleden tien CooKits kregen, geen nieuwe meer. De afbetaling van een CooKit waarover ze in Sunny Solutions spreken, is geen lening. Het 38

39 verschil met zelf een spaarpot aanleggen is niet groot. Zou het voor gezinnen in Nyakach moeilijk zijn om die 450 shilling voor een CooKit bijeen te sparen? Margaret noemt tevreden het aantal van CooKits aanwezig in Nyakach. Wie zijn die zonnekoks in Nyakach? Kunnen die bijvoorbeeld geografisch of sociaal-economisch gesitueerd worden? En hoe verhoudt dat aantal zich tot het aantal gratis gegeven CooKits in het begin, tot het aantal projectjaren, en de huishoudens die Nyakach telt? Margaret merkt tijdens onze tweedaagse meermaals op dat zonnekoken niet noodzakelijk iets van de nieuwe generatie is. In vele gevallen zien oudere vrouwen een waarde in het zonnekoken, en leren het vervolgens hun dochters, schoondochters en kleindochters. Een vrouw in zone Noord leerde het zonnekoken kennen van de bisschop, die naast haar woont en een CooKit heeft. Zijn er bepaalde personen in Nyakach, met bepaalde funties eventueel, die belangrijk zijn om mensen te bereiken? Hoe organiseren mensen in Nyakach hun geheel van sociale relaties? En zijn die verschillende niveaus belangrijk om te kennen en mee rekening te houden bij het promoten van zonnekoken? Ook al bezochten we uitsluitend vrouwelijke zonnekoks, de man van Choms was lang aan het woord om het zonnekoken te prijzen. Hoe verhouden man en vrouw zich in het verhaal van zonnekoken? Een huis zonder vrijstaand keukentje is een indicator voor armoede in Nyakach, legde Margaret ons uit. We kwamen dat op onze rondreis zelden tegen. Integendeel, de gezinnen die we bezochten hadden zelfs een beschutting voor hun dieren. Zijn die mooie ervaringen representatief voor Nyakach? Of voor zonnekoks in Nyakach? Of representatief voor een bezoek van de directeur? 39

40 5. Personeelsvergadering 5.1. Observaties Om de twee weken komen de zeven personeelsleden van Sunny Solutions samen om de voorbije twee weken te evalueren en de volgende twee weken te plannen. Zoals gewoonlijk op personeelsvergaderingen worden er problemen aangekaart, plannen voorgesteld en besproken, en beslissingen genomen. De vier zoneverantwoordelijken brengen verslag uit van de zonnekookactiviteit in hun zone. Zo blijft ieder op de hoogte van de situatie in de verschillende projectzones, en kan er inspiratie worden uitgewisseld. Een week na het bezoek van de zonnekookdirecteurs, woon ik mijn eerste personeelsvergadering in Katito bij. Twaalf dagen van de voorbije twee weken waren geschikt om te zonnekoken; er werden in totaal zeven huisbezoeken gedaan, waarbij twee vrouwen aan het zonnekoken waren en vijf niet; er werden twee CooKits verkocht: één in Nyakach en één voor Homa Bay; op elke dag werden er in de winkel CooKits gemaakt voor de bestelling van World Vision, in totaal zijn er al 380 klaar; er werd één publieke demonstratie gehouden; Marion zet keurig alle gegevens op een rijtje. Ook Bolo, Julius en Robert sommen het aantal demonstraties, opvolgingen, huisbezoeken en verkochte CooKits op. Enkel Julius spreekt ook over het aantal plastic zakken dat werd verkocht, en het aantal potten dat werd zwart geschilderd. Doorheen de vele cijfers die m n oren doen gloeien, probeer ik me een weg te banen naar de vele vraagtekens die bij me rijzen. Marion begint met twaalf zonnige dagen geschikt voor zonnekoken, maar toch waren er vijf van de zeven vrouwen níet aan het zonnekoken op het moment van het huisbezoek. Dat kan toch niet liggen aan het feit dat die vijf van de zeven huisbezoeken toevallig vroeg in de ochtend of laat in de namiddag plaatsvonden, of net op bewolkte dagen? Dat zou alleszins niet echt representatief zijn. Het zou heel waardevol zijn in het verslag ook te spreken over de context van een huisbezoek, over een tijdstip, over de redenen van de zonnekok in kwestie om op dat moment niet te zonnekoken. Dat neergeschreven getal in het verslag vraagt meer denkwerk en uitwerking. Niet nodig om alle huisbezoeken te analyseren, maar wel opmerkelijke of vaak voorkomende gevallen. Zeker bij een resultaat van vijf op de zeven niet zonnekokende vrouwen! Op vraag van Dinah legt Marion uit dat twee van de vijf vrouwen geen zwarte kookpot hadden om te zonnekoken. De 40

41 andere drie vrouwen hadden een andere reden, die Marion niet nader kan uitleggen. Ook in Noord waren er problemen met kookpotten die nog niet zwart geschilderd waren. Dinah vraagt wanneer deze vrouwen zonder zwarte kookpot hun CooKit kochten. Marion herinnert één van de vrouwen die in februari haar CooKit afbetaalde en kreeg, vijf maanden geleden. Vijf maanden tussen het kopen van de CooKit en geen zwart geschilderde kookpot hebben om effectief te beginnen zonnekoken! Dinah benadrukt dat nieuwe zonnekoks moeten opgevolgd worden en van het begin aangemoedigd en begeleid om hun CooKit zo vlug mogelijk te beginnen gebruiken. Geen zwarte kookpot hebben kan geen excuus blijven: elk huishouden heeft meerdere aluminium kookpotten, één daarvan kunnen ze laten zwart schilderen in de zonnekookwinkel in hun zone. In de winkel hebben ze zwarte verf, een borstel, een scorep die schildert en daar maar een symbolische cent voor vraagt. Als verkochte CooKits maanden later nog niet gebruikt worden, zijn de cijfers over het verkoop van de CooKits nogal dubbelzinnig. Er wordt immers verondersteld dat die verkochte zonnekokers weldegelijk gebruikt worden! Vergelijkbaar met de zwarte kookpotten, is de afwezigheid van het aantal verkochte plastic zakken in drie van de vier verslagen. Ik hoorde dat vrouwen gemiddeld zeven of acht keer met één plastic zak kunnen zonnekoken. Als CooKits effectief gebruikt worden, moeten er ook plastic zakken verkocht worden. Zoveel zonnige dagen geschikt voor zonnekoken, CooKits in Nyakach, zeven keer koken met één plastic zak, een personeelsvergadering elke twee weken Tijdens de vergadering bedenk ik eens uit te rekenen hoeveel verkochte plastic zakken er naar schatting in de verslagen moeten verschijnen. Dan heb je een referentie om je verkoopcijfers aan te toetsen en daar vragen rond te stellen. Het verkopen van plastic zakken net als het zwart schilderen van kookpotten is immers een belangrijke indicator of mensen aan het zonnekoken zijn. Bij een CooKit hoort nu eenmaal onafscheidelijk een zwarte kookpot en een plastic zak! Op de publieke demonstratie die Marion deze maand hield in West, was er een groep uit Homa Bay aanwezig. Ze waren heel geïnteresseerd in de CooKit en kochten er één om mee te nemen naar huis. Ze kenden het zonnekoken, ze hadden vroeger nog box cookers gemaakt! Ik ben heel nieuwsgierig naar deze opmerkelijke anekdote, maar Marion kan geen verdere uitleg geven van waar de groep de box cooker kende, voor wie en hoe ze die maakten, of waarom ze ermee zijn gestopt. Uit zo n ontmoeting valt toch veel meer te halen?! Een belangrijk punt op de agenda is de bestelling van World Vision. Tegen eind juli wil de organisatie CooKits hebben om te verdelen onder families van kinderen die ze sponsoren. Elke winkel kreeg de opdracht om 450 CooKits te leveren. Naast drie scoreps mochten de zoneverantwoordelijken daarvoor nog drie tijdelijke werkkrachten in 41

42 dienst nemen. In elke zone moesten er verschillende hindernissen overwonnen worden bij het maken van zoveel CooKits. Robert had een probleem met zijn personeel: de scoreps komen van ver en moeten elke dag een lange afstand te voet afleggen van hun huis naar de winkel; ze komen s morgens laat aan in de winkel en vertrekken s middags vroeg terug naar huis. Ook in West zijn het voor sommigen lange afstanden van huis naar werk, en duurde het even voor ze het ritme van het CooKit maken beet hadden. In alle zones had het werk vertraging opgelopen door aluminium dat van slechte kwaliteit was en te laat was aangekomen. Ook op de dag van de personeelsvergadering zijn ze in Zuid niet aan het werk door een gebrek aan aluminiumfolie. In West en Centraal zijn ze op het moment bezig met het afwerken van de andere CooKits. In Noord is het probleem op tijd opgevangen, maar die zijn natuurlijk bevoorrechte buren van het Sunny Solutions kantoor. De ondervonden problemen zullen helpen bij de planning en coördinatie van een volgende grote opdracht, wordt er besloten. Marion merkt op dat het maken van de CooKits in de winkel goede reclame was. Omdat ze buiten voor de winkel, vlak naast de weg, aan het werk waren, kwamen mensen vragen wat ze aan het maken waren. Vaak hadden ze ook kokende CooKits in de zon staan, die hun middageten bereidden. Mensen vroegen welk eten je in zo n doos kon klaarmaken, hoe ze er meer over te weten konden komen en hoe ze aan zo n ding geraakten. Allemaal gaan de personeelsleden akkoord dat de dagen dat World Vision de CooKits bij de families gaat afzetten, er grote publieke demonstraties zullen nodig zijn. Mensen moeten het zonnekoken kunnen zien, in alle stadia. Ook zullen intense opvolgingen van de families noodzakelijk zijn, waarvoor er intensief zal moeten samengewerkt worden met World Vision en Nyacoda. Het laatste punt op de agenda is de Mamboleo Show, een groot forum dat in Mamboleo een buitenwijk van Kisumu zal plaatsvinden van één tot zes augustus. Ook Sunny Solutions zal met zijn zonnekokers aanwezig zijn, met een stand in samenwerking met Practical Action. Dergelijke activiteiten en de vele mensen, buiten Nyakach, te bereiken vormen een belangrijk onderdeel van het promoten en verspreiden van de zonnekooktechnologie. Een goede demonstratie en presentatie zijn dan ook belangrijk! Er moet gekookt, geproefd en vooral veel gebabbeld worden. Elk van de zes forumdagen zijn er vijf scoreps of zoneverantwoordelijken nodig om de stand te bemannen. Geschikte personen vinden onder de zonnekookspecialisten lijkt echter niet eenvoudig. Ten eerste moet die persoon Engels of Swahili spreken, een groot aantal van de bezoekers van het forum spreekt geen Luo. Bovendien zegt Dinah dat het moeilijk is om mensen te vinden die echt gemotiveerd zijn, die veel en duidelijk uitleg willen geven en die niet alleen naar de show 42

43 willen om zelf te kunnen rondkijken. Ook de vier zoneverantwoordelijken lijken niet echt happig op de opdracht Reflecties Zwarte kookpotten In West bezochten scoreps de voorbije twee weken zeven zonnekoks. Uit het verslag van Marion blijkt dat vijf van die zeven zonnekoks op het moment van het bezoek níet aan het zonnekoken waren. Hoewel Marion haar verslag wel opent met te zeggen dat twaalf dagen van die voorbije twee weken geschikt waren om te zonnekoken. Waarom vrouwen hun CooKit dan niet hadden buiten gezet, kan Marion niet uitleggen. Wel weet ze dat twee van die vijf niet zonnekokende vrouwen geen zwarte kookpot hebben. Wel een CooKit, maar geen zwarte kookpot. Hoe komt het dat iemand die voor een CooKit heeft betaald, maanden later nog geen zwarte kookpot gekocht heeft? Of één van de kookpotten die ze in huis heeft, nog niet heeft laten zwart schilderen? In ieder geval niet omdat het moeilijk is om aan zwarte verf of een borstel te geraken, daarvoor hoef je maar naar de Cookers Shop in de buurt te gaan, met slechts een symbolische frank in je zak. Om te zonnekoken heb je een CooKit nodig, en daarvoor moet je 450 shilling kunnen neertellen. Als je dat bedrag eenmaal verzameld hebt en je inspanning wordt beloond met een CooKit, houdt niets je nog tegen om weldegelijk te beginnen zonnekoken. De aluminium kookpotten die in elke keuken in Nyakach gebruikt worden, zijn de meest geschikte kookpotten om te zonnekoken; zorgen dat die kookpot een zwart kleurtje krijgt, is - zoals ik al zei - geen probleem; twee plastic zakken krijg je gratis bij aankoop van een CooKit; drie steentjes en iets om de plastic zak dicht te binden, kan iedereen vinden. Als je eenmaal een CooKit hebt, moet je dus geen grote inspanningen meer leveren vooraleer je ermee kan beginnen koken. Dinah benadrukt dat nieuwe zonnekoks moeten opgevolgd worden en aangemoedigd om hun CooKit zo snel mogelijk te beginnen gebruiken. Ik ben verbaasd dat die aanmoediging überhaupt nog nodig is. Als iemand overtuigd werd om een CooKit te kopen, waarom moet die dan nog eens overtuigd worden om hem ook te gebruiken? Geen zwarte kookpot hebben is voor Dinah geen excuus om niet te zonnekoken. Waarom zou iemand die een CooKit kocht een excuus zoeken om niet te zonnekoken? Ook de weersomstandigheden mogen volgens Simon niet als excuus aanvaard worden. In Centraal waren zes van de twaalf vrouwen niet aan het zonnekoken tijdens de huisbezoeken. Door het 43

44 weer, volgens Bolo, hoewel de twee voorbije weken wel acht zonnige dagen telde in Centraal. Of bedoelt Simon dat de zoneverantwoordelijke zelf het weer niet als excuus naar voor mag schuiven, bij gebrek aan kennis over de echte reden? Plastic zakken Vergelijkbaar met het probleem van de zwarte kookpotten, zijn m n bedenkingen bij de verkoop van plastic zakken. Op mijn vraag wordt hier dieper op ingegaan tijdens de tweede personeelsvergadering. Robert legt uit dat er in Zuid enkele plastic zakken verkocht werden tijdens huisbezoeken. Plastic zakken die scoreps in voorraad hadden, want er zijn geen plastic zakken meer in de winkel van zone Zuid! In zone West werden er die voorbije twee weken twee plastic zakken verkocht. Marion zegt dat vele vrouwen niet aan het zonnekoken waren door het bewolkte weer. In het begin van het verslag vermeldt ze echter elf dagen geschikt om te zonnekoken? Marion legt uit dat het s morgens steeds bewolkt was, en pas vanaf tien uur opklaarde. Bij het zien van de wolken maakten de vrouwen s morgens andere plannen, volgens Marion, en veranderden die niet meer na tien uur. Omdat vrouwen dus niet elke dag kookten, kwamen ze met één plastic zak meer dan twee weken of zelfs een maand toe. Bovendien herstellen vrouwen vaak kleine gaatjes in hun plastic zak zodat ze langer meegaan, vertelt Marion. In Centraal werd er één plastic zak verkocht. Vele vrouwen gebruikten hun CooKit niet gedurende de voorbije weken omdat het te bewolkt was, legt Bolo uit. Maar ook hij spreekt in zijn verslag over negen dagen geschikt om te zonnekoken? Julius zegt dat plastic zakken in Noord vooral door de scoreps worden verkocht op huisbezoek, en niet in de winkel. De scoreps zorgen steeds dat ze een voorraad van tien of twintig plastic zakken hebben, en nemen die mee naar de zonnekoks. Het is echter niet belangrijk of scoreps tien of twintig zakken kochten, belangrijk is hoe lang ze erover doen om die twintig zakken aan vrouwen te verkopen. Nyakach telt ondertussen CooKits in gebruik. Als je dat aantal grofweg verdeelt over de vier zones, kom je aan ongeveer 750 CooKits in elke zone. Stel dan nog dat vrouwen met één plastic zak een hele maand koken, dan moeten er in elke zone 750 plastic zakken verkocht worden per maand. Of deel die 750 nog eens door twee, dan weet je het aantal verkochte zakken dat je ongeveer moet horen in een verslag op de tweewekelijkse personeelsvergadering. Als je deze berekening vergelijkt met de huidige cijfers in de zoneverslagen, is er een probleem! Het verkopen van plastic zakken is immers een belangrijke indicator of mensen aan het zonnekoken zijn! Simon herhaalt nog eens dat scoreps belangrijk 44

45 zijn om mensen te bereiken. De zoneverantwoordelijke kan niet alleen al de zonnekoks in de zone bezoeken. Huisbezoeken moeten niet zomaar gedaan worden voor de gezelligheid of om een mooi cijfer te kunnen neerschrijven in het verslag. Scoreps moeten alles wat zonnekoks kunnen nodig hebben, zoals plastic zakken of zwarte verf, bij zich hebben. Natuurlijk is het goed dat er veel aandacht gaat naar de begeleiding van nieuwe of oude zonnekoks. Daarvoor werd het Sunny Solutions project op poten gezet en werden er specialisten opgeleid. Maar die begeleiding bestaat voor mij eerder uit het vertellen over het bestaan van de CooKit, uitleggen dat je je CooKit s morgens vroeg al moet buitenzetten, of dat je bijna geen water moet gebruiken als je aardappelen wil klaarmaken. Als die begeleiding echter betekent dat je iemand die een CooKit kocht ook moet aanmoedigen om die CooKit weldegelijk te gebruiken, leg je al het initiatief dan niet bij de personeelsleden in plaats van bij de mensen? Moet je dan geen vragen durven stellen die meer verantwoordelijkheid leggen bij de zonnekoks zelf? Je veronderstelt immers toch dat iemand die een CooKit koopt ook weldegelijk wil zonnekoken om van de vooropgestelde voordelen te genieten. En er dus voor zorgt dat er een zwarte kookpot en een plastic zak in huis is. Of is het mogelijk dat je een CooKit koopt voor een ander doeleinde dan er dagelijks mee te koken? Misschien om slechts af en toe een cake te bakken? Je hebt dan in ieder geval een zwarte pot nodig, maar veel minder plastic zakken. Maar iemand die zelf ondervindt dat ze met de CooKit een cake kan bakken, waarom zou die het gebruik van de CooKit dan niet uitbreiden? Of zonnekoken de vrouwen die hun CooKit kochten wél? En zijn de vrouwen die tijdens de huisbezoeken niet aan het zonnekoken waren vooral degenen die vier jaar geleden een CooKit gratis kregen? Dat zou een groot verschil zijn met wat ik zag en hoorde tijdens het bezoek van de directeurs. Voelen vrouwen zich verplicht om degenen die voor hen een project startten te plezieren door te zonnekoken en er de voordelen van op te sommen? Hoe komt dat ze het zonnekoken dan niet zien als iets dat op verschillende vlakken voordelig kan zijn voor hen? Bij die laatste vragen denk ik aan World Vision, die een CooKit willen geven aan families in Nyakach. Is dat wel de manier om het zonnekoken duurzaam te verspreiden? 45

46 6. Mamboleo Show 6.1. Observaties Een show in Kenia is een groot evenement waar allerlei ondernemingen een forum krijgen om mensen in te lichten over hun activiteiten en standpunten, en waar mensen zich kunnen inlichten over bestaande initiatieven. Het aantal shows is talrijk en er komt veel volk op af. Zo heb je de show van Nairobi, de show van Mombasa, de show van Kisii, de show van Eldoret, enzovoort. Begin augustus is het jaarlijks de beurt aan Mamboleo (Kisumu). Landbouwondernemingen, mensenrechtenorganisaties, klerenwinkels, banken, restaurants zelfs zonnekoks slaan gedurende een week hun tent op op de weides van Mamboleo. Collega s van het SCI kantoor in de hoofdstad vertegenwoordigen het zonnekoken op shows in Nairobi of zelfs Mombasa; Sunny Solutions trekt gewapend met haar zonnekokers, veel eten en hopelijk veel zon naar Kisii, Kakamega of nu Mamboleo, steden buiten hun projectregio Nyakach. Zonnekokend aanwezig zijn op de show, betekent een groot en verscheiden publiek in je schoot geworpen krijgen. Omdat het gecreëerde forum plaats geeft aan zoveel verschillende organisaties met de meest uiteenlopende thema s, wordt er een grote en verscheiden doelgroep bereikt. De opdracht is hier vooral zorgen dat zoveel mogelijk mensen kennismaken met het koken op zonnewarmte. Sunny Solutions Project Koken met energie van de zon! De zon moet je niet kopen, ze is een geschenk van God voor iedereen! De zon schijnt overal op deze wereld, ze is waar jullie nu zijn en ze geraakt niet uitgeput! Zonnekoks hebben een gemakkelijke tijd, ze moeten niet heel de tijd op zoek gaan naar brandhout, zonnekoks kunnen rusten! Ze sparen bomen, ze sparen geld! Het is proper koken, zonder rook of assen! Ook kan jouw eten nooit aanbranden, het is proper en heel lekker! Koop je CooKit vandaag in jouw dorp in Nyakach! 46

47 Een energierijke stand Twee van de zes showdagen zorg ik mee voor een energierijke bemanning van de stand met een zonnige oplossing. Een blanke vrouw in de stand kan sowieso tellen als reclamestunt voor het zonnekoken! We krijgen een lapje grond ter beschikking in het deel Agriculture and Home Economics. Dat lapje grond delen we broederlijk met de mannen van Practical Action. Palen worden in de grond geklopt en krijgen een likje witte verf, we krijgen een dak van papyrusmatten boven het hoofd, een lachende zon wordt opgeblazen en opgehangen, de vlag van Solar Cookers International springt al vanop afstand in het oog. Op de tafel worden er folders, handleidingen, contactkaartjes, foto s en nieuwskrantjes uitgespreid. Op panelen hangen posters die het waarom en hoe van zonnekoken uitleggen. Voor de stand, in de blakende zon, staan wel tien CooKits in het gelid. Het metaal van de parabolic cooker en de spiegel van de box cooker versterken het aluminium van de CooKits tot een schitterend en blinkend geheel. Vele CooKits, al zwart geschilderde potten en plastic zakken liggen klaar om zonnekoks in spe mee naar huis te vergezellen. De stand naast ons zet, in plaats van zonnekokers, zijn hooimanden, houtbesparende jiko s, draagbare upesi s en integrated upesi s in de etalage. Posters aan de papyrusmuren leggen hier uit hoe schadelijk de rook in keukens is voor de gezondheid van mensen. Ze vertellen over bestaande alternatieven om die rook tijdens het koken te bestrijden. Res ngima mar joodi, red het leven van je familie. In het Home Economics huis hebben ze ook een all metal stove geplaatst, een schoorsteen die de rook afkomstig van een open vuur naar buiten leidt. Samen dopen we onze energierijke stand Fuel Energy Conservation. De eerste dag is er nog niet veel volk op de show. Mensen weten dat er nog vanalles moet geregeld worden, dat de standen moeten worden opgebouwd en dat de volgende dag pas het echte startschot voor de show zal gegeven worden. Ook wij zijn de hele morgen bezig geweest met onze stand, zodat we te laat beginnen koken. De ugali en de pindanoten raken niet op tijd klaar om geproefd te worden. Geïnteresseerde voorbijgangers beloven één van de volgende dagen nog eens te passeren om al dat zogenaamd lekkere eten te proeven. De volgende dag beginnen we, zodra alle vlaggen, posters en foto s opnieuw ophangen, meteen met het eigenlijke werk: koken! We maken kool, ajuin, tomaten en sukuma wiki klaar, we roosteren pindanoten, we bakken een cake, eieren klutsen we tot een omelet, we koken aardappelen, we maken ugali en we roosteren vlees. En bij al dat lekkere eten duidt de WAPI een gezond glaasje water aan. Mannen en kinderen in de buurt helpen ons met de voorbereiding van het eten: ze mengen de ingrediënten voor een cake in een zwarte kookpot, 47

