Herfst e jaargang nummer jaar koniks bij de Ennemaborgh. Rust in Nieuw Onrust. Beschermersdag in Bourtange

Transcriptie

1 Herfst e jaargang nummer 3 25 jaar koniks bij de Ennemaborgh Rust in Nieuw Onrust Beschermersdag in Bourtange kwartaalblad van Het Groninger Landschap Stichting Het Groninger Landschap

2 Seizoen in beeld KINA De vorige herfst en winter konden we de Kropswolderbuitenpolder beter omdopen tot rietganspolder. Met duizenden streken ze neer en daarmee was de polder de grootste slaapplaats van de rietgans in Groningen en een van de grotere van Nederland. De rietgans broedt in Noord-Scandinavië en Rusland en overwintert onder andere in ons land. Vanaf oktober hopelijk weer te zien in Groningen. KINA KINA KINA Afgelopen zomer zijn in de Kropswolderbuitenpolder twintig bosruiters gezien. De bosruiter laat zich in Nederland meestal zien in het voor- en najaar, op doortrek van Afrika naar Scandinavië en vice versa. Het is onduidelijk waarom de vogels al in de zomer in Nederland zijn. Mogelijk zijn ze niet tot broeden gekomen en zijn ze al eerder vanuit het noorden gearriveerd. Bij de Bloemert aan de zuidwestzijde van het Zuidlaardermeer is een weidebeekjuffer gezien. Deze juffer van zo'n vijf centimeter houdt van stromende beekjes. Het exemplaar dat hier gezien is, betreft een zwerver en kwam waarschijnlijk even buurten vanuit Noord- Drenthe. Bij Bourtange groeit Duits viltkruid. De plant met de viltige stengels houdt van schrale, humusarme grond. Het natuurgebied bij Bourtange is twee jaar geleden ingericht. De voedselrijke bovenlaag is afgegraven en afgevoerd. De schrale grond die overbleef is precies de grond waar deze zeldzame plant van houdt. 2 Golden Raand herfst 2007

3 Actueel Foto: Michel v Roon Kalender 2008, nu bestellen! Hij is er weer: de kalender van de Stichting Het Groninger Landschap en de Stichting Oude Groninger Kerken. Deze keer met prachtige foto s van Harry Cock, de (Volkskrant)fotograaf die landelijke bekendheid geniet, onder andere door zijn landschaps- en architectuurfotografie. De foto s van de kalender zijn ook los te bestellen en u kunt ook een set ansichtkaarten kopen. Meer informatie vindt u in de brief bij deze Golden Raand. Voor Beschermers kost de kalender 10,-. Niet-Beschermers betalen 11,50. De verzendkosten bedragen 6,20. Gebruik bijgevoegde acceptgiro om de kalender te bestellen. Op de voorzijde: konikveulen Omke Oudeman Meer rust op landgoed Ennemaborgh Een wens van Het Groninger Landschap om de rust op het landgoed de Ennemaborgh te vergroten is deze zomer gerealiseerd. De Sebo- Ennemaweg en de Boslaan, die dwars door het landgoed lopen, zijn afgesloten voor het autoverkeer. Ook het gedeelte van de Rijslaan tussen de Hora Siccamaweg en het gemaal Huninga is autoloos. Wandelaars en fietsers kunnen nu nog beter genieten van de rust op het landgoed en de natuur kan zich verder ontwikkelen. Parkeren kan men op het grote parkeerterrein bij de Midwolderplas en tegenover de Ennemaborgh. Foto: Omke Oudeman Verbouwing Waddencentrum Pieterburen Het Waddencentrum Pieterburen wordt de komende herfst- en wintermaanden grondig verbouwd. Het centrum sluit daartoe de deuren vanaf 1 september. Het Waddencentrum krijgt een geheel nieuwe inrichting, een filmzaal en een nieuwe natte ruimte. Deze laatste ruimte is zeer geschikt als onderzoeksruimte voor schoolklassen. Ook het buitenterrein wordt aangepast en er komt een wandel- en fietspad naar de waddijk. Volgend voorjaar zal het centrum onder de nieuwe naam buitenplaats Noordkust open gaan. Gedurende de verbouwing zal de VVV-functie van het Waddencentrum worden overgenomen door het VVV Winsum, telefoon De excursies gaan gewoon door. U kunt zich daarvoor opgeven bij Het Groninger Landschap in Haren. De twee geplande jeugdactiviteiten zullen plaatsvinden bij boerderijcamping Klein Deikum (zie voor meer informatie de agenda op blz. 20). Stichting Het Groninger Landschap