48 ze voegen een tas water bij een tas maïsmeel voor ugali of ze snijden groenten. De zon brandt op onze hoofden en in onze CooKits, en bereidt al dat rauwe lekkers tot heerlijke, gezonde maaltijden. De kokende zonnekokers trekken de aandacht van veel mensen. Vaak komen voorbijgangers zelf om uitleg vragen. Voor de meerderheid is het de eerste keer dat ze horen dat de zon kan koken. Sukuma wiki in a plastic bag and a carton box is cooking?? Anderen hebben al gehoord over zonnekoken maar zien nu voor de eerste keer de zonnekokers ook werkelijk in actie. Nieuwsgierigen vragen welk eten je kan klaarmaken in de CooKit en of het moeilijk is. Hoe lang duurt het om bijvoorbeeld sukuma wiki klaar te maken? Nagenoeg iedereen wil eerst weten of de CooKit ook ugali kan klaarmaken! Is het dan ook a big ugali, genoeg voor heel de familie? Meng je bij het maïsmeel dan gewoon koud water? Hoe kan je stevig in de ugali roeren als de plastic zak dicht is? Waarom heb je die speciale plastic zak nodig om te koken? Waar haal je die speciale zak, hoeveel kost die, en kan je hem hergebruiken? Welke kookpot is geschikt om te zonnekoken? Hoeveel kost zo n CooKit?? En hoe lang kan je ermee koken? Kan je met die CooKit ook eten frituren? Opmerkingen van toeschouwers Het groot publiek is erg onder de indruk van deze nieuwe zonnetechnologie. We have so much sun here, and we still cook with firewood! Ze voelen aan de zwarte pot in de CooKit, en verbaasd verbranden ze bijna hun vingers. Vooral de cake is een groot succes! Velen konden niet geloven dat hij zo mooi goudbruin zou bakken. Ook de ugali valt in de smaak, maar het verschil met de gekende en geliefde ugali klaargemaakt op houtvuur lijkt gevoelig groot. Voor de overgrote meerderheid bestaat een maaltijd hoofdzakelijk uit ugali: niet erg voedzaam, maar het vult je maag. Zo n big ugali een serieuze portie voor wel tien personen zou in de CooKit vele úren moeten koken, of zelfs niet gaar worden. De CooKit kan voor lekkere ugali zorgen, in wel twee of drie uur tijd, maar slechts voor drie of vier monden. Ook de smaak van ugali bereid in een CooKit of op houtvuur is lichtjes beter of slechter laat ik in het midden anders. Even gekend of geliefd als de ugali zelf, is bovendien de manier van die ugali op te eten: men breekt van de grote bol ugali een stukje af en kneedt dat bolletje ugali smakelijk in de hand. Ugali in de CooKit is geen grote bol, maar een plat bodempje in de kookpot met een krokant korstje: minder geschikt voor het smakelijk in de hand kneden? Als oplossing voor het ugaliprobleem, legt Simon uit dat je in één CooKit niet heel je maaltijd kan bereiden. Nagenoeg iedereen eet bij veel ugali ook iets van groenten of 48

49 zelfs vis. Je kiest dan de groenten of vis om klaar te maken in je CooKit, of drinkwater te koken in een tweede, ugali maak je klaar op het vuur. Eén uur, twee uur, drie uur, mensen reageren vaak dat het bereiden van het eten veel te lang duurt met zo n CooKit. Een oplossing hiervoor vraagt maar een korte uitleg. Ja, het duurt wel twee uur, maar je moet niet twee uur staan kijken naar de CooKit. Een belangrijk principe van zonnekoken is vroeg koken : je zorgt ervoor dat je CooKit al om negen of tien uur s morgens buitenstaat, dan ga je weg en doet iets anders, als je tegen het middageten terugkomt zal je eten klaar zijn! Je moet er slechts voor zorgen dat je eten in de kookpot zit, de rest kan de CooKit zelf. Je verliest dus geen uren, integendeel, je wint tijd! In het gezelschap van de indrukwekkende parabolic cooker en de stevige box cooker, verliest de CooKit wat van zijn glans in de ogen van enkele bezoekers. De broers zonnekokers zien er groter, mooier, gesofisticeerder, en zo ook geloofwaardiger uit. Those can really cook! Those are probably the ones that are used in the United States or in Spain! Ook al kan de CooKit even lekker eten klaarmaken, toch zeggen mensen dat ze gaan sparen om één van de andere twee zonnekokers te kopen Meerdere bezoekers vragen of de parabolic cooker nodig is om energie te leveren aan de CooKits. Een grote schotel naast verschillende kleine doosjes lijkt energie te genereren opdat die doosjes eten zouden kunnen klaarmaken. Voor velen is het de eerste keer dat ze over koken op zonnewarmte horen. Alleszins de eerste keer dat ze het met eigen ogen kunnen aanschouwen, of beter, de eerste keer dat ze met hun eigen mond zonbereid eten proeven. Onze demonstratie vindt dan ook plaats buiten de projectregio Nyakach. Bekendheid en bewustzijn rond zonnekoken verschilt opvallend in de projectregio tegenover daarbuiten. Dat Margaret met trots kan spreken over 98% van Nyakach die het zonnekoken kennen, is de verdienste van Sunny Solutions. Dat dat bewustzijn nagenoeg verdwijnt buiten de grenzen van Nyakach, is een grote uitdaging. Opvallend is ook dat je hier in Mamboleo vaker slechts 450 shilling! hoort, in plaats van het Oei, dat is een hele hoop geld, 450 shilling van Nyakach Bondgenoten Naar Kakamega, naar Kisii, naar Homa Bay; contactkaartjes en folders reizen mee om nieuwe plaatsen in Kenia te leren kennen. Ik ontmoet Heidi, een Duitse vrouw die zeven jaar geleden een project startte om steun te geven aan weduwes en weeskinderen in Nyanza provincie. En of ze het zonnekoken kent, ze heeft zelf een parabolic cooker! Toch heeft ze nog nooit deze 49

50 CooKits gezien. Ze is heel enthousiast en koopt drie CooKits om mee te nemen naar het project. Mensen moeten met het zonnekoken kennismaken en deze CooKit leren gebruiken, zegt ze overtuigd. Ik ben er zeker van dat ze veel mensen zal aanspreken en warm krijgen voor de zon. Ontmoetingen als deze zijn een krachtige duw in de rug. Een bestaand project heeft zijn contacten en zijn doelgroep, waar Sunny Solutions moet van gebruik maken. Bovendien kookt Heidi al met een parabolic cooker, dus is het zonnekoken zowel voor haar als de mensen rond haar niet nieuw. Een andere leuke ontmoeting heb ik met een man uit Kakamega, in Western provincie. Hij heeft in Kakamega een winkel, waar hij onder andere hooimanden verkoopt. Een paar maanden geleden leerde hij de hooimand kennen en was hij erg onder de indruk van de vele stapels hout die hij kon uitsparen met die mand. Hij wilde mensen op de hoogte brengen van deze eenvoudige truc met een mand, en begon enkele hooimanden in zijn winkel te verkopen. Hij werkt samen met een aantal vrouwen die de hooimanden voor hem maken. Over de CooKit had hij nog nooit gehoord, hij is gek van het door de zon bereid eten. Hij is heel geïnteresseerd om deze CooKits via Sunny Solutions te kopen en in zijn winkel in Kakamega te verkopen. Samen met Simon spreekt hij over een eventuele samenwerking tussen Sunny Solutions en hem als contactpersoon in Kakamega. Eerst en vooral moet hij een training krijgen in het zonnekoken. In het home economics huis, staat naast de all metal stove van Practical Action, de Rocket Mud Stove uit Kisii. De groep uit Kisii die bij deze oven hoort, wordt de derde bondgenoot in onze Fuel Energy Conservation stand. Met steun van de German Technology Cooperation (gtz) houdt de Pidi Youth Group zich in Kisii (Nyanza provincie) bezig met het promoten en maken van deze ovens. De Pidi groep is sinds lange tijd heel actief in het verlenen van hulp aan HIV-positieve mensen. Een tweede doelstelling van de groep is het motiveren van en kansen creëren voor jongeren. Vandaag de dag integreren ze de Rocket Mud Stove als derde pijler in hun werking. Jongeren leren hoe ze deze oven maken; de Pidi groep probeert door educatie een doelgroep te creëren om deze ovens bij te installeren. Tot zover hebben ze al 500 mensen opgeleid, en werden al ovens geïnstalleerd. De Rocket Mud Stove heeft twee belangrijke voordelen in de keuken: ten eerste wordt er een isolatie rond het houtvuur gebouwd, zodat veel minder energie verloren gaat en er veel minder hout nodig is; ten tweede wordt de ontwikkelde rook via een schoorsteentje naar buiten gezogen. De efficiëntie van een houtvuur in deze oven is 80%, vergeleken met slechts 15% bij een drie stenen houtvuur. Gras, aarde, klei, water, koeiemest, de ingrediënten nodig om een Mud Stove te bouwen bestaan uit plaatselijk materiaal. De oven wordt ook aangepast afhankelijk van het materiaal dat beschikbaar is: of er gras of koeiemest is, of men bakstenen gebruikt of klei en 50

51 gras. Ook de afmetingen van de oven worden aangepast aan de individuele situatie van een huishouden: de grootte van de kookgaten is bijvoorbeeld afhankelijk van de gebruikte kookpotten. Als je enkel het briefje leest dat bij de oven hangt, denk je misschien dat het over onze CooKit gaat: Firewood fuel savings. Almost smokeless operation. Easy to operate. Affordable. Save to use. Environmentally friendly. Nicolas van Practical Action neemt uitvoerig notities over het materiaal, de afmetingen en de installatie van de oven. Hij zou graag afspreken met de Pidi groep om een training te komen geven aan Practical Action. Omgekeerd is de Pidi groep ook heel geïnteresseerd in de CooKit. Ze willen in hun project ook starten met het zonnekoken, ze nemen al één CooKit mee naar Kisii. Met hun Rocket Mud Stove hebben ze alvast een weg getimmerd voor de CooKit en verwanten. Deze oven is voor mensen al een nieuw idee, een aanpassing Reflecties De grote show in Mamboleo was voor mij nog een verdere onderdompeling in het zonnekookgebeuren. Na de tweedaagse met de zonnekookdelegatie, de contacten die ik al had met mensen in Nyakach en na de personeelsvergadering, nu een grote publieke demonstratie. Om te zien hoe mensen reageren op het zonnekoken, om te horen welke vragen ze hebben, om mezelf meer vragen te kunnen stellen, om meer bagage te hebben bij m n gesprekken en observatie in de verschillende zones van Nyakach. De Mamboleo Show vindt plaats buiten de grenzen van Nyakach. Zijn er dingen die me in Mamboleo opvallen en die vergelijkbaar of hetzelfde zijn in de projectregio? Of die juist duidelijk verschillen? Opmerkingen van toeschouwers Het eerste waarnaar mensen vragen is ugali! Can the CooKit also make ugali? Als toeschouwers een hapje zonbereide ugali proeven, valt het me op dat velen opmerken dat de smaak verschillend is van de ugali bereid op houtvuur. Verschillend, maar ook lekker volgens velen. Op de vraag hoe lang het duurt om een big ugali te bereiden, antwoordt Simon dat de CooKit ugali in twee of drie uur kan bereiden, maar slechts voor drie of vier personen. Een grote hoeveelheid ugali zou wel acht uur duren of zelfs niet goed doorgekookt zijn. De mensen klagen waarvoor ze de CooKit dan zouden gebruiken, wat zouden ze dan eten als ze 51

52 geen ugali hebben. Simon reageert dat nagenoeg iedereen bij ugali ook iets van groenten of omena eet. In de CooKit bereid je dan je groenten of omena, of je kookt er water in; de ugali maak je op houtvuur. Ik vind het logisch dat mensen verontrust reageren als ze horen dat de CooKit problemen heeft met het bereiden van ugali, het enige dat ze zeker alle dagen op hun bord hebben liggen. De oplossing die Simon voorstelt, lijkt me echter een hele goede. Als je de helft van je maaltijd of je drinkwater kan koken met de CooKit in plaats van met brandhout, lijkt me dat al heel waardevol. Het geld dat je spaart dankzij de CooKit, helpt je te investeren in andere methodes: een houtbesparende jiko bijvoorbeeld of een Rocket Mud Stove, waarmee je dan ugali kan bereiden. Een vrouw die hoort dat sukuma wiki wel een uur zal moeten koken, wuift met haar hand, lacht, zegt dat dat veel te traag is voor haar, en wilt weggaan. Als ik haar niet had tegengehouden om meer uitleg te geven, zou ze haar interesse in de CooKit dan zo vlug hebben verloren? De cake heeft wel veel succes! Verschillende mensen laten weten dat ze de CooKit omwille van de cake zouden kopen, omdat een houtvuur zoiets niet kan bakken. Voor de rest zou de CooKit niet voldoende eten klaarmaken voor hun hele gezin, zijn velen het met elkaar eens. Een vrouw merkt op dat de CooKit iets goeds zou zijn voor vrijgezellen: die zijn toch alleen, en koken niet graag. Opmerkelijk is wel dat vrouwen die rond haar staan, reageren dat de CooKit ook voor haar kleine gezin zou kunnen koken. Hierop reageert de vrouw dan weer dat de CooKit veel te delicaat is. Ze zou er om de drie jaar een nieuwe moeten kopen omdat haar kinderen hem kapot hebben gemaakt. Heel de zonnekooktechniek zou te moeilijk zijn voor haar kinderen. De vrouwen rond haar reageren op hun beurt dat haar kinderen zelfs met vuur kunnen koken. Dan zullen ze zeker kunnen leren hoe ze met de CooKit en een plastic zak koken. De CooKit is zelfs gemakkelijker en minder gevaarlijk. Later vertelt Seline, scorep van zone Noord, me dat ze doorheen de jaren beter leerde antwoorden op vragen van mensen. Vooral op de meest uitzonderlijke of onmogelijke scenario s die mensen zich inbeelden. Als iemand vraagt of de CooKit tien kilogram vlees kan klaarmaken, vraagt Seline terug hoeveel vlees ze normaal klaarmaken voor hun familie. De enkele keer dat ze al vlees klaarmaken, is dat zeker minder dan één kilogram. Of als iemand vraagt of de CooKit voor een groep van twintig kan koken, vraagt Seline voor hoeveel gezinsleden ze dagelijks koken. In Mamboleo lijkt 450 shilling voor een CooKit een minder groot bedrag dan in Nyakach. Mensen zijn onder de indruk van de nieuwe zonnekooktechnologie, en wagen het erop meteen één te kopen. Zonder eerst enkele maanden te sparen, ineens cash geld. Verschillende mensen lonken zelfs naar de box en de parabolic cooker. De parabolic ziet er in hun ogen pas een echte zonnekoker uit, daartegenover is de CooKit maar een simpele 52

53 kartonnen doos. Sommigen vragen zelfs of de parabolic energie genereert opdat de CooKits kunnen koken. In plaats van de primitieve CooKit te kopen, zullen ze sparen voor één van de andere twee Over de Rocket Mud Stove van Kisii sprak ik om aan te geven dat de CooKit niet de enige oplossing is voor de problemen van brandhout en schadelijke rook. Bondgenoten pakken met verschillende alternatieven deze problemen aan. Ik geef hiervoor geen verdere ruimte in m n onderzoek, maar het zou interessant zijn om te vergelijken hoe mensen reageren op deze verwante alternatieven. Practical Action promoot zijn houtbesparende jiko als een jiko kisasa, een moderne jiko voor vooruitstrevende mensen. Using this Improved Firewood Stove says you re kisasa. Smart enough to see a good thing for you and your family when you see it. And it s true! Geldt die moderne uitstraling ook voor de CooKit? 53

54 7. Zone West 7.1. Observaties Julius en Robert, van respectievelijk Noord en Zuid, willen, na een week show in Mamboleo, de draad eerst terug oppikken in hun zone. Ook Bolo moet de komende week vanalles in orde brengen in Centraal. Dus trek ik in mijn eerste onderzoeksweek naar de westelijke zone van Marion. De publieke demonstratie die gepland was op vrijdag wordt op het laatste nippertje afgezegd, die hou ik nog te goed voor één van de komende weken. Evenmin zijn er die week groepsdemonstraties of groepsbijeenkomsten gepland. Op mijn vraag trekt Marion twee dagen uit om samen een bezoek te brengen aan zowel zonnekokende als niet zonnekokende huishoudens. Sowieso moeten er huisbezoeken en opvolgingen gebeuren, dus kan Marion dat combineren, veronderstel ik Debora Om tien uur ontmoet ik Marion in Kolweng, de centrale en grootste marktplaats in West Nyakach. Achter enkele wolken zie je toch een krachtige zon die in de loop van de morgen wel zal doorbreken. We stappen eerst naar het huis van Debora, één van de zes vrouwelijke scoreps die zone West telt. Debora is afkomstig van Kindu Bay (Nyanza provincie) en kwam toen ze trouwde bij de familie van haar man hier in Kolweng wonen. De jongste van haar zes kinderen is net vier, de oudste is er twintig en is als enige op internaat. We komen rond elf uur bij haar aan, de wolken kan je ondertussen op één hand tellen, maar haar CooKit staat niet buiten! De vrouwengroep waar Debora lid van is, was één van de vrouwengroepen die bij de start van het project in 2003 tien CooKits kreeg. De Yawpachi vrouwengroep werd door Dinah uitgenodigd op één van de eerste zonnekookdemonstraties in het Kolweng marktcentrum. Daar hoorde, zag en proefde Debora voor het eerst dat de zon heerlijk kan koken. De tien meest actieve leden van de vrouwengroep kregen een CooKit mee naar huis, en Debora was heel blij dat ze tot die tien behoorde. De eerste dagen bereidde ze in haar CooKit enkel eten dat ze ook met Dinah op de demonstratie had klaargemaakt. De volgende weken leerde ze tijdens opvolgingen ook ander eten klaarmaken in haar CooKit. Meer dan 54

55 drie jaar later gebruikt ze haar CooKit elke dag als de zon schijnt. Als ze s morgens vroeg begint kan ze haar CooKit zelfs twee keer per dag gebruiken. Groenten of stew maakt ze klaar in haar zonnekoker, ugali verkiest ze op houtvuur te maken. Kort geleden kocht ze een tweede CooKit, die ze vooral gebruikt om water te koken. Met twee CooKits spaart ze geld uit aan brandhout. Op dagen dat ze niet kan zonnekoken, heeft ze 10 shilling brandhout nodig om groenten te koken, en 30 shilling om bijvoorbeeld kip of vlees klaar te maken. De tijd die ze spaart, maakt het huishouden een beetje gemakkelijker. Terwijl de CooKit zelfstandig kookt, kan zij kleren of potten wassen. Vroeger deed ze eerst het huishouden en begon daarna te koken, zodat het eten niet op tijd klaar was als de kinderen s middags van school kwamen. Tijd spaart ze niet alleen omdat de CooKit zelf kan koken of omdat ze nu veel minder brandhout moet gaan kopen of sprokkelen. Een kookpot die in de CooKit heeft gestaan is ook veel eenvoudiger af te wassen dan een kookpot die op het houtvuur heeft gestaan. Als ze weggaat op huisbezoek of op demonstratie, kunnen haar oudste kinderen er ook voor zorgen dat er zonbereid eten op tafel komt. As children of a scorep, they must learn to use the CooKit! De kleinste spelen het zonnekoken na. Debora laat een mini-cookit zien die de kinderen hebben gemaakt van gevonden papier en plastic. Ze kijken wat Debora doet, en koken zand en blaadjes in hun eigen kleine CooKit. Ze lacht als ik vraag of ook haar man kan koken met de CooKit. Hij kent het zonnekoken en hij heeft er geen problemen mee omdat hij weet dat er veel voordelen aan verbonden zijn. Toen ze met haar CooKit thuiskwam van de eerste demonstratie en hem vertelde over hoe ze met die kartonnen doos zou kunnen koken, was hij heel blij omdat hij vooral verstond dat hij er veel geld mee zou uitsparen. Debora zou graag een CooKit kopen voor haar moeder in Kindu Bay. She still cooks with firewood. Tijdens haar opleiding tot specialist in het zonnekoken, leerde ze ook een hooimand maken. Ze had er één, maar heeft die een tijdje geleden verkocht op een demonstratie. Ze is van plan er een nieuwe te maken, zodra ze het materiaal bij elkaar heeft Melenia Een paar huizen verder woont Melenia, nog geen zonnekok. Melenia legt me uit dat ze aan het sparen is om snel een CooKit af te betalen. De eerste en laatste keer dat ze Marion betaalde is echter een jaar geleden. Ze proefde vorig jaar cake en sukuma op een demonstratie van Debora, en begon toen met 50 shilling te sparen voor een CooKit. De balans is voorlopig nog steeds 50 shilling, maal negen en Melenia kan zonnekoken. Een CooKit zou ze in de 55

56 eerste plaats gebruiken om zonder vuil of stof water te koken. Nu probeert ze haar drinkwater ook te koken, maar het brandhout is heel duur op de markt. Voldoende drinkwater koken kost per dag wel 30 shilling aan brandhout. Chloortabletten zijn een stuk goedkoper, maar Melenia en haar familie vinden de smaak van water behandeld met zulke tabletten niet lekker. Een CooKit zou ze voor haar kinderen ook veel veiliger vinden dan een open houtvuur. Een dag begint Melenia met vroeg in de ochtend water te gaan halen. Dan doet ze de alledaagse taken in het huishouden, wast ze kleren en veegt het huis. Vervolgens ziet ze wat ze s middags kunnen eten, en begint ze te koken. Hoewel ze het daarjuist een voordeel vond dat je iets anders kon doen terwijl je eten in de CooKit kookte, zegt ze dat het koken nu bijna geen tijd vraagt. Wel begint ze na de huishoudelijke taken soms pas laat te koken. Ook al zijn het dan maar dertig minuten, het eten is s middags dan niet op tijd klaar. Met een CooKit zou het eten zonder problemen op tijd op tafel staan. Na het middageten rusten ze even, en zien dan weer wat ze s avonds zullen eten. Melenia is lid van Kakun vrouwengroep. Onder hun vijftien leden is er geen enkele vrouw die zonnekookt. Melenia heeft in de groep wel eens verteld over zonnekoken, maar de vrouwen waren niet geïnteresseerd. They prefer cooking with firewood. Sommige vrouwen hadden al eens een demonstratie gezien, anderen hadden er nog niet over gehoord. Het voorbeeld van Melenia zou misschien een eerste stimulans laten binnensijpelen in de vrouwengroep. Over een hooimand heeft ze al gehoord. Ze herinnert zich dat iemand op de demonstratie van Debora vroeg wat zonnekoks dan moesten doen als het bewolkt was, en dat de hooimand het antwoord was. Melenia s man is een gepensioneerd bediende, hij zit naast ons aan tafel zijn krant te lezen. Hij is geïnteresseerd in het zonnekoken, dat hij via zijn vrouw leerde kennen, omdat het goedkoper is dan met brandhout koken. Bovendien is het een nieuwe technologie, waar je volgens hem op de hoogte van moet zijn en mee moet in evolueren. Voor we doorgaan, wil Melenia me nog haar twee jiko s laten zien. In een aparte keuken is er een besparende jiko van klei geïnstalleerd: rond het houtvuur is er een isolatie van klei zodat er veel minder energie verloren gaat en er veel minder brandhout nodig is. De kleien constructie heeft drie kookgaten, drie kookpotten die profiteren van de warmte van hetzelfde houtvuur. De vrijstaande keuken heeft echter bijna geen verluchting. De familie heeft vijf geiten en vele vleeskippen. De twee oudste kinderen doen af en toe iets van werk. De drie andere kinderen zitten in het middelbaar op internaat. 56

57 Alice Alice is 26 jaar en moeder van vier jonge kinderen. Als we rond uur bij haar aankomen is ze niet aan het zonnekoken: te bewolkt, zegt ze. Twee jaar geleden zag ze Debora zonnekoken tijdens een demonstratie voor Celebration Parents Day op school. Ze proefde de rijst, groenten en cake en was geïnteresseerd in deze nieuwe kookmethode. Na drie maanden gespaard te hebben, kocht ze een CooKit en kon ze zelf beginnen zonnekoken. In het begin maakte ze in de CooKit enkel eten klaar dat ze Debora had zien bereiden op de demonstratie. Met hulp van de scorep leerde ze daarna ook andere maaltijden bereiden in haar zonnekoker. Nu ondervindt ze geen problemen meer, integendeel, het zonnekoken vindt ze heel gemakkelijk! De CooKit verkiest ze om groenten in klaar te maken en water te koken. De rest van de maaltijd, hoofdzakelijk ugali, maakt ze klaar op houtvuur. Vroeger gaf ze per dag wel 50 shilling uit aan brandhout. Als ze op een zonnige dag haar CooKit twee keer kan gebruiken, is dat nu nog 10 shilling. Ook op een dag dat ze niet kan zonnekoken, zegt ze nu minder uit te geven aan brandhout. Als een dag de zon niet schijnt, heeft ze 30 shilling nodig voor brandhout, opmerkelijk tegenover 50 shilling vroeger. Sinds haar CooKit spaart ze geld uit aan brandstof en is het dagelijkse werk een beetje lichter. Het spaargeld gebruikt ze voor de kinderen en om wat spulletjes te kopen voor het huishouden. Ze is er nog niet rijk van geworden, lacht ze. Ze heeft de CooKit ook graag omdat hij nooit haar eten laat aanbranden. Dat is gemakkelijk tijdens het koken en ook tijdens het afwassen. s Middags gebruikt ze haar zonnekoker om het drinkwater te koken. Hoewel Alice niet in een vrouwengroep zit, spreekt ze met vriendinnen over zonnekoken en nodigt hen uit om eens te komen kijken. Drie van haar vriendinnen hebben ondertussen ook een CooKit, anderen willen wel maar hebben geen geld om er één te kopen. Als ze naar huis gaat in Kindu Bay, neemt ze vaak haar CooKit mee. Enthousiast vertelt ze hoe mensen dan van ver komen kijken hoe ze een cake bakt in haar kartonnen doos. In Kindu Bay zelf koken twee van haar familieleden nu ook met een CooKit. Alice zou graag een tweede CooKit hebben, maar ze zegt dat het heel moeilijk is om er voor te sparen. Liever dan een hooimand, de CooKit is ze nu gewoon Jen Wandelend naar onze volgende bestemming, zien we een CooKit koken langs de weg. Waar er geen rook is, is er geen vuur. Waar een CooKit is, is een zonnekok! Een beetje verder van 57

58 de weg zien we Jen in haar winkeltje met tomaten, pindanoten, sinaasappelen en brandhout. De groenten en het fruit dat ze koopt, verkoopt ze in haar winkeltje in kleinere hoeveelheden aan een iets hogere prijs. Ze kent bijvoorbeeld enkele mensen die kilometers verderop brandhout gaan sprokkelen om hier in Kolweng te verkopen. Een bundeltje brandhout koopt ze van hen aan 10 shilling, in haar winkeltje vraagt ze er 12 shilling voor. Een jaar geleden kocht ze een CooKit nadat ze Debora had bezig gezien op een demonstratie. Ze kocht hem niet op de demonstratie zelf, ze was niet voorbereid, ze kocht hem al een maand later. Ook Jen bereidde in haar CooKit de eerste weken enkel eten dat ze had gezien op de zonnekookdemo. Ze leerde vrouwen kennen in de buurt die al langer zonnekookten, en leerde van hen allerlei andere maaltijden klaarmaken met de zon. Naast haar CooKit, die ze op een zonnige dag twee keer gebruikt, kookt ze met brandhout en houtskool. In haar CooKit maakt ze groenten of stew klaar, het houtvuur is voor ugali. In begin heeft ze wel eens geprobeerd ugali te maken in de CooKit, maar haar familie vond de smaak van die zonbereide ugali níet goed. Bovendien eet de hele familie veel meer ugali dan de CooKit kan bolwerken. Brandhout sprokkelen vindt ze niet zo n probleem, waar zij woont zijn er nog veel bomen. Tijdens de regens is het moeilijker om brandhout te sprokkelen, veel vrouwen slaan voor de regens een stock op. Het groot voordeel van de CooKit is voor haar dat ze kan koken terwijl ze verkoopt in haar winkel. Op dagen dat ze werkt, neemt ze haar CooKit mee om voor de winkel al een deel van de maaltijd te kunnen koken. Voor het middageten gaat ze dan naar huis om de rest van de maaltijd op het vuur te bereiden. Omdat haar CooKit hier naast de straat staat te koken, zijn mensen nieuwsgierig als ze hem opmerken. Ze vragen Jen wat ze aan het doen is, hoe dat ding kookt en of het lekker is. Vaak zijn ze erg geïnteresseerd maar als ze horen dat de CooKit 450 shilling kost, geven mensen het volgens Jen op. Ze vragen niet verder, en wandelen door. Bij mensen die ze kent, geeft Jen het niet zo vlug op zegt ze. Vele vriendinnen of schoondochters moedigt ze aan om ook een actieve zonnekok te worden. Als ze naar huis gaat in Nyabondo, neemt ze haar CooKit mee om samen met haar moeder te koken. Ze zou graag sparen om haar moeder er ook één te geven, ze heeft de techniek al goed onder de knie. Zeker als Jen voor langer weggaat, zorgt ze dat ze haar CooKit bij heeft. Onlangs bezocht ze haar schoonzus in zone Zuid van Nyakach en merkte ze dat die ook al een CooKit had gekocht. Zonder CooKit gebruikte Jen chloortabletten om drinkwater te zuiveren. Die chloortabletten gebruikt ze nu nog steeds, omdat ze maar één CooKit heeft. Die CooKit gebruikt ze in de eerste plaats om eten te koken. Soms gebruikt ze hem s middags om water 58

59 te koken, maar één kookpot vol zuiver drinkwater is niet genoeg voor heel de familie. Twee of drie extra CooKits zouden welkom zijn, vooral om meer water te kunnen koken. Op het einde van het gesprek vraagt Jen om toch nog eens uit te leggen hoe je juist ugali maakt in de CooKit. Ze heeft het al verschillende keren geprobeerd, maar het is nog nooit gelukt en haar familie kloeg elke keer. De ugali raakt nooit goed gekookt omdat Jen water en maïsmeel voor wel tien personen in de CooKit mengt. Dezelfde hoeveelheid water en maïsmeel als voor een big ugali op houtvuur. Na twee of drie uur zoals de handleiding voorschrijft voor ugali voor drie tot vier personen dacht ze dat de ugali klaar zou zijn, maar smaakte hij natuurlijk niet goed. Marion legt nog eens uit hoe je ugali in de CooKit bereidt. Voor drie of vier personen is ugali gemakkelijk te bereiden in de CooKit, en heel lekker. Voor meer dan vier grote eters kan één CooKit niet voldoende ugali klaarmaken.. Voor de rest heeft ze geen problemen of moeilijkheden meer met haar CooKit. Wel gebeurt het soms dat het weer draait, als ze in een zonnige morgen is beginnen koken. Ze verplaatst het eten dan op het houtvuur en kookt daar verder. Maar dat gebeurt niet vaak, geeft ze toe. Meestal kan ze het goed voorspellen, en desnoods niet beginnen zonnekoken. Haar man had van in het begin geen problemen met de CooKit en steunt haar in het zonnekoken. Rijst klaargemaakt in de CooKit vindt hij zelfs lekkerder dan klaargemaakt op houtvuur. Ze heeft zelf geen hooimand, maar heeft er al over gehoord op een demonstratie. Het lijkt haar een goede jiko omdat hij het eten warm houdt. Brandhout zou niet zo n probleem zijn, zegt ze, mocht ze maar één keer het eten moeten klaarmaken. Het is wel moeilijk om dat eten telkens weer op te warmen, want vanzelfsprekend wil ze iemand die thuiskomt een warme maaltijd voorschotelen. Ze zou graag weten hoe je er een maakt Dorothy Het laatste bezoek in zone West brengen we aan Dorothy. Ze heeft het zonnekoken al gezien en geproefd op een demonstratie, maar heeft zelf geen CooKit. Ze zegt dat ze de voordelen van de CooKit toen niet goed begrepen heeft, ze hadden het haar beter moeten uitleggen. Toch kent ze veel vrouwen die zonnekoken, vertelt ze daarna, en vertellen die vrouwen haar over de CooKit. Heeft ze dan nooit zelf verder gevraagd of rondgekeken uit interesse? I promise I will buy next month. Ze wacht het juiste moment af, lacht ze. Zo n CooKit zou ze kopen om er een cake in te bakken! De rest van het door de zonnekoker bereid eten vindt ze 59

60 niet lekker. Marion legt uit dat Dorothy de keer herinnert dat ze niet goed bereid eten proefde op een demonstratie. Het eten was niet goed klaargeraakt door het slechte weer, en de scoreps hadden de toeschouwers toch laten proeven. Aan een stukje cake waagde Dorothy zich op een andere gelegenheid omdat die er zo lekker uitzag. En lekker was die! Als ze eenmaal een CooKit heeft en vele cakes heeft gebakken zou ze misschien ook proberen ander eten klaar te maken en van gedacht veranderen. Dorothy is geen lid van een vrouwengroep. Ze behoort tot een kerkgroep, die op het moment van ons bezoek bijeengekomen is in haar huis om hun geloof te belijden. In haar kerkgroep zijn er geen zonnekoks. Op m n vraag hoe ze nu haar eten klaarmaakt, antwoordt ze dat ze keuze heeft tussen verschillende mogelijkheden: ze gebruikt brandhout, houtskool, parafine, een besparende jiko en een gastoestelletje. Marion maakt een opmerking dat Dorothy door haar vele kookalternatieven minder gehaast is om een CooKit te kopen. Per dag geeft ze 40 tot 50 shilling uit aan brandstof om te koken. Ze gebruikt vooral brandhout, maar haar besparende jiko verslindt aanzienlijk minder brandhout dan het drie stenen open houtvuur. Brandhout is moeilijk te vinden en heel duur, vindt zij ook. Mensen in Nyakach zouden moeten nadenken over hoe ze hun bomen kunnen beschermen. Hoe kunnen ze dat doen volgens haar? Wel, antwoordt ze, door geen bomen om te hakken, er nieuwe te planten, en door bijvoorbeeld de CooKit te gebruiken! s Morgens gaat Dorothy eerst water halen, wast ze, doet het huishouden en ziet wat ze die middag zullen eten. Tegen uur begint ze meestal te koken, om rond uur het eten op tafel te kunnen zetten. s Middags rust ze even, en zorgt dan voor wat ze s avonds zullen eten. Rond begint ze in haar potten te roeren, voor het avondeten om uur. Dat is per maaltijd gemiddeld een uur bezig zijn met koken, rekent ze. Misschien zou de CooKit haar ook wel wat tijd sparen, twijfelt ze. Hun drinkwater kookt ze altijd op houtvuur. Bij haar thuis drinken ze alleen maar gekookt water, benadrukt ze. Misschien zou een CooKit haar ook hier in kunnen helpen, als hij water kan koken. Over een hooimand heeft ze nog niet horen vertellen. Ze heeft wel eens iemand in de verte gezien, denkt ze, die zo een mand droeg. Ik leg haar uit wat een hooimand is, en wat de voordelen ervan zijn als jiko. Ze kijkt bedenkelijk. Misschien is het wel een goede jiko, als hij werkt. 60

61 7.2. Reflecties Gedurende m n eerste weken de voorbije drie hoofdstukken liet ik me binnen en buiten de grenzen van Nyakach onderdompelen in het verhaal van het zonnekoken. Zo leerde ik eerst zelf rijst en groenten klaarmaken in de CooKit. En kreeg ik oog voor verschillende aspecten verbonden aan de zonnekoker. M n ervaringen tijdens het bezoek van de directeur, nam ik mee naar de personeelsvergadering, en doorheen de show in Mamboleo. In de kantlijn van de hoeveelheid aan nieuwe informatie, noteerde ik vele opmerkingen, bedenkingen en aandachtspunten. Tijdens m n eerste gesprekken in zone West, probeer ik die vele bedenkingen weer wat meer naar achter in m n hoofd te schuiven. Ik wil een verder zoeken naar bedenkingen en antwoorden, beginnen met te luisteren naar mensen in Nyakach die me over de CooKit vertellen. Ik kan me geen verdere vragen stellen bij vijf op zeven zonnekoks die niet zonnekoken, of bij vijf plastic zakken die in twee weken verkocht worden, als ik niet weet hoe vrouwen en mannen zelf spreken over hun gebruik van de CooKit Vrouwengroepen als sociale bouwsteen Vrouwengroepen lijken me in Nyakach een belangrijke vorm van eenheid in sociale relaties. De overgrote meerderheid van vrouwen die ik ontmoet, is lid van een vrouwengroep. Vaak vermeldt een vrouw bij haar eigennaam ook de naam van haar groep. Zo n vrouwengroep bestaat vaak uit leden die, naast het feit dat ze dicht bij elkaar wonen, ook afkomstig zijn van hetzelfde gebied. Als een vrouw trouwt, gaat ze immers bij haar man en zijn familie wonen. Zo bestaat Yawpachi vrouwengroep bijvoorbeeld uit vrouwen die nu rond Kolweng wonen, en waarvan velen afkomstig zijn uit Kindu Bay. Als een vrouw trouwt, brengt ze vaak zussen, nichten of vriendinnen mee naar haar nieuwe woonplaats. Die stelt ze dan voor aan broers, neven of vrienden van haar man. Ook een tweede vrouw voor haar man, mag een vrouw vaak zelf uitzoeken. Op die manier is er dus een groep vrouwen in Kolweng die elkaar al kennen van in hun home area Kindu Bay. Een dergelijke groep vormt vaak de basis om een vrouwengroep rond op te richten. Met hun vrouwengroep bouwen vrouwen een soort van sociale zekerheid voor zich uit. Elke week komen ze samen om onder andere hun mary go round bijdrage te betalen aan de groep. Het gemeenschappelijke spaargeld wordt gebruikt om een lid bijvoorbeeld te helpen met het betalen van een begrafenis; om een vrouw die weeskinderen opvangt te steunen; of om samen een stukje grond te huren dat ze kunnen 61

62 bewerken. Hun krachten bundelen in groep, is het initiatief van vrouwen die iets van hun verlangens willen verwezenlijken. Sommige vrouwengroepen gebruiken een deel van hun geld zo ook om een CooKit te kopen, en aan één van hun leden te geven. Vrouwen leren het zonnekoken vaak kennen via een lid van hun vrouwengroep. De ervaringen van één van hun leden klinken in de oren van vrouwen sterker door dan het verhaal van een projectverantwoordelijke. Collega s in een vrouwengroep zitten in hetzelfde schuitje en roeien vaak met dezelfde riemen; problemen en verlangens van andere leden zijn herkenbaar voor een vrouw. Een stimulans die binnen een vrouwengroep bestaat voor het zonnekoken, lijkt heel belangrijk voor het verder verloop van het zonnekookverhaal. Althans, dit zijn mijn indrukken en ervaringen na mijn eerste contacten in zone West. Bij de start van het project besloot men ook op dit niveau van vrouwengroepen samen te werken. Mannengroepen, als parallel voor vrouwengroepen, bestaan naar mijn weten niet in Nyakach. Mannen blijven als ze trouwen in hun geboorteomgeving wonen. De zonen in een gezin bouwen hun huis rond het ouderlijke huis, tot een homestead. Tot een zoon meerdere vrouwen krijgt of verschillende kinderen, en op zijn beurt een eigen homestead begint. De sociale leefwereld van mannen blijft dus hun familie en de uitgebreide familie. De leefwereld van mannen bevindt zich ook, in tegenstelling tot die van vrouwen, meer buiten huis, waar ze een heel netwerk aan relaties kunnen uitbouwen. Wel bestaan er kerkgroepen of jongerengroepen, waar mannen ook deel van uitmaken Nagenoeg geen moeilijkheden bij het zonnekoken De eerste keren dat ze met hun CooKit koken, maken vele vrouwen enkel eten klaar dat ze op een demonstratie zagen bereiden. Door hun ervaringen met andere zonnekoks te bespreken en met de begeleiding van scoreps, leren ze stilaan ook andere maaltijden te bereiden in hun CooKit. Alle zonnekoks vertellen me dat ze het zonnekoken vlug onder de knie kregen, en geen grote problemen hadden. De enige problemen die ze ondervonden, waren kleine dingen die je in de CooKit anders doet dan op het houtvuur. Zo voeg je bijvoorbeeld nagenoeg geen water toe aan eten dat je in de CooKit wil klaarmaken. Maar geen enkele vrouw vond deze kleine verschillen een probleem om te leren. Op mijn vraag of ze vandaag nog moeilijkheden ondervinden tijdens het zonnekoken, antwoorden allen dat ze expert zijn geworden in het zonnekoken. Het is een skill die ze hebben verworven. Er moet enkel zon zijn! Seline, scorep van zone Noord, heeft het tijdens ons gesprek echter over verschillende problemen bij 62

63 zonnekoks. Ze legt onder andere uit dat vele vrouwen hun dagschema moeilijk aanpassen aan de CooKit. Zelf denk ik aan de CooKits die verkeerd opgesteld waren tijdens bezoeken, aan de opmerking van Margaret dat verschillende vrouwen te laat waren beginnen koken of niet waren beginnen koken, aan het probleem met de plastic zakken Vele voordelen als je met een CooKit kookt Vrouwen vertellen me dat ze hun CooKit s morgens gebruiken om een deel van het middagmaal klaar te maken. s Middags om drinkwater te koken, of om iets klaar te maken voor het avondeten. Rose legt me uit dat zij eerst begint met water te koken, en dan het eten klaarmaakt. Sommigen koken slechts één keer per dag omdat ze enkel s morgens thuis zijn. s Middags gaan ze vaak op bezoek of naar een bijeenkomst van hun vrouwengroep of hun kerk. Hoe vrouwen het gebruik van hun CooKit ook indelen, allen zeggen dat ze dankzij hun CooKit veel geld aan brandstof uitsparen. Vooral houtskool wordt veel minder gebruikt, vrouwen verkiezen brandhout als aanvulling van zonneënergie. Hetgeen aangeeft dat brandhout meer gesprokkeld dan gekocht wordt? Vrouwen sparen met de CooKit elke dag gemiddeld de helft uit aan brandstof. Opmerkelijk is dat meerdere vrouwen vertellen dat ze vroeger vijftig shilling per dag uitgaven aan brandhout, met de CooKit is dat nog tien shilling, en op bewolkte dagen als ze hun CooKit niet gebruiken is het nog dertig shilling die dag. Hoe geven ze op een dag dat ze hun CooKit níet gebruiken, minder uit aan brandstof dan vroeger toen ze geen CooKit hadden? Dat ligt niet aan het feit dat ze nu ook een hooimand of een besparende jiko hebben die ze onbewust meerekenen. Spreken ze dan uit een gevoel dat ze meer geld sparen met de CooKit dan in werkelijkheid? Misschien werd brandhout, in plaats van gesprokkeld, vroeger ook gekocht wegens tijdgebrek? En laat de CooKit hen nu toe om al het brandhout dat ze nodig hebben te sprokkelen? Of overdrijven ze omdat ze tegenover mij een enthousiasme willen overbrengen? Met het geld dat ze uitsparen aan brandstof, kopen vrouwen in de eerste plaats voedzamer en meer gevarieerd voedsel. Spullen voor de kinderen, zeep, borden, kleine dingen voor het huishouden en dieren volgen op het verlanglijstje. Sommige vrouwen die nog paraffine in huis hebben, gebruiken die nu niet meer om te koken, maar om bijvoorbeeld het huis te verlichten. Een groot voordeel vinden vrouwen ook dat ze het klaargemaakt eten in de CooKit kunnen laten, zodat het warm blijft tot hun man of kinderen thuiskomen. Zonder 63

64 CooKit moeten vrouwen de maaltijd verschillende keren per dag opwarmen. En de stroom van voordelen vloeit verder. Het zonnekoken is veiliger en gemakkelijker voor hun kinderen dan een open houtvuur. Evenmin ontwikkelt de CooKit schadelijke rook tijdens het koken. Vrouwen sparen veel tijd omdat ze veel minder brandhout moeten gaan zoeken. Tijd sparen ze ook uit met het koken zelf. Ze moeten enkel zorgen dat het eten in de zonnekoker zit, de rest kan de CooKit zelf. Als vrouwen op houtvuur koken, zijn ze ongeveer een uur bezig met in de potten roeren en het vuur aanhouden. Vroeger haalden vrouwen in de loop van de morgen wat ze die middag zouden eten. Een uur voor het middageten begonnen ze dan te koken. Nu zorgen ze er, naar eigen zeggen, voor dat hun CooKit rond negen uur s morgens kan beginnen koken, dat ze met andere woorden s morgens al eten in huis hebben. Geen enkele vrouw die ik sprak had een WAPI om te zien wanneer water veilig is om te drinken. Vrouwen laten het water een paar uur in de CooKit en beslissen zelf wanneer het veilig lijkt. Een vrouw legde me uit dat je water kan drinken als je er veel bubbels in ziet. Het enthousiasme van Sunny Solutions dat vrouwen met hun WAPI zien wanneer het drinkwater veilig is, zonder het water helemaal te laten koken, moet dus wat getemperd worden. Een WAPI kost dan ook 150 shilling, een derde van wat een CooKit kost. Om in Nyakach zo n bedrag neer te tellen, moet je al goed beseffen hoe dat spulletje je van dienst kan zijn. Zo niet lijkt het onnoemelijk veel geld voor een spulletje. Ik heb de indruk dat elke zonnekok die ik bezoek al de voordelen van de CooKit voor mij opsomt, alsof ze de brochure van Sunny Solutions aan het voordragen is. Om al deze voordelen te ervaren, moet je echt je CooKit ten volle gebruiken. Verschillende ervaringen en bedenkingen die ik me tot nu toe maakte, geven me echter de indruk dat vrouwen hun CooKit níet gebruiken op een manier dat ze de vele voordelen kunnen ondervinden. Alleszins niet evenredig met hoe ze vertellen over de vele voordelen van de CooKit in hun leven. Unis, leerkracht in een lagere school, vertelt me dat ze graag kookt met de CooKit omdat haar handen dan proper blijven. In tegenstelling tot houtskool of brandhout, waarbij haar handen altijd heel vuil worden. Het warme water in de CooKit gebruikt ze soms om haar baby te wassen, of kan ze gebruiken om een wonde te verzorgen. Een kookpot die in de CooKit heeft gestaan is ook veel gemakkelijker af te wassen dan een kookpot die op houtvuur heeft gestaan. Het zijn redenen waarom Unis graag zonnekookt, die ik nog niet gelezen of gehoord had. Melenia kookt haar water ook met brandhout, maar met de CooKit valt er geen vuil of stof in haar water. Voor vele mensen in Nyakach zijn dit misschien luxevoordelen? 64

65 Het zijn in ieder geval ervaringen die Unis en Melenia hebben opgedaan door de CooKit daadwerkelijk te gebruiken Smaak Jen zegt dat haar man rijst klaargemaakt in de CooKit lekkerder vindt dan rijst bereid op houtvuur. Ook Rose zegt dat haar man van in het begin geen problemen had met de CooKit, omdat hij het zonbereid eten heel lekker vond. Het drinkwater kookte Rose ervoor ook al, met brandhout. Een verschil in gezondheid merkt ze dus niet echt. Wel proeft ze een groot verschil: ze houdt van het zachte drinkwater van de CooKit, veel meer dan van het water dat smaakt en ruikt naar brandhout. Ugali vinden velen dan weer lekkerder op houtvuur, juist omdat ugali dan die smell of firewood heeft. Dorothy wil geen CooKit omdat ze het eten in de CooKit níet lekker vindt. Marion legt uit dat Dorothy op een demonstratie eten proefde dat niet goed was klaargeraakt door het slechte weer. Misschien moet Dorothy zich toch nog eens aan een hapje wagen van goed bereid eten? Koken mag dan nog heel eenvoudig en goedkoop worden, de CooKit moet eerst en vooral lekker eten kunnen bereiden! Unis gebruikt nog brandhout om water te koken, omdat de CooKit niet voldoende drinkwater zuivert voor het hele gezin. Toch kookt ze het drinkwater zoveel ze kan in de CooKit, omdat ze houdt van de zachte en zoete smaak van het in de CooKit gekookte water. Chloortabletten om drinkwater te behandelen zijn niet bijzonder populair. Een kleine minderheid van de vrouwen die ik sprak, gebruikte af en toe waterguard. Niet omdat de tabletten duur zijn, maar velen houden niet van de smaak van drinkwater dat met chloortabletten is gezuiverd. Het mag dan al een shock zijn, te horen dat mensen omwille van de smaak hun erg vervuilde en ziekmakende drinkwater niet zuiveren. Voorkeuren in smaak van eten of drinkwater, zijn de rode draad doorheen het zonnekookverhaal. Of het nu met brandhout, houtskool of zonnewarmte is. 65

66 8. Zone Noord 8.1. Observaties De volgende week ga ik met Julius op stap in zone Noord. Julius vindt een week voor zijn zone maar kort, en begint druk activiteiten te plannen en in elkaar te puzzelen. De huisbezoeken wil hij spreiden over de verschillende sub-locaties. Hij wil zonnekoks bezoeken, ook scoreps, maar ook vrouwen die niet zonnekoken. Een publieke demonstratie hebben ze woensdag op een school in Katito gepland. Ook een groepsbijeenkomst zou interessant zijn, dinsdag is er één bij Osiepe gepland, zo denkt hij luidop Winkister Naar ons eerste zonnekookadres is het niet ver stappen. Seline, de scorep in deze Gemnam sub-locatie vlakbij het Katito kantoor, vergezelt ons. Zowel Julius als Seline hadden die morgen nog andere verplichtingen, dus komen we pas rond aan bij Winkister. Vele wolken laten maar een paar streepjes blauwe lucht onbedekt, Winkister heeft vanmorgen haar CooKit daarom niet buitengezet. Ze is, vergezeld van een aantal vrouwen, kleren aan het strijken in een open hut naast haar huis. De vrouwen stellen zich aan ons voor. Ze zijn allemaal lid van Mbogo, de vrouwengroep die voor het bezoek van de directeur een heerlijk maal had gezonnekookt in het Katito kantoor. Drie van de vijf aanwezige vrouwen hebben ook een CooKit en voegen solar cooker toe aan hun naam. Mbogo kreeg bij de start van het project tien CooKits, die werden verdeeld onder de tien meest actieve leden van de vrouwengroep. Die tien zonnekoks van het eerste uur koken bijna vier jaar later nog steeds met hun CooKit, vertelt Winkister. Enkelen hebben er een tweede gekocht. Drie vrouwen spaarden ondertussen geld bijeen om een eerste CooKit te kopen. Winkister heeft de ene CooKit die ze kreeg, en is een tweede aan het afbetalen. Ze herinnert zich hoe verbaasd ze was toen ze de eerste keer hoorde dat de zon kon koken. Daar had ze nog nooit van gehoord! De Mbogo vrouwen zagen het eten in de CooKit koken, ze proefden, en waren ervan overtuigd dat ze die technologie ook nodig hadden. Het eerste dat Winkister klaarmaakte was sukuma wiki. Ze had het Dinah zien doen op de demonstratie en 66

67 die had haar aangeraden te beginnen met sukuma wiki klaar te maken. Terwijl ze aan het koken was, merkte ze zelf op dat haar plastic zak niet goed was dichtgeknoopt. Ze verbeterde haarzelf, ging verder met koken, en de sukuma wiki smaakte lekker. s Middags kwamen ze met Mbogo samen om te bespreken wat ze die morgen hadden klaargemaakt. Ook op een begrafenis bijvoorbeeld tijdens die eerste zonnekookmaanden, zorgden ze voor verschillende maaltijden klaargemaakt in hun CooKits. Nu zijn ze allen experts in het zonnekoken geworden, klinkt het in koor. Het enige probleem dat ze soms nog hebben, is het weer. Soms beginnen ze s morgens te koken en komen er onverwacht veel wolken zodat ze hun eten verder moeten klaarmaken op het vuur. Om acht uur begint Winkister al met de voorbereiding van het eten dat ze in haar CooKit wil klaarmaken. Op zonnige dagen gebruikt ze haar CooKit s morgens en s middags, meestal twee keer om eten klaar te maken. Ze kookt elke dag voor zes personen: haar man, hun vier kinderen die nog thuis wonen en zijzelf. Het drinkwater kookt ze niet altijd, alleen als het afkomstig is uit de rivier. We believe that the water is fine. Naast haar CooKit, gebruikt ze ook brandhout voor haar besparende jiko, houtskool en parafine. Vroeger gaf ze 70 shilling per dag uit aan brandhout en houtskool, nu is dat 50 shilling. Tien shilling besparing op brandhout, tien shilling besparing op houtskool, legt ze uit. Dat lijkt misschien niet veel, zegt ze, maar toch maakt het een groot verschil. Met dat spaargeld kan ze beter eten en kleren kopen voor haar kinderen, en kan ze investeren in dieren. Met haar eerste spaargeld kocht ze een geit, die ondertussen al drie kleintjes heeft gekregen. Die geiten zijn niet alleen haar trots, maar ook een belangrijke investering. Bij problemen kan ze een geit wisselen in geld of andere noodzakelijke dingen, legt ze uit. En vier goede geiten kan je wisselen tegen een koe. Die koe geeft je voedzame melk, die je kan drinken en verkopen, enzovoort. Ze gaat verder dat ze ook het kleed dat ze aan het strijken is, te danken heeft aan haar CooKit. Dat zelfs de open hut waar we in zitten gebouwd is met spaargeld van het zonnekoken. Per maand spaart ze zo n 800 shilling, rekent ze uit. De uitgave aan parafine is 40 shilling per dag gebleven, maar ze gebruikt het nu veeleer voor andere doeleinden dan koken. Winkister noemt zich heel actief in het promoten van zonnekoken. Ze heeft haar CooKit al verschillende keren meegenomen naar haar thuisregio Seme (Kisumu district, Nyanza provincie) en mensen daar verteld hoe je ermee kan koken. Vorige maand heeft ze er nog twee verkocht aan een kennis van haar moeder, vertelt ze. Eén van haar dochters heeft ook een CooKit in haar huis. Een andere dochter woont in Nairobi, en heeft beloofd er één te kopen. De man van Winkister werkt in small businesses. Hij is heel blij met hun zonnekoker, omdat ze er geld mee uitsparen. Hij maakt deel uit van een groep die buiten hun 67

68 zone CooKits verkoopt. Over een hooimand heeft ze al gehoord. Ze zou er graag een hebben om een alternatief te hebben in andere weersomstandigheden en om het eten warm te houden. Ze is beginnen betalen voor een tweede CooKit, omdat ze de hooimand heel duur vond. Julius vertelt de vrouwen dat ze kunnen leren hoe ze zo n hooimand maken, maar dat het niet gemakkelijk is om het materiaal bijeen te verzamelen Monica Monica Genga is de voorzitster van Mbogo vrouwengroep. Als we rond uur bij haar aankomen, is ze groenten aan het zonnekoken voor het avondeten. Ze heeft besloten het er, ondanks de wolken, toch op te wagen. Monica is getrouwd en heeft acht kinderen, vier zijn al volwassen en vier wonen er nog thuis. Samen met haar man en kinderen doet Monica aan landbouw en veeteelt: ze heeft graan en maïs, ze heeft schapen, kippen en koeien. De Mbogo voorzitster heeft twee CooKits: één die ze kreeg op de eerste demonstratie, een tweede kocht ze zeven maanden daarna in december In vergelijking met wat ze had gespaard met haar eerste CooKit, vond ze 450 shilling niet veel voor een tweede. Ze betaalde de 450 shilling voor haar tweede CooKit af in drie maanden. De eerste keer dat ze rijst probeerde klaar te maken, was die niet goed gelukt. Ze was te laat beginnen koken, maar haalde de rijst toch uit de CooKit op het middaguur hoewel die nog niet klaar was. Vanaf de tweede keer ondervond ze geen problemen meer. Als voorzitster van de vrouwengroep vindt ze het heel belangrijk om een expert te zijn in het zonnekoken. Vrouwen komen immers naar haar met hun zonnekookproblemen. Samen analyseren ze dan wat er is misgelopen zodat het eten niet goed kookte. Meestal is de timing het probleem. Vrouwen denken pas s morgens aan wat ze s middags zullen eten. Als ze tegen tien of elf uur thuiskomen van de markt, is het al laat om te beginnen zonnekoken. Die timing ziet Monica als de grootste uitdaging van het koken met de zon, vrouwen moeten hun planning leren afstellen op de CooKit. Een tweede probleem dat ze meer dan eens opmerkt, is dat er soms gaatjes zitten in de plastic zak die vrouwen gebruiken om te koken. Vrouwen proberen plastic zakken zo lang mogelijk te gebruiken, en controleren de zakken niet altijd nauwgezet alvorens te koken. Haar twee CooKits gebruikt Monica allebei twee keer per dag. Ze straalt als ze uitlegt hoe ze haar twee CooKits combineert tot vier mogelijkheden. Eén CooKit gebruikt ze om een deel van de maaltijd klaar te maken, s morgens voor het middageten en s middags voor het 68

69 avondeten. De andere CooKit gebruikt ze om twee keer per dag water te koken. Voordat ze haar twee CooKits had, probeerde ze ook het drinkwater te koken met brandhout. Maar als er niet genoeg brandhout was, dronken ze hun water ongezuiverd, waar ze vaak ziek van werden. Nu ze een CooKit heel de dag kan gebruiken om water te zuiveren, merkt ze bij haar en haar familieleden een verschil in gezondheid. Ze hebben bijna geen last meer van door water overgebrachte ziektes. In plaats van 50 shilling voor brandhout, gebruikt ze nu 30 shilling per dag. Met 70 shilling houtskool kwam ze vroeger twee dagen toe, nu drie dagen. Met het geld dat ze uitspaart aan brandstof, kocht ze drie kippen en twee schapen. De kippen hebben ondertussen al kuikentjes gebroed, van de twee schapen is er jammer genoeg één gestorven. Een plastic zak, 10 shilling om een week dagelijks te koken, vindt ze niet duur. Het grootste voordeel van de CooKit vindt Monica dat het eten lekkerder is dan op het vuur. In vergelijking met een open houtvuur wordt de smaak van het zonbereid eten beter bewaard en blijft het eten proper. Ook haar man houdt veel van de CooKit en het eten dat die klaarmaakt, Ohero cabisa. Als zijn vrouw weg is, kan hij de CooKit ook gebruiken om rijst of omena klaar te maken. Mensen die ze kent en ontmoet probeert ze aan te moedigen om te beginnen zonnekoken. Buiten de leden van haar vrouwengroep, hebben een vriendin van Nyakach en haar dochter in Awasi (Nyanza provincie) een CooKit gekocht. De Mbogo leden zonder CooKit zien en horen de voordelen van het zonnekoken van de anderen. Allemaal willen ze wel zo n CooKit om te koken, maar krijgen ze het geld om er een te kopen moeilijk bijeen. Tien van hen kregen er een gratis, waarom zouden zij dan zoveel geld moeten betalen? Monica legt uit dat ze dat probleem proberen op te lossen door met hun vrouwengroep geld in te zamelen voor de niet-zonnekokende leden. In een hooimand is Monica erg geïnteresseerd, je kan met die jiko zelfs s avonds koken! Maar het is veel geld, 750 shilling Monica Vlakbij de Mbogo voorzitster woont haar schoonzus Monica, lid van dezelfde vrouwengroep. Monica is de derde vrouw van haar man, en samen hebben ze vier kinderen. Haar drie dochters zijn al getrouwd en uit huis. Haar zoon woont nog bij hen met zijn vrouw. Ze vertelt trots dat haar zoon leraar is in een schooltje in Nyakach. Monica is, zoals de voorzitster, afkomstig van Kanu Kabonyo. Ze vertelt dat zij de Mbogo voorzitster naar hier heeft gebracht en haar koppelde aan de broer van haar man. 69

70 Ook Monica was één van de tien gelukkige vrouwen die meer dan drie jaar geleden een CooKit kregen. Voor de demonstratie had ze nog nooit een zonnekoker gezien of erover gehoord. Als ze zag dat het ding waarmee ze aan het koken waren gewoon papier was, twijfelde ze of dat die doos hun eten ging kunnen koken. Pas toen ze het lekkere eten proefde, geloofde ze het. Sukuma wiki, rijst, kool, bonen ze begon zelf te zonnekoken en alles lukte! Alleen de weersomstandigheden de wolken! zijn soms nu nog moeilijk te voorspellen. De CooKit heeft volgens Monica alleen maar voordelen. Ze laat bijvoorbeeld het klaargemaakt en warm eten in de CooKit voor als haar zoon thuiskomt, die zich dan zelf kan bedienen met een warme maaltijd. De dag begint voor Monica om zes uur met water halen. Ze kuist haar huis, en maakt daarna vuur voor het ontbijt. Om acht uur begint ze met de voorbereidingen om haar CooKit buiten te zetten. Als er eten in huis is, plaatst ze dat in de CooKit voor het middageten. Als er geen eten in huis is, begint ze met water te koken in de CooKit. Op zonnige dagen gebruikt ze haar zonnekoker twee keer per dag. s Morgens meestal om eten te bereiden voor het middageten. Na het middageten om water te koken, of om iets klaar te maken voor het avondeten. In de CooKit maakt ze groenten of omena klaar, ugali op houtvuur. Voor vier volwassen personen Monica, haar man, haar zoon en schoondochter maakt de CooKit de groenten heel lekker en snel klaar. Zelfs ugali heeft ze een paar keer geprobeerd en was lekker. Aangezien ze maar één CooKit heeft, moet ze toch kiezen welk deel van de maaltijd ze daarin zal bereiden, en welk deel op het houtvuur belandt. Haar familie verkiest dan de groenten in de CooKit en de ugali op het houtvuur. Toen ze nog geen CooKit had, kookte Monica het drinkwater niet. Het brandhout was te duur en gebruikte ze enkel om het eten gekookt te krijgen. Sinds de CooKit wordt er in hun vrouwengroep ook meer gesproken over het belang van hun drinkwater te behandelen. Daarvoor herinnert Monica zich niet dat ze daar met elkaar over spraken. Omdat de CooKit niet zo n grote hoeveelheid water kan koken, drinkt ze het water soms nog ongezuiverd. Maar wel afhankelijk van welke bron het water afkomstig is, verdedigt ze. Af en toe gebruikt ze wat kostbaar brandhout om wat extra drinkwater te koken. Door nu meer en meer het drinkwater te koken, merkt ze wel een groot verschil in gezondheid. Ze heeft veel minder buikpijn en diarree dan vroeger. Ze gelooft wel dat buikpijn samengaat met besmet drinkwater, of dat minder buikpijn samengaat met het behandelen van drinkwater, zo heeft men het haar uitgelegd. Naast zonneënergie, kookt Monica met brandhout en houtskool. Vroeger gaf ze per dag wel 50 shilling uit aan elk van beide brandstoffen. Nu is dat nog de helft voor brandhout, en minder dan de helft voor houtskool. Houtskool gebruikt ze soms helemaal niet meer. Tien 70

71 shilling voor een plastic zak om te kunnen zonnekoken vindt ze helemaal niet duur. Volgens Monica kan je met één plastic zak een maand koken als je er goed zorg voor draagt. Met het spaargeld afkomstig van de gratis zonneënergie, kocht ze al een geit en een kip. De kip liet na een paar weken al het leven, maar de geit kreeg twee flinke kleintjes. Eén van die jonge geitjes verkocht ze om andere dingen te kunnen kopen voor het huishouden. Naast het investeren in dieren, betaalt ze met een beetje extra geld het transport om naar huis in Kanu Kabonyo te gaan. Daar hebben ondertussen drie schoonzussen van Monica het zonnekoken via haar ontdekt. De twee andere vrouwen van haar man zijn ook zonnekoks, en ook lid van Mbogo. Eén vrouw kreeg, zoals Monica, één van de tien CooKits bij het begin van het project. De andere vrouw hebben ze samen geholpen om er één te kopen. Hun man is heel trots op zijn drie zonnekokende vrouwen. Hij is volgens Monica overal en altijd een echte solar promotor geworden. Geen van haar kinderen heeft al een CooKit, haar dochters komen niet zo vaak omdat ze nogal ver wonen. De volgende keer dat ze komen, zal Monica het hen leren en overtuigen. En overtuigen kan ze, voegt Julius eraan toe, in totaal heeft Monica al tien CooKits verkocht. Vroeger werkte ze in de rijstvelden van Katolo, en nam ze haar CooKit mee voor de vrouwen daar. Ook als ze de rijst ergens gingen verkopen, had ze haar CooKit bij zich. Zo gaf ze kleine demonstraties terwijl de vrouwen heel de dag samenzaten om rijst te verkopen. Zo kon ze de vrouwen leren over zonnekoken, terwijl ze voor hen iets te eten klaarmaakte. De commissie die ze ontvangt als ze een CooKit verkoopt, brengt ook wat extra geld in het laatje. Ter afsluiting van ons gesprek, dankt ze God voor de hersenen van de mensen die deze CooKit uitvonden. Het zonnekoken heeft hun Mbogo vrouwengroep geholpen en bekend gemaakt! De tijd en het geld dat ze met de CooKit sparen, kunnen ze heel goed gebruiken, zowel in hun eigen huishouden als voor de hele vrouwengroep. Het brandhout dat gespaard wordt door de CooKit, kan de omgeving goed gebruiken. There is no bush anymore! Het is de taak van allemaal om minder bomen om te hakken en meer bomen bij te planten. Ze wijst ons enkele putten in haar tuin waar ze verschillende bomen wil planten: bomen die schaduw bieden, bomen die zullen dienen als brandhout, bomen die geschikt zijn voor constructie, enzovoort 71

72 Scorep Seline Scorep Seline, die Julius en mij vergezelt op de huisbezoeken, nodigt ons voor het middageten uit bij haar thuis. Toen ze vanmorgen de deur uitging, zette ze twee CooKits klaar om te koken: een met groenten, de andere met water. Seline is getrouwd en heeft vijf kinderen, vier ervan wonen thuis, de oudste is op internaat. Seline is secretaris van de Mbogo vrouwengroep. In 2003 kreeg ook zij een CooKit. Hoe meer ze zelf vanalles probeerde klaar te maken, hoe meer de zon haar twijfels over de CooKit deed smelten. Vijf maanden daarna kocht ze al een tweede. Ze herinnert zich dat haar eten de eerste keer naar zwarte verf rook, omdat ze de pas zwart geschilderde kookpot niet voldoende had laten drogen. s Middags kwamen ze met de Mbogo leden samen om hun zonnekookervaringen met elkaar te delen. Nu heeft ze geen problemen meer met haar CooKits, ze is dan ook scorep! In haar eerste maanden als zonnekok, volgde Seline een opleiding van Sunny Solutions voor trainer. Opgeleide trainers werden aangesteld om de verantwoordelijken van het project te helpen met het opvolgen en begeleiden van de nieuwe zonnekoks in elke zone. Geïnteresseerde leden van de vrouwengroepen die tien CooKits hadden gekregen, konden de opleiding volgen en trainer worden. Na verloop van tijd werd het zonnekoken in steeds meer delen en uithoeken van de zone bekend. Trainers, vaak afkomstig uit eenzelfde locatie, waren niet meer voldoende verspreid over de verschillende zonnekokende delen. Het transport tussen de trainers en de zonnekoks was te vermoeiend en te duur. Het zonnekoken was in sommige delen bij gevolg niet voldoende vertegenwoordigd. Daarom werd in mei 2005 de functie scorep (Solar Cooking Representative) in het leven geroepen. Zes vrouwen, verspreid over de hele zone, werden directe aanspreekpunten voor het zonnekoken in een bepaalde locatie. Seline is blij en fier om een expert te zijn, om het gezicht van het zonnekoken in haar locatie te zijn. Ze doet haar werk als scorep heel graag, en is er elke dag mee bezig. Ze organiseert twee tot vier groepsdemonstraties per maand; ze gaat naar bijeenkomsten van vrouwengroepen; en ze begeleidt nieuwe en oudere zonnekoks. Die huisbezoeken om vrouwen op te volgen, vindt Seline de voornaamste taak van een scorep. Voor sommige vrouwen is het ver om tot haar te komen, ze vindt het haar taak om hen zelf te bezoeken en hun problemen te kennen. Vrouwen uit de buurt komt ze tegen op de markt, waar ze samen hun problemen kunnen bespreken. Ze brengt vrouwen altijd s morgens een bezoek, omdat ze dan nog thuis en aan het koken zijn. Het hardnekkigste probleem is dat vrouwen s morgens vaak geen eten in huis hebben en dus niet kunnen beginnen zonnekoken. Ook Seline 72

73 heeft moeten leren om haar gewoontes en planning aan te passen aan de CooKit. Tegenwoordig brengt ze s avonds eten mee van Katito. Als je s morgens nog eten moet gaan zoeken op de markt, ben je te laat om s middags zonbereid eten op tafel te kunnen zetten! Het principe van zonnekoken is vroeg koken. Een ander probleem dat meer dan eens opduikt is een niet goed gecontroleerde plastic zak met een gaatje erin. Met één plastic zak kookt Seline twee weken aan een stuk dagelijks. Vele vrouwen willen een plastic zak echter drie weken, een maand of zelfs langer gebruiken. Ze proberen een gaatje in de plastic zak zelfs dicht te naaien. Ook moet ze vrouwen vaak wijzen hoe ze hun CooKit beter kunnen plaatsen, de schuine zijde beter gericht naar de zon. Vaak proberen vrouwen nog te veel eten in hun CooKit klaar te maken. Het grootste probleem van niet-zonnekoks met de CooKit is de 450 shilling, volgens Seline. Mensen die niet zonnekoken vertelt ze dat ze tijd en geld kunnen sparen, en dat ze de omgeving kunnen redden. Seline denkt dat mensen vaak wel geïnteresseerd zijn, maar de CooKit heel duur vinden. Ze probeert hen uit te leggen hoe ze 450 shilling bijeen kunnen sparen, maar de meesten hebben niet eens een kip om te geven. Seline gelooft dat je vandaag de dag een soort profiel kan schetsen van families die zonnekoken en van families die uit de zonnekookboot vallen. Een leerkracht bijvoorbeeld, die onderwijs heeft genoten, heeft vaak een kleine familie. Kleinere families hebben minder grote uitgaven, wat meer spaargeld en vinden de CooKit geschikt voor het beperkt aantal monden dat moet gevoed worden, legt Seline uit. Een grote familie is volgens Seline een teken van armoede, vaak hebben de ouders niet kunnen studeren. Voor hen is het veel moeilijker om geld te sparen om een CooKit te kopen ze zouden er eigenlijk meteen twee of drie nodig hebben. Hoewel zij de CooKit juist het hardst nodig hebben! Wil ze dan vooral de armere families bereiken, die het zonnekoken zo nodig hebben? Of wil ze eerst de mensen overtuigen waarvan ze weet dat die gemakkelijker de stap naar het zonnekoken willen of kunnen zetten? Seline antwoordt dat ze werkt voor de gemeenschap. Ook al weet ze dat arme mensen moeilijker te bereiken zijn, ze kan ze niet achterlaten. Ze moet moeite doen om hen allemaal te bereiken. People regard me high now as Mama Solar. Als mensen Seline zien passeren in Gemnam, herkennen en groeten ze Mama solar. Ze heeft een hoge status gekregen in de gemeenschap sinds ze het zonnekoken promoot. En ze geniet van die bekendheid als scorep! Haar jongste zoontje doopte ze solar boy, en haar geit werd solar goat. Haar oudste kinderen hebben de techniek van het zonnekoken al goed onder de knie. Haar man heeft haar van in het begin hard gesteund. Ze zijn samen een scorep-koppel geworden. Hij helpt haar in demonstraties, bij het uitleggen, bij de opvolgingen, in alle stappen van het zonnekookproces. 73

74 Haar moeder, een zus, een tante, vele vriendinnen, ze hebben samen al heel wat mensen op de zonnekookkar getrokken. En degenen die nog niet zonnekoken, zo stelt Seline, kijken op naar zonnekoks. Het is een groep waar ze ook bij willen horen Reflecties M n eerste weken in Nyakach zag en hoorde ik vele mooie zonnekookervaringen. Toch zag en hoorde ik ook vele dingen waarbij ik me vragen stelde en bedenkingen maakte. Tijdens m n ontmoetingen in zone West, hoorde ik weer een stroom van positieve ervaringen bij het zonnekoken. Vrouwen vertelden me over het geld dat ze sparen, over tijd die ze vrij krijgen, over hun betere gezondheid, en zoveel meer. Dat enthousiasme over de CooKit en zijn vele voordelen, zou ik logischerwijze moeten weerspiegeld zien in CooKits die worden gekocht en gebruikt. Om van al die voordelen te genieten en erover te kunnen praten, heb je immers een CooKit nodig en moet je die ook gebruiken. Als ik wil weten hoeveel mensen in Nyakach een CooKit kochten gedurende vier projectjaren, kan ik naar de verkoopcijfers van Sunny Solutions kijken: de teller staat op ruim CooKits verspreid. Ik zeg verspreid en niet verkocht, omdat de 150 CooKits die in het begin aan vrouwengroepen zijn uitgedeeld in het cijfer vervat zitten. Bovendien is dat totaalcijfer het totale aantal CooKits dat het project tot nu toe verkocht. Dus ook CooKits verkocht op de show in Mamboleo, of aan iemand uit Homa Bay of Kakamega. Kortom, die verkochte CooKits zijn niet enkel aanwezig in Nyakach, maar in heel het Westen van Kenia en misschien daarbuiten. Men probeert wel bij te houden waar CooKits verkocht worden of waar ze naartoe gaan om gebruikt te worden. Iemand in Nyakach koopt soms een CooKit voor haar moeder in Migori, of iemand in Kisumu koopt bijvoorbeeld een CooKit voor zijn tante in Nyakach. Interessanter zou het zijn om aan scoreps te vragen hoeveel zonnekoks zij kennen in hun locatie in Nyakach. Maar ook uit die cijfers zou ik relatief weinig wijzer worden. SS ging in 2003 in zee met vrouwengroepen, en ook ik zie deze groepen na het huishouden en de homestead als een basisniveau van sociale relaties. Een essentieel niveau van sociale relaties in de promotie en de verspreiding van het zonnekoken. Om te weten of er in vier jaar CooKits werden gekocht in Nyakach mijn eerste manier om de vele mooie zonnekookervaringen die ik hoor te toetsen, richt ik m n blik dus naar vrouwengroepen. 74

75 Na zone Noord te hebben bezocht, maak ik een balans op van het aantal CooKits dat vrouwngroepen ondertussen hebben. Vrouwengroepen die lof zingen over het zonnekoken, en in 2003 een duwtje in de rug kregen met tien gratis CooKits, kunnen zich toch alleen belonen met meer CooKits? Ik merk echter dat sommige vrouwengroepen die naar eigen zeggen zovele voordelen ondervinden aan het zonnekoken, nog steeds enkel de tien CooKits hebben die ze vier jaar geleden kregen. Andere vrouwengroepen kochten gedurende vier jaar wel enkele CooKits bij. Ik vermoed dat die verschillen in het al dan niet kopen van zonnekokers, samengaan met verschillende ervaringen bij het gebruiken van die zonnekokers. Ook al spreken vrouwen steevast over de grote meerwaarde van de CooKit in hun dagelijkse leven. Ik ga niet enkel na hoeveel CooKits vrouwengroepen ondertussen tellen, ik vraag me ook af hoe en óf die CooKits gebruikt worden. Welke problemen hebben vrouwen bij het gebruik van hun CooKit, waarvoor anderen misschien een oplossing hebben gevonden? Om na te denken over het gebruik van de verspreide CooKits, bevind ik me zowel op het niveau van een individuele vrouw als op het niveau van een vrouwengroep. Kopen leden van een vrouwengroep geen CooKit omdat hun collega s die zonnekoken problemen ervaren bij het gebruik van die CooKit? En overtuigen vrouwen die hun CooKit gebruiken en daar voordelen bij ervaren, andere leden van hun vrouwengroep om er ook één te kopen? Tien gratis CooKits Bij het begin van het Sunny Solutions project in 2003 het begin van zonnekoken in Nyakach, werden er aan verschillende vrouwengroepen in de vier projectzones tien CooKits gegeven. Via deze tien CooKits wilde men vrouwen laten kennismaken met het zonnekoken. De projectverantwoordelijken kozen om de CooKit in Nyakach te introduceren door samen te werken op het niveau van de vrouwengroepen. Vrouwengroepen werden uitgenodigd op een zonnekookdemonstratie, kregen tien CooKits mee naar huis, en werden de weken en maanden daarna intensief opgevolgd en begeleid. Een vrouwengroep verdeelde de tien CooKits meestal onder haar tien meest actieve leden, vrouwen die wekelijks hun mary go round bijdrage betaalden. Andere vrouwengroepen verdeelden de CooKits zo dat ze gelijk verspreid waren over de verschillende woonplaatsen van haar leden. Vier jaar later is de balans die ik in vrouwengroepen opmaak van het zonnekoken, heel verschillend. Sommige vrouwengroepen die vier jaar geleden tien gratis CooKits kregen, 75

76 tellen nog steeds tien CooKits: leden die in 2003 geen CooKit kregen, hebben nog steeds geen CooKit; leden die wel één CooKit kregen in 2003, kochten geen andere CooKit bij. Andere vrouwengroepen spaarden geld bijeen om een zonnekoker te kopen voor vrouwen die in 2003 uit de boot vielen. Die groepen hebben in plaats van tien, nu bijvoorbeeld twaalf of vijftien zonnekokende leden. Vrouwengroepen die geen gratis CooKits kregen, hebben nu soms nog steeds geen CooKits in hun midden, soms tellen ze al drie of vier zonnekoks Verschillen in kopen Oremo vrouwengroep, in Noord Gemnam, telt vandaag twaalf zonnekoks onder haar 35 leden. Tien van de twaalf zonnekoks kregen vier jaar geleden een CooKit gratis. Gedurende vier jaar kwamen er dus twee CooKits bij. Leden van Oremo vertellen me wel over de vele voordelen die ze dankzij hun CooKit genieten: ze sparen geld, ze sparen tijd, er is geen rook, ze kunnen hun drinkwater koken waardoor ze zich gezonder voelen, enzovoort. Als de CooKit zo n meerwaarde betekent in hun dagelijkse leven, zoals ze vertellen, hoe komt het dan dat er in die vier jaar slechts twee CooKits werden bijgekocht? Als vrouwen de voordelen van één CooKit dagelijks ondervinden, waarom zorgen ze er dan niet voor dat ze met twee of meer CooKits kunnen koken? Kleuterleidster Duris zegt dat ze haar kippen, schapen, geiten en koeien grotendeels te danken heeft aan de CooKit. Waarom investeert ze dan niet in een tweede CooKit? Of in een hooimand, die ze graag zou hebben omdat die ook zonder zon kookt? En vrouwen zonder CooKit die zonnekoks al die voordelen horen vertellen, waarom zorgen ze er niet voor dat zij ook met zo n CooKit kunnen koken? De voorzitster van Mbogo vrouwengroep, ook in Noord Gemnam, kookt met twee CooKits. Zeven maanden nadat ze een CooKit kreeg van Sunny Solutions, kocht ze er een tweede. Ze vond 450 shilling niet veel in vergelijking met het geld dat ze had gespaard met haar eerste CooKit. De man van Monica, een ander lid van Mbogo, heeft drie zonnekokende vrouwen. Twee van zijn vrouwen kregen een CooKit in 2003, voor de derde werd een CooKit gekocht. Het Green Land Hotel in zone Noord heeft bekendheid vergaard omdat de uitbaatster zonbereid eten op het menu zette. Haar drie CooKits helpen Margaret in de keuken van haar restaurant. Bovendien maakt ze reclame voor haar solar rice, solar eggs, solar water, en veel meer van dat lekkers. In Kadibo, het nieuwe project dat in april 2006 van start ging, wil John géén CooKits weggeven aan vrouwengroepen. Hij laat wel een CooKit rondgaan in een vrouwengroep, zodat elk lid eens één week met de zon kan koken. Dat is zijn 76

77 manier om vrouwen te laten kennismaken met de CooKit. Osiepe vrouwengroep, waar Leonida voorzitster van is, telt begin augustus 2006 al vier zonnekoks. Ze begonnen vier maanden geleden, kregen geen enkele CooKit, en nu zijn er al vier CooKits afbetaald. Bijna alle leden van Osiepe zijn begonnen met een CooKit af te betalen. De vrouwengroep heeft een apart budget in hun kas dat bestemd is voor het zonnekoken Verschillen in gebruiken Volgens scorep Seline hebben vrouwen s morgens vaak geen eten in huis, en kunnen daarom niet beginnen zonnekoken. In de loop van de morgen gaan ze dus eten zoeken op de markt, en zonnekoken die dag niet meer omdat ze laat thuiskomen. Seline ziet dit als het hardnekkigste probleem dat vrouwen hebben met de CooKit. Het enige dat vrouwen in grote hoeveelheid in huis hebben, is maïsmeel om ugali te maken. Maar ugali verkiezen mensen op houtvuur, volgens Seline, dat maken ze niet in de CooKit. Ten eerste omdat ze een big ugali willen die de CooKit niet kan klaarmaken, ten tweede omdat ze meer van de smaak houden van ugali bereid op houtvuur. Ugali is volgens vele vrouwen niet het enige dat de CooKit niet in grote hoeveelheid kan klaarmaken. Velen menen dat de CooKit niet geschikt is voor grote families. En dat is een probleem in Nyakach, waar gezinnen gemiddeld zeven kinderen hebben. Mensen willen sparen voor een gróte CooKit, die voldoende eten zal bereiden voor het hele gezin. Ik maak dan de bedenking dat een grote hoeveelheid eten in een grote CooKit dubbel zo lang zal duren om te koken, en dat zo n grote CooKit evenveel zou kosten als twee gewone. Toch geven mensen vaak aan dat ze niet beginnen zonnekoken omdat ze de CooKit te klein vinden. Nagenoeg alle zonnekoks die ik sprak, zeggen dat ze in hun CooKit ook drinkwater koken. Ze vertellen dat ze vroeger hun drinkwater niet kookten met brandhout, dat ze hun water nu wel kunnen zuiveren in de CooKit, en dat ze daardoor een groot verschil in gezondheid voelen. Als vrouwen slechts één keer per dag één pot water koken in hun CooKit zoals ze me vertellen, lijkt me dat echter niet voldoende drinkwater voor het hele gezin. Ofwel drinken ze dan nog vaak onzuiver water, en lijkt de grote verbetering in gezondheid waarover ze vertellen me onrealistisch. Ofwel gebruiken ze ook brandhout om hun water te koken, en lijkt het bedrag dat ze sinds de CooKit uitsparen aan brandstof me onrealistisch. Heel weinig vrouwen die ik sprak zegden dat ze waterguard, chloortabletten, gebruiken om 77

78 hun drinkwater te zuiveren. Meerdere keren legden vrouwen me ook uit dat ze in Nyakach geloven dat water goed is. In Nyakach we believe that water is good and safe to drink. Door in Nyakach en geloven te zeggen, duiden ze aan dat ze op de hoogte zijn dat andere mensen een andere overtuiging hebben over het water. En dat die andere overtuiging inhoudt dat je van onzuiver drinkwater ziek kan worden. Als Monica van Mbogo s morgens geen eten in huis heeft, begint ze met water te koken in de CooKit. Op die manier geeft ze een oplossing aan de moeilijkheden die zij ondervindt bij het gebruik van de CooKit die een andere planning vereist. Gewoonlijk zien vrouwen in Nyakach s morgens wat ze die dag zullen eten, legt ook Unis uit. Die planning moeten vrouwen aanpassen als ze willen koken met de zon. Unis vertelt dat zij tegenwoordig s avonds zorgt dat er eten in huis is voor de volgende dag. Zo kan ze s morgens steeds haar CooKit vroeg buitenzetten. Haar planning aanpassen aan de CooKit, ervaart Unis niet als een moeilijkheid. Toen ze begon te werken op school, moest ze haar dag ook anders organiseren. Duris is als ik haar bezoek ugali aan het klaarmaken in haar CooKit. Voor haar zeven kinderen, haar man en haarzelf, kan de zonnekoker niet voldoende ugali klaarmaken. In de CooKit kookt ze dan de groenten. Maar op dagen dat s middags enkel haar drie of vier jongste kinderen thuis zijn, maakt ze ugali wel klaar in de CooKit in plaats van op houtvuur. Ze zet dan om negen uur de CooKit buiten, en tegen 13 uur heeft die de ugali goed gekookt. Allemaal vinden ze de zonbereide ugali heel lekker, en er is genoeg voor iedereen. Het aantal gezinsleden voor wie ze eten klaarmaken in hun CooKit, verschilt sterk bij de verschillende zonnekoks die ik spreek. Felista kookt enkel voor haar man, ze heeft maar één zoon en die woont in Mombasa. Seline kookt in één CooKit voldoende groenten voor haar man en vier kinderen. Caren maakt in haar CooKit eten klaar voor haar man en zes kinderen. Gemiddeld zonnekoken vrouwen die ik sprak voor zes personen. Sommigen omdat hun gezin maar drie of vier kinderen telt. Vaak hebben ze wel zeven of acht kinderen, maar wonen die niet meer allemaal thuis. Unis kookt een grote hoeveelheid drinkwater nog steeds met brandhout. De hoeveelheid water die ze op een dag kan koken in haar CooKit, is niet voldoende voor het hele gezin. Toch kookt ze water in de CooKit, omdat ze houdt van de zachte en zoete smaak van het drinkwater in de zonnekoker. Het smaakt beter dan water gekookt op houtvuur of behandeld met chloortabletten. In tegenstelling tot houtvuur, valt er tijdens het koken geen stof of as in het drinkwater. Unis vertelt me dus dat de CooKit niet genoeg drinkwater kookt 78

79 voor haar gezin, maar geeft me daarbij ook haar oplossing. In de CooKit kookt ze water omdat ze dat drinkwater lekkerder vindt, en omdat ze zo wat brandhout en geld uitspaart. Daarnaast gebruikt ze brandhout om voldoende zuiver drinkwater te hebben. Ook in ander gebruik van de CooKit, en problemen daaraan verbonden, lijkt Unis een realistischere reflectie te maken, in vergelijking met andere zonnekoks. Zo vertelt ze me dat ze in het begin moest leren hoe ze de CooKit moest opstellen tegenover de zon. Of dat ze haar ui in kleinere stukjes moest snijden om sneller te koken. Vele zonnekoks zeggen dat ze hiermee geen problemen hadden of hebben, hoewel ik zie dat ze er nog fouten tegen maken. Monica merkt op dat ze, sinds het Sunny Solutions project en de CooKit, in haar vrouwengroep meer spreken over het belang van hun drinkwater te zuiveren. De meerderheid van Nyakach weet vandaag, volgens haar, dat je van besmet drinkwater ziek wordt. Vrouwen zoals Seline of Unis ervaren, naast de klassieke voordelen waarmee Sunny Solutions overtuigt, extra voordelen aan hun CooKit. Unis gebruikt het warme water in de CooKit soms om haar baby te wassen. Ze kookt graag water met haar CooKit omdat het drinkwater dan een zachte en zoete smaak heeft. Sommige vrouwen vinden het een voordeel dat hun handen niet vuil worden bij het zonnekoken, in tegenstelling tot koken met brandhout of houtskool. Een kookpot is veel gemakkelijker af te wassen als hij in de CooKit heeft gestaan in plaats van op houtvuur. Seline vindt het gemakkelijk dat haar kinderen zelf kunnen koken, omdat ze voor haar werk vaak weg is. De dag dat ze Julius en mij vergezelde om verschillende zonnekoks te ontmoeten, had haar oudste dochter voor ons een middagmaal bereid in hun CooKits. De man van Felista vindt het dan weer een groot voordeel dat ze rustig met hun bezoekers kunnen praten, terwijl de CooKit zelfstandig kookt. Deze positieve ervaringen geven, voor mij, aan dat deze vrouwen hun CooKit effectief gebruiken. Dat ze, door hun CooKit te gebruiken, hebben ervaren op welke manieren ze voordeel halen uit het koken met zonnewarmte Een CooKit is kisasa Monica vertelt dat haar Mbogo vrouwengroep in Gemnam bekend is geworden dankzij het zonnekoken. Seline vertelt fier dat ze een hoge status heeft gekegen in de gemeenschap sinds ze het zonnekoken promoot als scorep. People regard me high now as Mama Solar. Ze is Mama Solar geworden, het gezicht van zonnekoks in zone Noord. Ze geniet ervan dat mensen die haar passeren in Gemnam, haar herkennen en groeten. Haar jongste zoontje 79

80 doopte ze solar boy, haar geit werd solar goat. Caren, die ik na Seline bezoek in Noord, heeft ook een kleine solar boy rondlopen. De man van Caren is ook kort aan het woord, en zegt dat ze in hun CooKit een cake bakken als er iemand op bezoek komt. Hun bezoekers zijn altijd vol verwondering als ze de CooKit voor het huis de cake zien bakken. Ook de dochter van Unis was fier dat ze met haar verjaardag een stukje cake kon aanbieden aan haar bezoek. Ze waren allen onder de indruk dat zij zo n lekkere cake had gebakken. De man van Felista vindt de CooKit een groot voordeel wanneer ze bezoek hebben. Ten eerste stel ik me bij deze getuigenissen de vraag of de CooKit in Nyakach iets moderns is geworden. Iets kisasa (Swahili: modern, vooruitstrevend), zoals Practical Action zijn houtbesparende jiko promoot. (cf. 6.Mamboleo Show) Wordt de CooKit beschouwd als iets dat mensen hebben die modern zijn, die vooruitstrevend zijn? Of die de kennis en het geld hebben om vooruitstrevend en modern te kunnen zijn? Seline spreekt over een groep van zonnekoks waar vrouwen zonder CooKit graag zouden willen bijhoren. Betekent dat dat er een soort van verbondenheid ontstaat tussen overtuigde zonnekoks, tegenover mensen die (nog) niet zonnekoken? Ten tweede valt het me op dat mensen vaak spreken over een persoon die al een CooKit heeft, of nog niet zonnekookt. Het is alsof ze aangeven dat iemand die niet met een CooKit kookt, nog een evolutie moet doormaken. Dat die nog tot de jaren van verstand moet komen, maar uiteindelijk in de fase van het zonnekoken zal belanden. Ik neem m n bemerkingen hieromtrent mee op bezoek in zone Centraal. 80

81 9. Zone Centraal 9.1. Observaties Een derde week breng ik door in de Centrale zone. Samen met Bolo en scorep Millicent ga ik op stap naar vrouwen met en zonder CooKit. Elke dag staat er een stralende zon aan een knalblauwe hemel. Er is geen enkel wolkje te bespeuren. Hoogdagen voor het zonnekoken Silibia Om kwart voor twaalf komen we aan bij de oudste zonnekok van Nyakach. Ik piep even in de kookpot, omena staat in de zon te pruttelen. Een paar meters verderop zie ik nog een CooKit schitteren in het zonlicht. Silibia, die ons lachend verteld dat ze zeker meer dan 75 jaar oud is, kookt sinds 2004 met haar CooKit. Ze leerde het zonnekoken kennen van de tweede vrouw van haar man. Die is lid van Kauma vrouwengroep, waar Silibia vroeger ook lid van was, en kreeg in 2003 een CooKit van het project. Zowel Silibia als hun man waren verbaasd toen ze het lekkere eten proefde dat in de CooKit was klaargemaakt, en verwelkomden het nieuwe idee. Haar man Eduardo, die tijdens het gesprek bij ons aan tafel zit, wilde dat z n eerste vrouw ook met zo n CooKit zou koken en kocht er een voor haar. Hij vond 450 shilling niet duur voor de voordelen die de CooKit hen zou brengen. Silibia vond het niet moeilijk om te leren hoe ze de nieuwe zonnekoker moest gebruiken en raakte er al snel aan gewend. Zij leerde het op haar beurt aan één van haar dochters, die ook zonnekok werd. Vandaag de dag zet ze s morgens om negen uur haar CooKit buiten. Meestal begint ze met water te koken, terwijl ze eten gaat halen of eten dat in huis is voorbereidt. Soms raakt het eten nog klaar voor het middagmaal, anders laat ze het eten verder in de CooKit koken voor het avondeten. Naast haar CooKit gebruikt ze ook brandhout en houtskool om te koken. Als ik vraag hoeveel ze per dag uitgeven aan brandstof en hoeveel dat dat vroeger was, neemt Eduardo het woord over. Aan brandhout gaven ze vroeger 20 shilling per dag uit, nu 10. Houtskool kost hen nu 300 shilling per maand. Hij herinnert zich niet hoeveel ze ervoor uitgaven aan houtskool, maar het was in ieder geval meer, zegt hij. Met het geld dat ze uitsparen aan brandstof, antwoordt ook haar man, kopen ze nu meer groenten, of zout en zeep. Naast het geld dat ze ermee uitsparen, houdt Eduardo van het zonnekoken omdat het zo 81

82 gemakkelijk is. You just put it there, my wife does not have to cook. Zijn twee vrouwen zijn ook al oud, legt hij uit, de CooKit helpt hen bij de dagelijkse taken en laat hen een beetje rusten. Voor de CooKit gebruikte Silibia brandhout en waterguard om hun drinkwater te behandelen, en dat doet ze nu nog als het water dat ze in de CooKit heeft gekookt niet voldoende is. Een verschil in gezondheid merken ze vooral door de rook die de CooKit niet ontwikkelt. Eduardo kent een hooimand, maar zijn vrouw heeft er nog niet over gehoord. Hij zag de hooimand op een demonstratie naast de CooKit staan. Van de CooKit is hij zo tevreden, dus zal die hooimand ook wel iets goeds zijn Scorep Millicent Millicent is niet alleen scorep, ze is ook de winkeluitbaatster van de Centrale zone. Ze werd in 2003 zonnekok toen ze een CooKit kreeg in haar vrouwengroep, ze werd trainer, daarna scorep, kocht een tweede CooKit, en werd stockist van de winkel op Harambee markt. Dat is haar zonnekookcurriculum in een notendop. Millicent werd al vroeg weduwe, heeft drie kinderen en één kleindochtertje. Ze is lid van Nyowur vrouwengroep, van Heramogen vrouwengroep en ook van Kadipo widows and orphans. Het eerste dat Millicent zonnekookte in haar CooKit was ugali, en was die lekker gelukt! Ze herinnert zich dat ze s middags samenkwamen met Nyowur en allemaal heel opgewonden en blij waren met hun splinternieuwe kookdoos. Sommige vrouwen hielp ze bij het lezen van de zonnekookhandleiding. Ook andere vriendinnen van Heramogen vrouwengroep, vertelde ze over haar nieuwe kookervaringen. Vier jaar later telt Nyowur twaalf zonnekoks, dus twee bovenop de tien die gratis begonnen. Van de zestien leden van Heramogen zijn er nu twee die zonnekoken, zegt Millicent. Hoewel ze hierbij een beetje vals speelt: de twee zonnekoks van Heramogen zijn Panena en zijzelf, beide zijn ook lid van Nyowur vrouwengroep en kregen een gratis CooKit in Enkele leden van Heramogen zijn wel begonnen met een CooKit af te betalen. In Kadipo widows and orphans heeft, buiten Millicent, niemand een CooKit. Het zonnekoken is moeilijker te introduceren in de Kadipo groep die vooral uit oudere vrouwen bestaat, legt Millicent uit. Voor vele weduwes of vrouwen met weeskinderen ten laste, vindt ze het prijskaartje van de CooKit heel hoog. Ze heeft wel al een demonstratie gedaan voor de Kadipo groep, en allen waren onder de indruk. Vorig jaar kocht Millicent een tweede CooKit. s Morgens kan ze nu twee CooKits aan het koken zetten: de ene sukuma wiki, de andere ugali. Voor haar drie kinderen, de kleine 82

83 kleindochter en haarzelf, maakt de CooKit lekker en voldoende ugali klaar. s Middags gebruikt ze vaak beide CooKits om water te koken. Als er nog drinkwater voorradig is, maakt ze iets te eten klaar voor s avonds. Zo geeft ze op een dag in plaats van vijftig shilling, nog twintig shilling uit aan brandhout. Haar spaargeld investeerde ze hoofdzakelijk in dieren: twintig kippen, vier geiten en twee koeien. Ze is ook heel blij dat haar oudste dochter naar school gaat. Bovendien voelt ze bij haarzelf en haar kinderen een groot verschil in gezondheid. Vroeger voor ze haar CooKits had behandelde ze haar drinkwater niet. Ze kookte het water niet met brandhout, en ze gebruikte geen zuiveringstabletten. Nadat ze van Sunny Solutions hoorde dat haar drinkwater erg besmet was en dat ze daar ziek van werd, begon ze het drinkwater te koken. Nu drinkt haar familie alleen nog gekookt water. Ze voelen zich gezonder, en bovendien houden ze van het zachte en zoete water gekookt in de CooKit! Ook een hooimand maakt deel uit van de keukenuitrusting van Millicent. Ze maakte hem al in het begin van het project, samen met een vrouw die het van Dinah leerde. Een geïnteresseerde vrouwengroep kan haar altijd vragen om hen een opleiding te komen geven. De atonga, de hooimand, is zo n goede jiko, maar ze kent niet veel mensen die er een hebben. Mensen vinden de mand te duur, hoewel ze goedkoper is als je ze zelf maakt. Millicent was van in het begin zonnekooktrainer. In 2005 werd ze scorep, om de gemeenschap te helpen en om meer te leren over zonneënergie. Ze is veel bezig met haar functie als scorep, het is dan ook haar beroep: de winkel op Harambee markt beheren en openhouden, demonstraties, groepsbijeenkomsten, huisbezoeken en opvolgingen. Vaak komen vrouwen tot haar met vragen of problemen. Eén dag per week trekt ze erop uit om vrouwen te bezoeken die wat verder wonen. Haar zoon helpt haar vaak om de winkel open te houden, als Millicent op demonstratie of huisbezoek gaat. Zonnekoks die zij begeleidt, hebben het vaak moeilijk om te plannen dat de CooKit enkele uren nodig heeft om het eten klaar te maken. Het principe van zonnekoken is vroeg koken! Vrouwen moeten er s morgens eerst voor zorgen dat hun CooKit buiten staat te koken. Dan legt ze hen uit hoe ze daarna andere dingen kunnen doen terwijl hun CooKit kookt, bijvoorbeeld water gaan halen, op de shamba gaan werken, of voor de dieren zorgen. Mensen die menen dat de CooKit te traag kookt, geeft ze dezelfde uitleg. Vrouwen klagen soms ook dat een CooKit te weinig eten klaarmaakt voor hun groot gezin. Millicent moedigt hen daarop aan om te sparen voor een tweede. Maar het duurt ontzettend lang voor mensen 450 shilling hebben afbetaald om een CooKit te krijgen. Er is geen geld, omdat er in Nyakach geen werk is, geen mogelijkheid voor business. Het enige dat mensen kunnen doen is papyrus halen aan het meer en tot matten vlechten. 83

84 Millicent merkt dat zonnekoken veel moeilijker is in vrouwengroepen zonder zonnekoks, in vergelijking met vrouwengroepen die al wel één of meer leden met een CooKit hebben. In haar Nyowur vrouwengroep merkt Millicent een verschil tussen zonnekokende en niet zonnekokende leden. Zonnekoks zijn trots. Hun kinderen kennen de techniek om zonnewarmte te gebruiken voor het koken, en zijn de nieuwe generatie zonnekoks. In plaats van een stapel brandhout hebben zonnekoks geiten, schapen of koeien. De CooKit maakt hen ook de meest actieve leden van de vrouwengroep. Ze kunnen altijd hun mary go round bijdrage betalen, soms sparen ze voor hun bijdrage wel 140 shilling in twee weken Reflecties Hera vrouwengroep in zone Centraal kreeg in 2003 tien CooKits. Vier jaar later koken nog steeds maar tien van hun zestien leden met de zon. Merusmer kreeg in 2003 een CooKit, en werd tijdens de eerste maanden van het project trainer in het zonnekoken. Ze heeft vele kippen, schapen, geiten en wel negen koeien. Ze vertelt me over de vele voordelen van de CooKit in haar dagelijkse leven. Waarom kocht ze in al die jaren geen tweede CooKit? Of een hooimand? Tijdens haar opleiding voor trainer leerde ze zelfs hoe je een hooimand maakt. Nyowur vrouwengroep, waar Herena lid van is, telt twaalf CooKits voor vijftien leden. Tien leden kregen hun CooKit, twee leden kochten er één. Waarom volgen de drie overige leden de anderen niet in het zonnekoken? Panena is naast Nyowur ook lid van Heramogen vrouwengroep. Heramogen kreeg geen CooKits van Sunny Solutions, en telt nu twee zonnekoks: Panena en een andere vrouw die evenals Panena ook lid is van Nyowur, beide zonnekoks kregen hun CooKit in Nyowur vrouwengroep. Panena vertelt me dat ze vóór haar CooKit het drinkwater kookte op houtvuur. Het was moeilijk om er brandhout voor te vinden, maar haar gezin dronk het water nooit ongekookt. Een beetje later vertelt ze me echter enthousiast dat ze een grote verbetering voelt in gezondheid nu ze haar water in de CooKit kookt. Haar familie heeft nu veel minder diarree. Als ze het drinkwater daarvoor ook al kookte, zou haar gezondheid nu toch hetzelfde moeten zijn? Tenzij ze het water onvoldoende liet koken om brandhout te sparen, maar Panena legt uit dat ze wachtte tot het water brubbelde. Tijdens gesprekken hoor ik vaker deze soort tegenstellingen. Ondanks het teleurstellende aantal CooKits in de vrouwengroepen, waren de zeven zonnekoks die ik op een stralend zonnige dag bezocht alle zeven aan het zonnekoken! En ik denk niet dat Bolo hen vooraf verwittigde van mijn komst. Louise vertelt me dat haar man 84

85 vooral van het zachte drinkwater in de CooKit houdt. Het water ruikt en smaakt dan niet naar houtvuur. Ugali vindt hij dan weer lekkerder op houtvuur, omdat ugali dan de geur en smaak van houtvuur heeft. Water kookt Louise dus in haar CooKit, ugali maakt ze klaar op houtvuur. Zo wendt ze haar CooKit aan naar eigen voorkeur. Silibia kookt s morgens eerst water in haar CooKit, terwijl ze eten gaat halen of eten voorbereidt dat ze in huis heeft. Soms is het eten in de CooKit dan pas klaar tegen het avondeten. Geen probleem, vindt Silibia, ze kookt het middageten dan op houtvuur. Ze moet s avonds dan geen brandhout meer gebruiken, en heeft ook al gekookt drinkwater. Het is haar oplossing voor de moeilijkheden die ze soms ondervindt aan de planning van het zonnekoken Vraag naar mogelijke factoren voor verschillen In zone Noord legde ik uit dat ik een balans wou opmaken van het kopen en gebruiken van CooKits. Omdat ik verwacht dat vrouwen die me vertellen over hun vele positieve zonnekookervaringen, een CooKit hebben en die ook gebruiken. Ik ging na of ik het enthousiasme van vrouwen over het zonnekoken zoals ik dat hoorde doorheen m n vele gesprekken weerspiegeld zag in CooKits die gekocht en gebruikt worden. Ik stelde echter een groot verschil vast tussen het enthousiasme waarmee vrouwen over het zonnekoken spreken, en de weinige CooKits die diezelfde vrouwen kopen. Ik maakte me ook vele bedenkingen bij het effectieve gebruik van dat kleine aantal CooKits. Ik merkte vele verschillen tussen vrouwen in Nyakach en hun vrouwengroepen, zowel in het kopen als in het gebruiken van een CooKit. Sommige vrouwen die een CooKit kregen, kochten er ondertussen één of twee bij. Een andere zonnekok vertelt dat ze vele voordelen ervaart aan haar gekregen CooKit, maar kocht er in vier jaar geen tweede. Sommige zonnekokende vrouwen geven een realistische reflectie over hun gebruik van de CooKit, bij andere merk ik vele tegenstellingen in hun zonnekookgetuigenis. Sommige zonnekoks zijn aan het koken met hun CooKit wanneer ik op bezoek kom, andere niet. Sommige vrouwen hebben moeilijkheden met aspecten van het zonnekoken, waar anderen geen problemen meer mee hebben. Voor heel wat bezwaren die vrouwen maken tegen het gebruik van een CooKit, hebben andere vrouwen een oplossing gevonden. De balans die ik in zone Centraal opmaak is vergelijkbaar met de bedenkingen die ik me in zone Noord maakte. Een vrouwengroep ondervindt naar eigen zeggen zovele voordelen bij het zonnekoken, maar telt na vier jaar nog steeds enkel de tien CooKits die de groep kreeg. 85

86 Een andere vrouwengroep die tien CooKits kreeg, heeft nu twaalf zonnekokende leden. Een groep die geen CooKits kreeg, telt nog steeds geen CooKits. En een andere groep die in 2003 uit de boot viel, heeft vandaag al drie zonnekoks. Ik merk niet alleen een verschil in het aantal CooKits per vrouwengroep. Ik merk ook grote verschillen in wat ik zie en hoor over het gebruiken van die CooKits. Doorheen de vele mooie verhalen die me verteld worden, verwacht ik dat er in Nyakach CooKits gekocht en gebruikt worden. Ik stel echter vast dat dit veel minder het geval is dan ik de indruk had. Alleszins niet evenredig met hoe vrouwen me vol overtuiging over het zonnekoken vertellen. Na vier projectjaren, zijn er weinig vrouwengroepen in Nyakach die CooKits kochten. Vrouwengroepen die in het begin tien CooKits kregen, tellen maximum twee of drie CooKits meer. Hetgeen teleurstellend is in vergelijking met het aantal leden zonder CooKit. Als vrouwen de tien CooKits waarmee ze konden starten gebruiken, en daar voordelen bij ervaren, waarom worden er dan zo weinig CooKits bijgekocht? Of koken ze níet met die CooKits, ervaren ze dus geen voordelen, en worden er daarom weinig zonnekokers gekocht? Waarom kiezen vrouwen er dan niet voor om met hun CooKit te koken? Problemen die ik opmerk rond plastic zakken, rond het opstellen van een CooKit of rond planning, doen me vermoeden dat CooKits níet dagelijks gebruikt worden. Margaret, regionale directrice van SCI, spreekt over 98% van Nyakach die ondertussen het zonnekoken en de CooKit kennen. Waarom heeft een klein percentage van die 98% - minder dan 5% - dan een CooKit? Ik heb het dan over 5% die in het bezit zijn van een CooKit, niet over het gebruik ervan. Of dat nu veel of weinig is, goed of slecht, de vraag die ik mij stel is waarom die 5% wel en die andere 95% niet? Ik zie Choms koken met haar drie CooKits. Unis vertelt me over de zachte en zoete smaak van drinkwater in de CooKit. Ze vertelt ook over haar propere handen tijdens het zonnekoken, en haar zonnekookpot die gemakkelijk is af te wassen. Leonida heeft twee CooKits, en kreeg op vier maanden tijd drie collega s zonnekoks in haar vrouwengroep. De man van Felista vindt het dan weer een groot voordeel dat ze rustig met hun bezoekers kunnen praten, terwijl hun CooKit zelfstandig kookt. De grootmoeder van development family in zone West leerde haar dochters en kleindochters zonnekoken. Seline vertelt fier hoe ze in Gemnam herkend wordt als Mama Solar. Het valt me op dat mensen spreken over een persoon die al een CooKit heeft, of nog niet zonnekookt. Hoe komt het dat sommige huishoudens wel één, twee of drie CooKits kopen? Hoe komt het dat sommige vrouwen een oplossing geven aan problemen waarvoor anderen de CooKit links laten liggen? Kortom, waarom kopen en gebruiken sommige mensen in Nyakach een CooKit, en anderen niet? 86

87 Het is hier niet mijn bedoeling een dwingende lijst op te stellen van parameters die wel of niet belangrijk zijn bij het verspreiden van zonnekoken in Nyakach. Ik kan enkel de vele bedenkingen die ik maak doorheen m n ervaringen in Nyakach samenbrengen. Ik wil nadenken over verschillende factoren die ertoe kunnen bijdragen dat iemand in Nyakach wel of niet een CooKit koopt en gebruikt. En welke factoren, volgens mij, minder of geen rol spelen in het zonnekookverhaal Een cirkel van weinig middelen Voor de overgrote meerderheid van Nyakach is 450 shilling een hele hoop geld. Slechts een kleine minderheid kan elke maand rekenen op een vast inkomen. De meerderheid brengt geld in het laatje door eens een papyrusmat of gevlochten mand te verkopen, of door wat geld te krijgen voor in stukjes gekapte stenen. Men zegt dat de economische activiteiten in Nyakach landbouw en veeteelt zijn, dat mensen kunnen overleven door hun dieren en gewassen. Het verbouwen van maïs of groenten en het houden van geiten of koeien, is echter zoals ik in m n eerste hoofdstuk vertelde in vele delen van Nyakach problematisch. Het geld dat mensen op een dag ter beschikking hebben, wordt niet gebruikt om kleren of huisraad te kopen. Met het geld dat bijeen wordt verzameld, koopt een huishouden voedsel en brandstof om dat voedsel te bereiden. Omdat brandhout, waarmee mensen in Nyakach koken, schaars is geworden, kan het steeds minder gratis gesprokkeld worden. Vrouwen moeten hun brandstof om te koken tegen hoge prijzen op de markt kopen. Zonnewarmte gebruiken om te koken is hiervoor een oplossing. Maar om te zonnekoken heb je een CooKit nodig, en daarvoor moet je 450 shilling bijeen kunnen sparen. Als je elke dag een beetje geld op overschot hebt, kan je die beetjes samenleggen om voor iets te sparen. Je koopt die maand eens geen kleed, en je hebt meteen wat geld uitgespaard voor iets anders. Maar, als je elke dag al je geld uitgeeft aan voedsel en aan brandstof om dat voedsel te bereiden, in wat ga je dan besparen? In voedsel? Of in brandstof om je voedsel te bereiden? Niet eten die dag, of je maïsmeel rauw opeten, is alleszins geen oplossing. Je kunt dan niet investeren in een CooKit, een hooimand of een houtbesparende jiko. Daarom blijf je elke dag duur brandhout kopen, waardoor je geen geld kan sparen om te investeren in een CooKit. Of je legt elke dag lange afstanden af op zoek naar gratis brandhout, zodat er die dag niet veel tijd overblijft om een papyrusmat te vlechten of je land te bewerken. 87

88 Als je daarentegen een klein beetje geld op overschot hebt nadat je voedsel en kookbrandstof hebt gekocht, kan je die beetjes sparen om een CooKit te kopen. Elke dag dat je met die CooKit kookt, spaar je geld uit aan brandstof. Met het geld dat je niet meer uitgeeft aan brandhout, kan je dan weer sparen voor iets anders. Voor een hooimand bijvoorbeeld, of een houtbesparende jiko, of een tweede CooKit, waarmee je weer geld zal sparen. En je koopt een kip. Als je enkele kippen hebt verzameld, wissel je die tegen een geit. En vier geiten wissel je dan voor een koe. Die dieren zijn een belangrijke investering in Nyakach, en geven melk of eieren aan een gezin. Met andere woorden, dat klein beetje overschot in het begin brengt de bal aan het rollen. Een klein duwtje in je rug en je bent vertrokken. Voor mensen in Nyakach die dat beetje overschot echter niet hebben, is het heel moeilijk om die bal aan het rollen te krijgen. Ontstaat er op die manier voor vele mensen in Nyakach een vicieuze cirkel in onderontwikkeling waar ze moeilijk uit geraken? Of met betrekking tot de CooKit: kopen mensen geen CooKit omdat ze geen geld opzij kunnen leggen, en kunnen ze geen geld opzij leggen omdat ze geen CooKit hebben? Zijn mensen die een CooKit kopen dan degenen die een klein beetje overschot hebben? Bevinden mensen die de stap maken naar het zonnekoken zich in een iets gunstigere sociaaleconomische situatie? Een geldprobleem? Voor de overgrote meerderheid van Nyakach is 450 shilling veel geld. Mensen moeten grote inspanningen leveren om dat bedrag bijeen te sparen, en een CooKit te kunnen kopen. Daar zijn de verschillende figuren die het zonnekoken trekken in Nyakach het over eens. Julius merkt een groot verschil tussen het inkomen van gezinnen die een CooKit kopen en gezinnen die zonder blijven. Enkel leerkrachten betalen een CooKit in één keer, vertelt hij. De meerderheid spaarde vele maanden alvorens ze een CooKit kochten. Ze legden eens vijf shilling opzij, dan eens tien, en legden zo een lange weg af tot 450 shilling. En dan spreekt Julius over gezinnen die een CooKit hebben gekocht, niet over gezinnen die er geen hebben. In de vier projectzones viel het mij ook op dat meerdere zonnekoks die ik bezocht leerkracht zijn, of wat geld verdienen met small businesses. Meerdere zonnekoks die ik ontmoette, vertelden me over hun dieren, over hun maïs en graan. Ik zag naast hun huis een aparte keuken en soms een tweede woning of een open hut. Rekening houdend met het feit dat ik waarschijnlijk vaak naar mooie voorbeelden van zonnekoks werd gebracht, zoals met het 88

89 bezoek van SCI s gedelegeerd bestuurder. Hebben mensen in Nyakach dus geen CooKit omdat ze grote moeilijkheden ondervinden om 450 shilling bijeen te sparen? Dat mensen grote inspanningen moeten leveren om dat bedrag te verzamelen, benadrukken alle promotoren van het zonnekoken in Nyakach. Over de belangrijke, of beslissende, rol die deze 450 shilling spelen bij het al dan niet kopen van een CooKit, zijn de meningen verdeeld. Marion is van mening dat die vele shillings ervoor zorgen dat mensen die een CooKit willen, er toch geen hebben. Volgens Marion zitten velen gevangen in een cirkel van weinig middelen, en is het heel moeilijk voor hen om daar uit te geraken. Ook Bolo zegt dat vele mensen in Nyakach 450 shilling moeilijk of niet kunnen betalen. Scoreps benadrukken dat een CooKit heel duur is voor mensen, ze moeten vechten om er één te kunnen kopen. Japeth, directeur van Nyacoda, gaat akkoord dat 450 shilling een groot bedrag is voor velen, maar hij is ervan overtuigd dat het voor de grote meerderheid in Nyakach wél mogelijk is om dat bedrag bijeen te krijgen. Als mensen echt willen zonnekoken, moeten ze prioriteiten stellen, en dan kunnen ze wel een CooKit kopen. Hij kent een familie die vele weken hun thee zonder melk dronken, en zo geld bijeen spaarde voor een CooKit. Dankzij hun CooKit kunnen ze nu meer melk bij hun thee gieten. Japeth legt uit dat geld, volgens hem, niet de reden is waarom mensen geen CooKit hebben, wel het feit dat het zonnekoken zich in Nyakach nog steeds in een fase van introductie en kennismaking bevindt. Hij gelooft stellig dat het verspreiden van CooKits de komende jaren sneller zal gaan. Hij vergelijkt de introductie van het zonnekoken, met hoe mensen hun thee drinken. Vroeger voegde er niemand in Nyakach melk toe aan zijn thee. Vandaag drinkt iedereen thee met zoveel mogelijk melk, en beschouwt dat als één van hun gewoontes. Als tweede voorbeeld noemt Japeth waterguard, chloortabletten om drinkwater te zuiveren. Die tabletten zijn níet duur, en heel belangrijk voor de gezondheid van mensen. Toch worden ze niet vaak gebruikt in Nyakach. Dit komt volgens Japeth omdat waterguard in Nyakach iets heel recents is, iets van de laatste jaren. Voor de meerderheid is dit de eerste keer dat ze over dergelijke tabletten horen, en over het belang van besmet drinkwater te zuiveren. De reden waarom mensen chloortabletten niet gebruiken moet je dus niet zoeken bij geld, maar bij verschillende factoren rond kennis of smaak. Japeth legt uit dat sinds 2003 de meerderheid in Nyakach voor de eerste keer hoort dat je met zonnewarmte kan koken. Hij hoort mensen tegen elkaar zeggen dat sommigen magie gebruiken in een doos om eten te bereiden, en Nyacoda brought solar people to Nyakach with a funny agenda. Bij het stellen van de vraag waarom mensen in Nyakach geen CooKit hebben, moet je volgens Japeth rekening houden met vele andere factoren naast moeilijkheden om 450 shilling te sparen. Ook Dinah is ervan overtuigd dat de 89

90 meerderheid in Nyakach 450 shilling kan verzamelen als ze met een CooKit willen koken. Dinah ziet verschillende voorbeelden van mensen die een CooKit bijeen kunnen sparen omdat ze prioriteiten stellen. De reden waarom sommige mensen wel een CooKit kopen en andere niet, zoekt Dinah niet in shillings maar in een combinatie van verschillende factoren Steunen maar niet geven Alle promotoren zijn in ieder geval overtuigd dat het huidige systeem van CooKits verkopen, de enige duurzame manier is om het zonnekoken bij mensen te brengen. Dinah benadrukt dat het weggeven van CooKits niet duurzaam zou zijn. Ze vindt het heel belangrijk dat mensen zelf beslissen om een CooKit te kopen. Sparen en moeite doen voor iets, doe je immers enkel als je verwacht daar ook voordeel uit te halen. De prijs van een CooKit kan niet meer verlaagd worden, dat zou niet houdbaar zijn voor het project. Als je denkt aan het materiaal van een CooKit, de scoreps die de CooKit maken en in de winkel verkopen, aan het Sunny Solutions personeel, hun kantoor, het transport en de demonstraties, dan wordt een CooKit die mensen kopen al zwaar gesubsidieerd. Japeth is ook vastberaden dat mensen hun CooKit niet moeten krijgen maar kopen. Hij maakt zich daarom bedenkingen bij de CooKits die in het begin van het project werden uitgedeeld aan vrouwengroepen. Volgens hem creëerden die gratis CooKits een verkeerde mentaliteit. Vrouwen vinden het niet eerlijk dat zij moeten betalen, als sommige in het begin gratis een zonnekoker kregen. Een houding van je handen openhouden om vanalles te krijgen, heeft bovendien geen goede invloed op toekomstige initiatieven. Je kunt mensen echter wel steunen in hun inspanningen om een CooKit te kopen. Ik denk bijvoorbeeld aan microkredieten voor vrouwengroepen, om hen dat beetje overschot te geven, nodig om te investeren. 9 Of de afbetaling waar Sunny Solutions nu mee werkt, veranderen in een lening (huurkoop). Mensen kunnen dan hun CooKit afbetalen met het geld dat ze sparen door die CooKit te gebruiken. 9 De basisidee van een microkrediet is: strijden tegen armoede door de lokale bevolking te steunen in haar inspanningen om tewerkstelling te creëren en zo de levensomstandigheden van hun families te verbeteren. Om hun economische activiteiten op te starten of uit te breiden hebben zij nood aan een kleine som geld, aan kapitaal. Dit kapitaal wordt hen ter beschikking gesteld via kleine leningen door microkredietorganisaties. 90

91 Meer dan een geldprobleem Voor een grote meerderheid in Nyakach is het moeilijk om 450 shilling te sparen en een CooKit te kopen. Toch zag en hoorde ik voorbeelden van mensen die het bedrag wel verzamelden en ondertussen een CooKit hebben. Meerdere mensen die een CooKit hebben gekocht, bevinden zich níet in een betere situatie dan de meerderheid van Nyakach. Bovendien zijn er gezinnen die wel een vast inkomen, vele dieren, meer middelen maar geen CooKit hebben. Ik maak me ook vele bedenkingen bij het effectieve gebruik van de CooKits die vier jaar geleden gratis werden uitgedeeld. Als vrouwen die een gratis CooKit kregen problemen of bezwaren hebben bij het gebruik van die CooKit, moet je nadenken over andere factoren dan geld. Een geldprobleem kan dus niet op zichzelf verklaren waarom sommige mensen wel een CooKit kopen en andere niet. Evenmin geeft het een verklaring waarom mensen die een CooKit hebben die wel of niet gebruiken Vluchtelingenkamp sedentaire gemeenschap Margaret Owino vertelde, tijdens m n tweedaagse met de zonnekookdirecteurs, dat de grote uitdaging van Sunny Solutions werken met een sedentaire gemeenschap is. Solar Cookers International had tot enkele jaren geleden vooral ervaring met zonnekookprojecten in vluchtelingenkampen. Vluchtelingen in Kakuma of Iridimi kamp bevinden zich in een situatie van alles of niets. In de vluchtelingenkampen is er een heel groot tekort aan brandstof om het eten klaar te maken. Vrouwen die het kamp verlaten om brandhout te sprokkelen, lopen groot risico verkracht, ontvoerd of vermoord te worden. Vluchtelingen kunnen zich in hun situatie niet vrij bewegen. In het kamp krijgen ze slechts een beperkte hoeveelheid voedsel en brandhout om dat voedsel te bereiden. Een CooKit, een plastic zak, een zwarte kookpot, alle benodigdheden om te zonnekoken krijgen de vluchtelingen gratis. Het zonnekoken is een tijdelijke oplossing voor de noodsituatie in het kamp. Je kunt dus nauwelijks spreken over een keuze, een aanpassing of een aanvaarding. Dinah vertelt over vluchtelingen die hun CooKit nadien mee naar huis namen. Sommige blijven de zonnekoker gebruiken, andere gebruiken het stuk karton om een gat in het dak te bedekken. Ze hebben de CooKit niet meer nodig, ze hebben thuis andere alternatieven. De noodsituatie van het vluchtelingenkamp is voorbij. Mensen in een gemeenschap hebben hun eigen gewoontes, en kunnen kiezen of ze aan die gewoontes vasthouden of niet. Ze kunnen zich vrij bewegen om brandhout te gaan 91

92 sprokkelen. Ze bevinden zich niet in een noodsituatie waarin anderen hun brandhout rantsoeneren. Het nieuwe idee van zonnekoken vraagt andere gewoontes en een andere planning in je dagelijkse leven. Bovendien zijn de CooKit, de plastic zak en de zwarte kookpot niet gratis. Volgens Margaret is het hun grote uitdaging om te zien hoe mensen op een nieuw idee reageren, of ze dat nieuwe idee willen inpassen in hun dagelijkse leven Moeilijkheden en oplossingen Seline legt uit dat vele zonnekoks moeilijkheden hebben om hun planning aan te passen aan het zonnekoken. Ze ziet dit als één van de hardnekkigste problemen bij het gebruik van de CooKit. Zonnekoks hebben s morgens vaak geen eten in huis en beginnen daarom niet te zonnekoken. Andere zonnekoks die ik spreek vertellen hoe ze s morgens hun CooKit vroeg buitenzetten, omdat ze de avond daarvoor eten in huis halen. Eten voor meerdere dagen tegelijk kopen, is moeilijk in Nyakach: vrouwen hebben er vaak het geld niet voor, en beschikken niet over een manier om het eten te bewaren. Toch vinden vrouwen die s avonds eten in huis halen, een oplossing voor de planning die de CooKit de volgende morgen nodig heeft. Het enige dat in grote hoeveelheid in keukens aanwezig is, is maïsmeel om ugali te maken. Vele mensen klagen echter dat de kleine CooKit niet voldoende ugali kan bereiden om alle magen van het gezin te vullen. Ze houden ook meer van ugali bereid met brandhout, omdat die de geur en smaak van het houtvuur heeft. Andere zonnekoks vinden ugali in de CooKit wel lekker, en zonnekoken hun ugali wanneer niet alle gezinsleden thuis zijn. Vele zonnekoks lossen het probleem van de big ugali op door ugali op houtvuur te bereiden, en hun CooKit te kiezen om groenten of vis klaar te maken. Met het geld dat mensen sparen door hun groenten met zonnewarmte te bereiden, kunnen ze investeren in een houtbesparende jiko. Met die jiko sparen ze brandhout uit, én kunnen vrouwen ugali in grote hoeveelheid op houtvuur klaarmaken. Japeth lost het ugaliprobleem op door te zeggen dat mensen moeten leren van minder ugali te eten, en te variëren met voedzamer voedsel. Sommige vrouwen maken bezwaren tegen het zonnekoken, omdat ze niet op voorhand kunnen plannen wanneer ze bezoek zullen krijgen. Als er bezoekers langskomen, kunnen vrouwen niet eerst twee of drie uur zonnekoken om hun gasten iets te eten aan te bieden. Andere zonnekoks lossen dit probleem op door hun CooKit als één van de mogelijkheden bij het koken te zien, naast brandhout of houtskool. Als ze onverwacht bezoek krijgen, gebruiken 92

93 ze brandhout om snel iets klaar te maken. Bovendien hoorde ik van meerdere zonnekoks dat ze de CooKit juist een groot voordeel vinden wanneer ze bezoek hebben. Ze kunnen rustig met hun gasten praten, want ze moeten de CooKit die aan het koken is niet in het oog houden. Ook ontwikkelt de CooKit geen schadelijke rook die hun gasten zou kunnen hinderen. Sommige zonnekoks koken niet vaak het drinkwater in hun CooKit. Deze zonnekoks koken, in mijn ervaringen, hun drinkwater ook niet op houtvuur, en behandelen het water niet met chloortabletten. Andere vrouwen benadrukken dat ze water nooit ongekookt drinken. Een grote hoeveelheid water koken ze met brandhout, omdat de CooKit alleen niet de gezonde dorst van de hele familie kan lessen. Chloortabletten zijn echter weinig populair in Nyakach. Mensen zeggen dat ze de smaak van het drinkwater behandeld met deze tabletten niet lekker vinden Níet vastgeroest in traditie Ik wil hier niet herhalen welke moeilijkheden, bezwaren of oplossingen mensen in Nyakach hebben bij het zonnekoken. Bedenkingen daarrond beschreef ik uitvoering doorheen m n ervaringen en ontmoetingen. Wel wil ik hier de aandacht vestigen op het feit dat sommige mensen moeilijkheden ervaren bij verschillende aspecten van het zonnekoken, en dat andere mensen een oplossing geven aan evenveel aspecten. Meerdere getuigenissen vertellen me dat vrouwen in Nyakach de CooKit inpassen in hun leven. Ze wenden de nieuwe zonnekooktechnologie aan op een manier dat zij er zich tevreden bij voelen. Ze leren hoe je zonnewarmte kan gebruiken om voedsel te koken. Ze ondervinden dat die zonnewarmte hun brandhout of houtskool kan vervangen. Ze plannen dat ze hun CooKit vele uren in de zon moeten laten koken, maar dat ze ondertussen allerlei andere dingen kunnen doen. Ze houden van de zachte en zoete smaak van zonbereid drinkwater. Meer zelfs, ze worden Mama solar en vertellen andere vrouwen over hun zonnekookervaringen. Deze ervaringen betekenen voor mij dat deze vrouwen in Nyakach flexibel kunnen omgaan met hun gewoontes. En deze flexibiliteit staat haaks tegenover een idee van vastgeroest zijn in traditie. Daarnaast bestaat er ook de werkelijkheid van een meerderheid die verschillende problemen ervaart bij de zonnekooktechnologie. Deze vrouwen hebben echter geen ander geloof, geen andere cultuur, gewoontes of traditie dan de zonnekokende vrouwen. Gegevens zoals geloof, cultuur of traditie, kunnen voor mij de verschillen tussen deze vrouwen niet verklaren. Ik geloof niet in een verklaring dat de ene groep níet 93

94 vastgeroest zit in traditie, en de andere groep wél. Het lijkt me niet zo dat kookmethodes voor de ene groep niet te sterk zijn ingebed in cultuur, en voor een andere groep in diezelfde cultuur wel. Blijft m n vraag natuurlijk: welke factoren dragen in Nyakach dan wel bij tot de verschillen tussen deze vrouwen in het zonnekookverhaal? Verschillen in sociaaleconomische situatie Sinds 2003 hoort de overgrote meerderheid in Nyakach voor de eerste keer dat je met warmte van de zon kan koken. Stel dat je nog nooit een windmolen hebt gezien, en nog nooit hebt gehoord van windenergie. Stel dan dat iemand je op een dag vertelt dat die windmolen die je daar ziet draaien ervoor zorgt dat thuis je lamp brandt! Dan lijkt de relatie tussen die twee wel heel ongeloofwaardig, bijna magisch. Robert ziet het probleem dat mensen hebben bij het zonnekoken als een kartonnen doos die niet geloofwaardig lijkt als jiko. Ik herinner me de toeschouwers op demonstraties die vroegen of de parabolic cooker energie genereerde voor de kartonnen dozen. Japeth hoort mensen tegen elkaar zeggen dat sommigen magie gebruiken in een doos om eten te bereiden. Interessant hier is de opmerking van Margaret dat het gebruiken van zonnewarmte eigenlijk niet nieuw is voor mensen in Nyakach! Ze gebruiken die zonnewarmte immers bij het drogen van maïs, potten en kleren. Die technologie waar mensen voor de eerste keer over horen, brengt een oplossing voor problemen waar mensen vaak nog niet veel over hoorden. Begrijpen op welke manieren je bij die CooKit vele voordelen kan hebben, veronderstelt begrijpen op welke manieren je op dit moment vele nadelen ondervindt. Je kunt het bijvoorbeeld pas een voordeel vinden dat een CooKit je drinkwater kan koken, als je jouw drinkwater kookt met brandhout. Als je jouw drinkwater niet kookt, lijkt het je ook geen voordeel dat een CooKit dat kan. Als je op school al eens hoorde over het bestaan en de mogelijkheden van zonneenergie, geloof je dat die kartonnen doos die je ziet rijst kan klaarmaken en water kan koken. Als je weet dat je ziek wordt van besmet water, dat rook van een houtvuur erg schadelijk is voor je gezondheid, dat het verdwijnen van bomen je leefomgeving bedreigt, dan besef je ook dat een CooKit op vele manieren een belangrijke oplossing kan zijn. Als vrouwen beseffen dat ze hun besmet drinkwater moeten behandelen, en daarom al hun drinkwater met brandhout koken, dan zullen ze een oplossing hiervoor misschien vinden in een CooKit. Als mensen een relatie zien tussen de moeilijkheden in hun leefomgeving en het verdwijnen van bomen, merken ze ook het belang van minder brandhout te sprokkelen. 94

95 Kennis over moeilijkheden en mogelijke oplossingen daarvoor, speelt volgens mij een belangrijke rol in het al dan niet kopen van een CooKit. Die kennis wordt verworven via opvoeding, opleiding, educatie, werkervaring, enzovoort. Het verschil dat ik merk tussen Nyakach vrouwen in het zonnekookverhaal, bevindt zich op een sociaaleconomisch niveau. Alvorens een oplossing aan te reiken aan mensen, moet je duidelijk maken voor welke moeilijkheden je een oplossing wil geven. Sunny Solutions slaagt daar, volgens mij, grotendeels heel goed in. Geld aan brandhout sparen, bomen sparen, wat tijd om te rusten, geen as in je drinkwater: de problemen waarvoor de CooKit op een spandoek oplossingen biedt, zijn herkenbaar voor mensen in Nyakach. In de toekomst zal nog meer aandacht moeten gaan naar het bewustzijn rond drinkwater, rook en bomen in een omgeving, meer dan naar het aantal CooKits dat wordt verkocht Invloed op je eigen situatie Bij het belang van de sociaaleconomische situatie van mensen, wil ik een belangrijke opmerking maken. Bart Demyttenaere legt in zijn boek In vrije val uit dat armoede vaak een gebrek aan geloof inhoudt dat je invloed hebt op je eigen situatie. Mensen in armoede geloven vaak dat ze hun situatie niet kunnen verbeteren. Ze kennen geen positieve ervaringen die hun dat geloof geven. Ze horen vaak niet van anderen hoe ze zicht kunnen krijgen op problemen, omdat ze mensen ontmoeten die in dezelfde situatie zitten. Iemand die daarentegen heeft kunnen studeren, de ervaring heeft gehad van daardoor een dipoma te behalen, en met dat diploma werk heeft gevonden, gelooft dat hij zelf invloed kan hebben op zijn situatie. Ik hoorde vaak van zonnekoks dat hun twijfels over het zonnekoken verdwenen door zelf eten klaar te maken in de CooKit. Anderzijds hoor ik van vrouwen dat zonnekoken iets is voor moderne, vooruitstrevende mensen. It s good for thém. Inspanningen om hun situatie te veranderen ondernemen ze niet of moeizaam, omdat ze niet geloven dat zij die veranderingen kunnen verwezenlijken. Misschien is dit een belangrijke bedenking als je mensen in armoede wil overtuigen om hun situatie te verbeteren met een CooKit. Als je vrouwen wil overtuigen van het zonnekoken, moet je hen de ervaring geven dat zij ook met een CooKit kunnen koken en daar voordelen bij kunnen ervaren. (Cantillon, 2002) 95

96 10. Zone Zuid Observaties De vierde en voor mij laatste zone van Nyakach is die van Robert, zone Zuid. Ik ben benieuwd naar de zone die in vele opzichten verschilt van de andere drie zones. Althans, zo vertellen ze mij. En daar heb ik al wat indrukken van gezien en gehoord doorheen m n ervaringen. De dag van onze huisbezoeken beginnen we op een stralend zonnige morgen, maar na uur blokkeren vele wolken de weg tussen zonnestralen en CooKit. Het begint zelfs lichtjes te regenen Scorep Elisabeth De Mama solar van zone Zuid is scorep Elisabeth. Patrick, gedelegeerd bestuurder van SCI, herkende haar tijdens zijn bezoek omdat ze verschijnt in een filmpje over zonnekoken dat voor SCI in Nyakach werd opgenomen. Ze is bijzonder trots dat ze in het filmpje wordt voorgesteld als Mama solar van Nyakach. Elisabeth is weduwe en heeft vier kinderen. Ze is één van de tien leden van Diyier widows vrouwengroep. Florence, een zonnekok die ik later ontmoet, spreekt ook over Elisabeth als een belangrijk lid van hun Kabete widows HIV positive vrouwengroep, maar dat vermeldt Elisabeth niet tijdens ons gesprek. Elisabeth heeft drie CooKits: één CooKit kreeg ze in 2003, twee andere kocht ze. Als we rond 10 uur bij haar aankomen, staat er één CooKit met omena erin te koken. De andere twee is ze nog aan het voorbereiden om buiten te zetten. Omdat hun vrouwengroep juist tien leden telt, kreeg elk lid in 2003 één CooKit van het project. De eerste keren spraken ze af om samen te koken. Het moeilijkste in het begin was gewoon worden dat ze de CooKit al enkele uren voor ze wilde eten, moest klaarzetten. Vroeger toen ze nog met brandhout kookte keek Elisabeth nadat ze het huis had gekuist en ontbeten had, wat ze die middag zouden eten. Nadat ze voedsel in huis had, ging ze op zoek naar brandhout als dat niet meer voorradig was. Het stapeltje brandhout slonk dan ook steeds zienderogen. Als alles goed verliep, begon ze ongeveer een uur voor het middageten te koken. Na het poetsen van het huis en het ontbijt, bekijkt Elisabeth nu de weersomstandigheden: op een zonnige dag zet ze een CooKit rond 96

97 negen uur buiten, een tweede volgt, en soms een derde. Omdat ze haar hele maaltijd in de verschillende CooKits kan bereiden, gebruikt ze brandhout of houtskool enkel nog om het eten later weer op te warmen. En om s morgens de thee klaar te maken voor het ontbijt. Met tien shilling brandhout komt ze twee dagen toe, vroeger gebruikte ze dertig shilling per dag. Twee zakken houtskool per maand zijn geslonken tot één zak voor twee maanden. Parafine heeft ze niet meer in huis om te koken, maar om bijvoorbeeld het huis te verlichten. Met haar spaargeld koopt Elisabeth in de eerste plaats gezonder en gevarieerder voedsel. Ook enkele dingen voor in huis of voor de kinderen op school. Rond het huis lopen er ondertussen twee kippen, één schaap en zes geiten. Haar dieren zijn voor Elisabeth een investering voor de toekomst van haar kinderen, die laat ze hen achter als zij er op een dag niet meer is. Water kookt ze vaak tot drie keer per dag. Voor de CooKit kookte ze het drinkwater niet. Het brandhout was te kostbaar om dat daarvoor te gebruiken. Soms behandelde ze het water wel met waterguard, afhankelijk van of ze er geld voor kon vrijmaken. Nu drinkt heel de familie enkel nog in de CooKit(s) gekookt water, en voelen ze een groot verschil in hun buik. Een verschil in gezondheid voelen ze ook in hun longen, waar de CooKit geen schadelijke rook in blaast. De drie CooKits van Elisabeth worden in de keuken bovendien ondersteund door een hooimand en een besparende jiko. De hooimand kan de bereide maaltijd warm houden, zodat Elisabeth geen vuur moet maken om het eten op te warmen. Zo gebruikt Elisabeth op sommige dagen nagenoeg geen brandhout of houtskool meer. Hooimand en besparende jiko zorgen er samen voor dat Elisabeth ook op dagen dat er geen zon is veel minder kookbrandstof nodig heeft. In 2003 vertegenwoordigde Elisabeth haar Diyier vrouwengroep op de zonnekookopleiding van Sunny Solutions, en werd trainer voor de zuidelijke zone. Ze reisde als trainer heel de zone rond om vrouwen te begeleiden in het nieuwe zonnekoken. In 2005 werd ze scorep voor de meest zuidelijke locatie van de zone. Het gebied dat ze nu onder haar hoede heeft is overzichtelijk, het vergemakkelijkt het transport en het contact met de zonnekoks. Elisabeth is heel tevreden met haar job als één van de leden van het Sunny Solutions team. Ze leert op die manier veel bij over de mogelijkheden van zonneënergie. Ze wil de zonnetechnologie ondersteunen en vooruit helpen. Ze heeft bij Sunny Solutions geleerd te organiseren en mensen te onderwijzen. Die kennis en ervaring wil ze gebruiken om mensen te leren zonnekoken. Want de overgrote meerderheid van Nyakach kookt nog steeds níet met de zon! Waarom het zonnekoken zo traag toegang vindt tot de mensen van Nyakach en ze spreekt in het bijzonder over zone Zuid en haar locatie, heeft volgens Elisabeth verschillende redenen. Ten eerste merkt ze op dat de introductie van de CooKit en de 97

98 adaptatie van mensen in Zuid, belangrijke verschillen vertoont met de andere drie projectzones. De hoger gelegen zone is vochtiger, veel meer bewolkt en heeft heel wat minder uren zonneschijn. De zon heeft in Zuid de gewoonte sterk aanwezig te zijn in de morgen, maar tegen 13 uur de duimen te leggen voor vele wolken waar dan enkele druppels kunnen uitvallen. Die weersomstandigheden spelen vanzelfsprekend een hoofdrol in de introductie van een technologie afhankelijk van die weersomstandigheden. Ze zijn ook heel belangrijk om mee rekening te houden als je een demonstratie wil geven. Het zonnekookteam heeft al vaak besproken om in Zuid, naast de CooKit, meer aandacht te schenken aan de hooimand. Er werden zelfs verschillende manden naar de winkel gebracht, om een startschot te geven voor de hooimanden. Tot nu toe is er verder echter nog weinig ondernomen. Elisabeth spreekt op haar demonstraties en huisbezoeken wel over het gebruik van een hooimand. En elke scorep weet hoe je een mand omtovert tot een doeltreffende jiko. Een vrouwengroep kan de scoreps uitnodigen om het hen uit te leggen. Een tweede punt waar Elisabeth de aandacht op vestigt, is de belangrijke rol van mannen in heel het zonnekookgebeuren. Vaak is onze blik zo gericht naar vrouwen, als we denken over de CooKit en het koken, dat we de rol die mannen hierin spelen dreigen te vergeten, waarschuwt ze. Vaak zijn het mannen die als eerste de CooKit leren kennen. Zij zijn degenen die buiten huis op wandel en aan de praat zijn, en langs demonstraties passeren. Zij beheren het geld en de uitgaven, zij zijn degenen die eventueel een CooKit kopen. Mannen betalen ook voor het brandhout of de houtskool, en zien dus groot voordeel in een zonnekoker die gratis kookt. Waar het op neer komt volgens Elisabeth, is dat een vrouw afhankelijk is van haar man om een CooKit te kopen. Ten slotte is ze ervan overtuigd dat, ook al zijn er in Nyakach nog niet zoveel zonnekoks, er wel veel mensen zouden willen beginnen zonnekoken. Ze zien de voordelen die moderne zonnekoks genieten en willen ook tot die nieuwe groep behoren. Het probleem is volgens Elisabeth dat er in Nyakach veel grote families zijn met veel kinderen, waarvoor een CooKit niet genoeg eten kan klaarmaken. Hoewel die arme families de CooKit het hardst nodig hebben, kunnen ze niet één laat staan meerdere CooKits kopen. Arme mensen betalen bovendien meer voor brandstof, omdat ze brandhout of houtskool niet in grote hoeveelheden maar steeds met kleine beetjes kopen. En kleine porties brandhout of houtskool zijn duurder dan grotere hoeveelheden. Sommigen beginnen na één of twee jaar toch te sparen, maar héél traag Iemand die een CooKit koopt, is meestal leraar of handelaar, vertelt Elisabeth. Die hebben minder kinderen en een beetje inkomen om te sparen. Leraars of handelaars zijn ook altijd druk bezig, volgens Elisabeth, dus vinden het belangrijk dat ze met 98

99 de CooKit tijd kunnen sparen. Ik leg de vraag voor die ik ook aan Seline in zone Noord stelde, wat hun concrete aanpak is met betrekking tot die verscheidenheid in hun doelgroep. Robert legt uit dat ze voor de verkoop van CooKits zich nu vooral richten tot handelaars en leerkrachten. Handelaars bereiken ze op de marktcentra, leerkrachten op scholen en instituties. Tot vrouwengroepen richten ze zich vooral voor het creëren van bewustzijn rond zonnekoken. Elisabeth eindigt met te zeggen dat zonnekokende vrouwen heel trots zijn op hun CooKit. Verschillende zonnekoks vragen haar om eens een groot solar event te organiseren, een groot evenement waarop alle zonnekoks van Nyakach kunnen samenkomen! Florence Op bezoek bij Jen een zonnekok in Zuid die ik ontmoette maar wier verhaal ik hier niet opschrijf -, ontmoet ik ook Florence. Nadat ik met Jen heb gesproken, vraagt Florence of ze ook even iets mag zeggen, ze is immers ook een zonnekok! Ze steekt van wal, ik moet geen vragen meer stellen, ze heeft ze onthouden uit het gesprek dat ze zonet volgde. Mensen hebben hen de CooKit gebracht om hen te helpen, zeker de velen onder hen die HIV positief zijn. Ati, aol, zucht ze, ik ben oud, ik ben moe. Florence is weduwe en woont met negen kinderen en vier kleinkinderen onder één dak. Ze is, zoals Elisabeth en Jen, lid van Kabete widows HIV positive. De CooKit heeft vrouwen sterker gemaakt. Het is moeilijk om brandhout te sprokkelen, met vuur te koken en op de shamba te werken. Het zonnekoken geeft hen een beetje rust. s Morgens kuist Florence eerst het huis en maakt dan het ontbijt klaar. Voor ze het huis uitgaat, zet ze haar CooKit buiten aan het koken. Vervolgens vertrekt ze naar haar shamba. Soms krijgt ze ook een opdracht om het land van anderen te bewerken. Tegen het middaguur keert ze terug naar huis, en vindt een deel van haar maaltijd al bereid in de CooKit. Vroeger moest ze nog beginnen koken als ze thuiskwam met grote honger. Het middageten was ook vaak niet op tijd klaar voor haar kinderen die van school kwamen. Nu laat ze de maaltijd in de CooKit zodat de kinderen zich zelf kunnen bedienen als ze thuiskomen van school. Op een zonnige middag die in Zuid eerder uitzondering dan regel is zorgen de kinderen ervoor dat de CooKit een tweede keer kookt die dag, meestal water. Florence is dan al terug vertrokken, en haar kinderen brengen de CooKit in gereedheid voor ze terug naar school vertrekken. Op de markt zegt ze dan tegen niet-zonnekokende vrouwen, Ik ben hier, en mijn kinderen eten thuis! Ze vertelt de vrouwen dat zonnekoken goed is. 99

100 Over een hooimand heeft ze zeker al gehoord. Ze zou er graag een hebben, of beter nog, een leren maken, omdat ze zich dan geen zorgen meer zou maken als ze wolken ziet Reflecties In dit laatste hoofdstuk voeg ik nog graag twee bedenkingen bij in m n verhaal. Een eerste gaat over de zonnekooksituatie in zone Zuid, die op meerdere vlakken opmerkelijke verschillen vertoont met de andere drie zones. In een tweede denk ik na hoe en óf mannen en vrouwen een verschillende rol spelen in het zonnekookverhaal van Nyakach Zone Zuid versus de andere drie zones Zone Zuid verschilt in weersomstandigheden en omgeving opmerkelijk met de andere drie projectzones in Nyakach. De hoger gelegen zone is frisser en groener dan de andere zones. De aarde is er vruchtbaar rood en er valt meer regen. Maïs groeit er hoger en gezonder, bomen dragen er avocado s en bananen. Dieren vinden er frisse, groene weiden om te grazen, en af en toe wat water om te drinken. Vanzelfsprekend hebben deze weersomstandigheden en omgeving een belangrijke invloed op het dagelijkse leven van mensen. Vrouwen die ik spreek in zone Zuid spreken over hun shamba. Ze hebben een stuk land dat ze bewerken om te voorzien in hun eigen groenten en fruit. Sommige vrouwen bewerken in opdracht ook het land van anderen. Het dagschema van vrouwen in Zuid vertoont dan ook opmerkelijke verschillen met dat van vrouwen in vele delen van Noord, West en Centraal. Een dag beginnen vrouwen ook met s morgens hun huis te kuisen en ontbijt te maken. Daarna vertrekt de meerderheid echter naar hun shamba, wat ik tijdens m n gesprekken in de andere zones niet hoorde. De vrouwen die ik sprak in Zuid halen s morgens geen water. Ik bezocht namelijk verschillende vrouwen die langs de hoofdweg wonen, de enige waterleiding in de zone loopt een stuk langs deze weg. Vrouwen die elders wonen in de zone en niet van deze waterleiding genieten, leggen, in vergelijking met vrouwen in de andere zones, dagelijks een kortere afstand af naar de dichtstbijzijnde waterbron. Ook naar brandhout moeten vrouwen in Zuid veel minder of niet op zoek gaan, in vergelijking met 100

101 hun collega s in de drie andere zones. In Zuid zijn er nog bomen, struikjes en takjes die vrouwen om zich heen kunnen sprokkelen. Hoewel de concurrentie rond dit brandhout steeds groter wordt omdat zone Zuid steeds meer gezinnen telt. De vruchtbare gronden van Zuid oefenen een heel grote aantrekkingskracht uit op mensen afkomstig uit andere delen van Nyakach. Het gevolg is dat de gronden van Zuid duur zijn geworden, en in kleine stukjes worden verdeeld over vele gezinnen. Zone Zuid is veel dichter bevolkt dan de andere zones. De vruchtbare grond is versnipperd in kleine lapjes. Als je om je heen brandhout wil sprokkelen, zit je al gauw in de shamba van je buur. Mensen kunnen ook moeilijker dieren houden, omdat ze daar meer plaats voor nodig hebben, en die grond hebben ze niet. Clarisse vertelt me dat ze enkel kippen heeft omdat haar stuk grond te klein is voor andere dieren. Waar zou ze haar geit vastbinden? Plaats is iets dat je in de andere zones dan weer overvloedig hebt. Daar kunnen mensen hun dieren veel plaats, maar slechts weinig om te grazen bieden. De meerderheid van gezinnen in de andere zones heeft bovendien geen geld om in dieren te investeren. De weersomstandigheden en de vruchtbare grond betekenen een bron van inkomsten in Zuid. Hun shamba is voor vrouwen, zeker voor weduwes, vaak hun enige bron van inkomsten. Die inkomsten krijgen ze in de vorm van voedsel. Het grote verschil met de andere zones is dat vrouwen in Zuid zelf kunnen voorzien in een groot deel van hun voedsel. Hun beetje spaargeld moeten ze op die manier niet volledig uitgeven aan eten. Ze kopen enkel voedsel dat ze niet in hun shamba hebben. Ook brandhout wordt meer gesprokkeld dan gekocht, hoewel hierin verandering is aan het komen. Brandhout wordt ook in Zuid tegen hoge prijzen verhandeld op de markt. Deze verschillen in weersomstandigheden, in omgeving, in een dagschema en inkomsten, zorgen vanzelfsprekend voor verschillen in een zonnekookverhaal. Als het in Zuid s middags vaker bewolkt is en meer regent, moet je daar natuurlijk mee rekening houden als je een zonnekoker wil promoten. Als je spreekt over het beschermen van bomen en een omgeving, en hoe een CooKit daar een belangrijke rol in kan spelen, moet je weten hoe de omgeving waarin mensen in Zuid wonen eruit ziet. Vele zonnekoks vertellen me dat ze vroeger nog moesten koken als ze s middags thuiskwamen van hun shamba. Ze aten laat, wat ze vooral een probleem vonden voor hun kinderen die s middags van school thuiskwamen. Nu zetten deze zonnekoks s morgens voor ze naar de shamba vertrekken hun CooKit buiten. Als ze s middags thuiskomen staat een deel van hun maaltijd voor hen klaar in de CooKit. Vrouwen moeten dan niet meer lang koken, ze kunnen ineens hun grote honger die ze meebrachten van de shamba stillen. Het eten staat ook klaar voor als hun kinderen 101

102 thuiskomen. Vele zonnekoks in Zuid ervaren dit als één van de grootste voordelen van hun zonnekoker. De zon laat zich in zone Zuid vaak stralend zien in de morgen. Tegen 13 uur ruimt ze echter even vaak plaats voor wolken en wat regendruppels. Vrouwen die iets willen klaarmaken in hun CooKit moeten dat dus s morgens doen. Als je in Noord s morgens geen eten in huis hebt, kan je later in de morgen en s middags nog je CooKit buiten aan het koken zetten. Als je in Zuid s morgens echter niet klaar bent om te zonnekoken, kan je die dag je CooKit vaak niet meer gebruiken. Vrouwen in Zuid koken dus meestal maar één keer per dag met hun CooKit. Ondanks deze beperkingen voor het zonnekoken, telt zone Zuid na zone Noord het meeste aantal CooKits! Ook in Zuid zien vrouwen dus iets waardevols in de CooKit, en ervaren ze voordelen bij het zonnekoken. In plaats van een tweede CooKit is de grote meerderheid van vrouwen echter geïnteresseerd in een hooimand, of in een houtbesparende jiko. Het Sunny Solutions team besprak al meermaals om, naast de CooKit, in Zuid meer aandacht te besteden aan deze andere twee jiko s. Ze kunnen hun specialisatie in het zonnekoken behouden, maar nauw samenwerken met organisaties die werken rond verwante alternatieven zoals een hooimand of een besparende jiko. De vrouwengroepen die in 2003 tien gratis CooKits ontvingen, kregen ook een opleiding in het maken van zo n hooimand. Slechts een kleine minderheid in Zuid heeft echter navolging gegeven aan wat ze hoorden en leerden over een hooimand of een besparende jiko. Ondanks de grote interesse in deze twee jiko s, in Zuid groter dan in de andere drie zones. Omdat deze twee jiko s nog duurder zijn dan een CooKit, leggen vrouwen uit. En zo beland ik weer bij het geldprobleem, waaruit ik in het vorige hoofdstuk begon na te denken De verschillende rol van mannen en vrouwen Tijdens de voorbereiding van m n onderzoek, dacht ik na over mogelijke verschillen in de rol die mannen of vrouwen spelen in een zonnekookverhaal. Op welke manier moet je bij het verspreiden van zonnekoken rekening houden met de verschillende sociale rol die mannen en vrouwen in een gemeenschap vervullen? Welke aspecten van die sociale rol spelen mee in een verhaal van zonnekoken? Als ik wil nadenken over factoren die een rol spelen in het zonnekookverhaal van Nyakach, welke factoren hebben dan betrekking tot de verschillen in sociale rol van mannen en vrouwen. Bestaan er in Nyakach überhaupt verschillen tussen man en vrouw die waardevol zijn om op te nemen in zonnekookervaringen? Bijvoorbeeld, is koken 102

103 in de gemeenschap de taak van vrouwen of van mannen? Of van allebei? Misschien kan je op het niveau van de gemeenschap niet spreken over een dergelijk verschil, maar enkel op het niveau van een gezin? Beheert een man of een vrouw het geld om een CooKit te kopen? En ook hier maak ik de bedenking of je dat verschil kan maken op het niveau van de gemeenschap. Doorheen m n ontmoetingen en onderzoek, hoor ik over vrouwen die koken, vrouwen die brandhout sprokkelen, vrouwen die voor drinkwater zorgen, vrouwengroepen die CooKits krijgen en kopen, enzovoort. Op demonstraties zijn het vooral mannen die me uitleg komen vragen en samen met mij het eten in de CooKits klaarmaken. Ik hoor over vrouwen die samen geld bijeen sparen om een CooKit te kunnen kopen. Ik hoor ook meermaals vertellen dat een man een CooKit koopt, maar dat zijn vrouw die zonnekoker niet gebruikt. Ik merk dat in sommige gevallen een man een hooimand kent maar zijn vrouw niet. Niet alleen vrouwen praten enthousiast over de CooKit, hun man neemt vaak het woord over om het zonnekoken te promoten. Promotoren zijn het met elkaar eens dat mannen en vrouwen in Nyakach een verschillende rol spelen in het zonnekookverhaal. Omdat er, in de meerderheid van Nyakach gezinnen, verschillen tussen mannen en vrouwen bestaan op het vlak van koken of geld beheren. Over hoe je bij de verspreiding van zonnekoken dan moet rekening houden met het belang van deze verschillende rollen, hebben de trekkersfiguren verschillende meningen. Dinah is ervan overtuigd dat je voor het verspreiden van de zonnekooktechnologie in Nyakach de vrouwen moet bereiken. In een stedelijke context is het misschien belangrijker om ook mannen te bereiken, omdat die dan vaak werken en het inkomen beheren. Maar in rurale gebieden zoals Nyakach zijn het, volgens Dinah, vrouwen die alles doen. Vrouwen zorgen voor het huishouden, voor een beetje inkomsten, zorgen voor drinkwater en zetten eten op tafel. Het zijn vrouwen die je moet overtuigen van de voordelen van het zonnekoken. Zij moeten namelijk met brandhout koken, in de schadelijke rook staan, verre afstanden afleggen voor water en brandhout, zien dat ze met het beetje inkomen elke dag rondkomen, enzovoort. Vrouwen moeten zich bewust worden van de voordelen bij het gebruik van een CooKit. Dinah legt uit dat mannen eten op tafel willen, ze zien niet welke inspanningen daaraan vooraf gaan. Als ze met mannen spreekt over zonnekoken, vragen die haar dikwijls om met hun vrouw te gaan praten. Of ze zeggen dat ze het een goed idee vinden, maar dat ze eerst moeten overleggen met hun vrouw. Dus het zijn vrouwen die beslissen of het zonnekoken zijn intrede zal maken in het huishouden. Dinah vertelt over een man die bij haar kwam om zijn CooKit terug te geven. Hij had er één gekocht nadat hij het zonnekoken had gezien op een 103

104 demonstratie, maar zijn vrouw wilde de CooKit niet gebruiken. De zoneverantwoordelijken herinneren zich alle vier soortgelijke verhalen. Marion besluit daaruit dat je, bij het zonnekoken, degene die kookt moet bereiken. En in Nyakach is dat de vrouw. Ze voorspelt dat er dan maar weinig gevallen zullen zijn van mannen die dan weigeren de zonbereide maaltijd te eten. Ook Bolo en Robert zijn ervan overtuigd dat je eerst vrouwen moet inlichten. Als een vrouw een CooKit wilt maar er geen kan kopen omdat haar man het geld beheert, dan moet je ook met haar man spreken. Julius merkt echter op dat vrouwen in Nyakach vaak over meer financiële middelen bezitten dan hun man. Japeth legt de nadruk, naast vrouwen, ook sterk bij mannen. Hij benadrukt dat het heel belangrijk is om beide te bereiken. Hij is van mening dat teveel aandacht nu gaat naar vrouwengroepen, omdat die volgens hem vaak niet de middelen hebben om een CooKit te kopen. Hoewel hij ondervindt dat vrouwen steeds meer ondernemen om zelf middelen op te bouwen, zijn mannen volgens Japeth nog steeds baas over de middelen. Daarom meent hij dat er bijeenkomsten, demonstraties en gesprekken moeten georganiseerd worden voor mannen, om ze over het zonnekoken te vertellen en hen het zonbereide eten te laten proeven. Ik maak me hierbij volgende bedenking. Als je vrouwen hebt overtuigd van het zonnekoken, heb je ze vooral overtuigd om de CooKit te gebruiken. Ze moeten dan zelf op zoek gaan naar een oplossing om er één te kopen, of ze moeten hun man overtuigen om een CooKit te kopen. Als je mannen hebt overtuigd van het zonnekoken, heb je ze overtuigd om een CooKit te kopen. Daarna moeten hun vrouwen overtuigd worden om die CooKit ook te gebruiken. Eerst vrouwen ervan overtuigen dat ze de CooKit willen gebruiken en dan pas zien hoe die CooKit gekocht zal worden, lijkt me dan de meest duurzame aanpak. 104

105 Besluit De zoneverantwoordelijke van zone Zuid legde me uit dat hij bij de verspreiding van zonnekoken in Nyakach vertrekt vanuit verschillen binnen een doelgroep. Aan die verschillen koppelt hij verschillende doelstellingen. En om die te bereiken is telkens een specifieke aanpak vereist. Van sommige mensen durft Robert verwachten dat ze een zonnekoker gebruiken, van anderen dat ze de vele aspecten van het zonnekoken leren kennen. Naar scholen en marktcentra trekt hij om leerkrachten en handelaars te overtuigen een CooKit te kopen. Met vrouwengroepen spreekt hij over de zonnekooktechnologie om kennis en bewustzijn te bevorderen. Na de vele bedenkingen die ik me maakte doorheen m n zonnekookervaringen in Nyakach, kan ik zijn visie nu beter begrijpen. Stel dat je je bewust bent van vele moeilijkheden die mensen ondervinden in een bepaalde situatie. Je ziet hoe de omgeving bedreigd wordt, hoe meer dan de helft van een inkomen uitgegeven wordt aan kookbrandstof, hoe besmet drinkwater en rook de gezondheid schaden. Je weet hoe al deze problemen in relatie staan tot elkaar, en samen bijdragen tot een situatie van armoede. Je veronderstelt dat mensen in deze situatie hetzelfde inzicht hebben in die moeilijkheden, doch tevergeefs zoeken naar een manier om eruit te geraken. Jij kent het zonnekoken, en je bent overtuigd dat een CooKit voor vele van deze problemen een oplossing zal bieden. Jouw oplossing voor de moeilijkheden krijgt echter weinig of geen bijval. Dat betekent een slag in je gezicht. Je weet immers welke moeilijkheden mensen zelf ervaren, en je reikt hun ene oplossing aan. Je kunt niet geloven dat mensen voor die moeilijkheden kiezen, en in hun cirkel van onderontwikkeling willen blijven zitten. Verschillende organisaties die hun eerste zonnekookprojecten zagen mislukken, zochten een verklaring door cultuur, traditie, gewoontes en geloof als statische gegevens te gebruiken. Ze besloten dat kookmethodes en eetgewoontes te sterk ingebed zijn in cultuur, en dat mensen niet bereid zijn die methodes en gewoontes aan te passen. Vele ervaringen in Nyakach tonen mij dat vrouwen wel flexibel kunnen omgaan met hun gewoontes. Deze flexibiliteit staat tegenover een vastgeroest zijn in traditie. Elisabeth spreekt over vroeger toen ik nog met brandhout kookte. Het valt me op dat mensen vaak spreken over een persoon die al een CooKit heeft, of nog niet zonnekookt. Het is alsof mensen aangeven dat iemand die niet met een CooKit kookt nog een evolutie moet doormaken om uiteindelijk in de fase van het zonnekoken te belanden. Daarnaast bestaat er 105

106 ook de realiteit van een meerderheid die heel wat problemen ervaart bij de zonnekookpraktijk. Deze vrouwen hebben geen ander geloof, geen andere cultuur, gewoontes of traditie dan de zonnekokende vrouwen. Gegevens zoals geloof, cultuur of traditie, kunnen volgens mij de verschillen tussen deze vrouwen niet verklaren. Ik geloof niet in een verklaring dat de ene groep níet vastgeroest zit in traditie, en de andere groep wél. Het lijkt me niet zo dat kookmethodes voor de ene groep wel te sterk zijn ingebed in cultuur, en voor een andere groep in diezelfde cultuur niet. Blijft m n vraag natuurlijk: welke factoren dragen in Nyakach dan wel bij tot de verschillen tussen de vrouwen in het zonnekookverhaal? Het verschil dat ik merk tussen de vrouwen in Nyakach bevindt zich op een sociaaleconomisch niveau. Inzicht in moeilijkheden en in mogelijke oplossingen, speelt volgens mij een belangrijke rol in het al dan niet kopen van een CooKit. Die kennis wordt verworven via opvoeding, opleiding, vorming, werkervaring, enzovoort. Als je een oplossing aanreikt voor moeilijkheden waar mensen niet of onvoldoende zicht op hebben, dan sla je een paar noodzakelijke stappen over. Je kunt pas het voordeel zien van water koken met een CooKit, als je weet hoe belangrijk het is besmet drinkwater te zuiveren. Koken met zonnewarmte om brandhout te sparen, veronderstelt dat je weet dat het verdwijnen van bomen een bedreiging vormt voor je leefomgeving. Kiezen om te koken met een CooKit omdat die geen rook ontwikkelt, veronderstelt dat je weet dat rook afkomstig van een houtvuur erg schadelijk is voor je gezondheid. De uitdaging van een zonnekookproject ligt erin dat je een oplossing niet te vlug wil aanreiken. Mensen moeten niet overtuigd worden om een CooKit te kopen: eerst moet er rond bepaalde problemen een bewustzijn bevorderd worden. Mensen moeten zelf de vraag stellen naar een oplossing voor moeilijkheden die ze ondervinden. Als mensen zich die vraag niet stellen, is er vooraf educatie nodig die hen inzicht geeft in hun moeilijkheden. Pas daarna komt de educatie in mogelijke oplossingen. En als laatste het uitwerken van die oplossingen. In de context van deze strategie kan ik de opmerkingen van Robert over verschillende doelstellingen en aanpak begrijpen. Mensen in armoede schrijven veranderingen in hun leven meestal toe aan geluk of toeval (externe oriëntatie). Een belangrijke voorwaarde voor verandering is dat deze mensen leren geloven dat ze zelf invloed kunnen uitoefenen op hun situatie. Een armoedespiraal doorbreken betekent je losmaken van externe oriëntatie die hen hulpeloos en afhankelijk houdt. Het lijkt me daarom geen goede aanpak CooKits gratis uit te delen. In de beginfase van het Sunny Solutions project is dit wel gebeurd. Vele ervaringen leren me dat er vele stappen werden overgeslagen door in een eindstadium van start te gaan. Ik stel me vele vragen bij het 106

107 project van World Vision, dat CooKits wil uitdelen aan arme families in Nyakach. Er moet eerst nog heel wat gebeuren rond educatie en bewustwording. Mogelijks zullen mensen gebruik maken van de zonnekoker, uit dankbaarheid voor het geschenk dat ze kregen. Je houdt hen daarbij in de overtuiging dat je geluk moet hebben in het leven, en dat dit geluk in de handen van een gulle organisatie ligt. Ze hebben zelf niet geleerd hoe ze hun situatie in handen kunnen nemen. Je kan geen gebruik maken van die nieuwe houding om een volgende stap uit de armoede te zetten. 107

108 Bibliografie Baseline Survey Report Nyakach, door Paradigm Management Consultants, in opdracht van Solar Cookers International, juni 2003 Baseline Survey Report North Nyamware sub-location, Kadibo division, Kisumu District, door Omayo (J.), in opdracht van Solar Cookers International, maart 2006 CANTILLON, B Indicators for social inclusion. In: Politica economica, 18:1 (2002), p.7-27 CANTILLON, B The puzzle of egalitarianism: about the relationships between employment, wage inequality, social expenditures and poverty. Antwerpen, UFSIA, CSB, 11p. CUYCKENS, H Cursus Sociale pathologie. Karel de Grote Hogeschool, Antwerpen HABERMEHL, H Micro and Macro-Economic Benefits of Household Energy: Conservation Measures in Rural Areas of Kenya. s.l., s.p. HABERMEHL, H Benefits of Household Energy Measures in Refugee Camps. s.l., s.p. KAMMEN, D Introducing Solar Ovens to Rural Kenya. s.l., s.p. Kenya Government District Development Plan , Kenia KIMANI, M.J Meeting Energy Requirements in Refugee Situations. A Case Study in Household and Institutional Energy Interventions in Zaire and Dadaab, Kenya. s.l., s.p. Nyando District Development Plan : Effective Management For Sustainable Economic Growth and Poverty Reduction., Kenia 108

109 NYANG, F.O Household Energy Demand and Environment Management in Kenya. Universiteit van Amsterdam, s.p. PIMENTEL, W Survey of Energy Resources. World Energy Council TROSSERO, M Survey of Energy Resources. World Energy Council Nuttige internetadressen Solar Cookers International: The Solar Cooking Archive: Stichting solar cooking Nederland: Verenigde Naties, Economic and Social Development: Tijdschriften en kranten Handleiding Solar CooKit Solar Cooker Review, vierjaarlijks uitgegeven door Solar Cookers International SuNews, tweejaarlijks uitgegeven door Solar Cookers International East Africa 109

110 Bijlage 1: Situering van Kenia in Afrika 110

111 Bijlage 2: Situering van Nyanza provincie in Kenia 111

112 Bijlage 3: Enkele belangrijke plaatsen in Kenia 112

113 Bijlage 4: Waar zonnekoken? Legende: Een regio met een donkerdere kleur, heeft een langer seizoen geschikt voor zonnekoken 113

114 Bijlage 5: Hoe zonnekokers werken 1. Zonnewarmte omzetten in warmte-energie 2. Warmte behouden 3. Extra zonnestralen opvangen 114