4 tekst Siep Huizinga foto s Omke Oudeman 25 jaar begrazing op landgoed Ennemaborgh Al vijfentwintig jaar leven er koniks op het landgoed De Ennemaborgh. Het Groninger Landschap was in 1982 de eerste in Nederland die de afstammelingen van de tarpan, het Europese wilde paard, inzette in natuurgebieden. De proef werd met belangstelling en soms ook met enige scepsis gevolgd. Zou het bos bestand zijn tegen het geknaag van de paarden? Na vijfentwintig jaar begrazing blijkt dat het bos met orchidee, kleine bonte specht en das gevarieerder is geworden. Koniks Een tiental vaal gekleurde koniks staat in een groep bij elkaar. Ze grazen. Niet zo verwonderlijk want grazen is de belangrijkste tijdsbesteding van de konik. Een konik haalt relatief weinig voedingsstoffen uit het voedsel dat hij binnenkrijgt en dus moet hij veel eten om aan de energiebehoefte te voldoen, aldus rayonbeheerder Silvan Puijman. In de zomer als er veel jong eiwitrijk voedsel is, eten de koniks gras en kruiden. s Winters eten ze wortels van brandnetels. Hout staat ook op het menu. De koniks knagen aan bomen. Juist het schillen van bomen was een van de redenen waarom Gerard Sterkenburg koniks naar het landgoed wilde halen. Sterkenburg was tot 2003 directeur van Het Groninger Landschap. Toen hij in 1972 aangesteld werd, was landgoed De Ennemaborgh nagenoeg onbegaanbaar. De brandnetels stonden manshoog. Bovendien had er net een hevige storm gewoed waardoor er veel bomen waren omgewaaid. Aan Sterkenburg de opdracht er iets van te maken. Het is altijd mijn gewoonte geweest Golden Raand herfst 2007

5 Niet aaien, niet voeren Koniks zijn wilde paarden en staan het hele jaar buiten. Ze hoeven niet bijgevoerd te worden. Wandelaars doen er goed aan op minstens vijfentwintig meter afstand te blijven. Voer de paarden niet. Voedsel afstaan ziet een konik als een teken van onderdanigheid. Hij zal dan ook bij andere wandelaars aandringen op het afstaan van eten en dat kan bedreigend zijn. Honden zijn op dit moment nog niet toegestaan op het landgoed. Een hond is in de ogen van de konik een wolf en dus zeer gevaarlijk voor de kudde. De paarden kunnen schoppen en bijten. In de nabije toekomst zullen aangelijnde honden toegestaan worden op het landgoed. Bebording zal bezoekers wijzen op de regels die gelden wanneer ze met hond het begraasde gebied willen betreden. zorgen voor dood hout en nieuw leven eerst naar het verleden te kijken, blikt Sterkenburg terug. Hoe ging het vroeger? Mensen uit het dorp vertelden mij dat er tot aan de oorlog altijd vee had gelopen op het landgoed. Het bos was groen geweest, met gras. Sterkenburg leerde van de Stichting Kritisch Bosbeheer dat omgewaaide bomen juist goed zijn voor de ontwikkeling van een bos. Ik ging kijken in oude bossen in Duitsland en Engeland, zoals het New Forest. Het bleek dat de bossen daar veel gevarieerder waren. Ze werden begraasd door koeien en paarden. Sterkenburg had ook contact met de Stichting Tarpan die zich inzette voor de terugkeer van het Europese wilde paard. Met de Stichting Tarpan ben ik naar Polen gereisd waar een terugfokprogramma was opgezet. De koniks lijken op de tarpan. We hebben er drie gekocht met steun van het Wereld Natuurfonds. In 1982 hebben we de paarden uitgezet op het landgoed. Ik wist dat de paarden zich wel zouden redden, maar ik maakte me zorgen om de publieke opinie. Als er een veulen geboren wordt in de sneeuw, hoef je bij een konik echt niet in te grijpen. Maar de mensen spreken al gauw van dierenmishandeling. Om begrip en draagvlak te creëren verzorgde Sterkenburg tientallen diapresentaties in de regio. Hij liet zien hoe andere bossen in Europa er uitzagen en hoe begrazing door paarden en koeien daarin een rol speelden. Dat pakte goed uit en de koniks waren al snel geliefd bij het publiek. Zachte overgangen Vijfentwintig jaar is volgens Sterkenburg eigenlijk tekort om naar de ontwikkeling van een bos te kijken. Een bos is nooit aan z n eind. Als je echt een mooi bos wilt hebben, ben je een Stichting Het Groninger Landschap 5

6 paar honderd jaar verder. Maar het tussenstadium waarin het landgoed zich nu bevindt, is natuurlijk ook mooi om naar te kijken. Er is nooit aanplant geweest en toch is er nieuw bos ontstaan. Je mag wel zeggen dat de begrazing goed gelukt is. Dat beaamt ook Bert Speelman, rayonbeheerder van 1991 tot Het landgoed bestond uit productiebos en er was een harde overgang naar de naastgelegen graslanden. De scheiding tussen bos en weide was heel abrupt. De koniks zorgen met knagen en grazen voor zachte overgangen met open plekken, laag struikgewas, bosjes en ruigte. De open plekken ontstaan doordat een aangevreten boom afsterft. Speelman: Op zo n open plek kan zonlicht doordringen en zien kruiden en andere planten kans te ontkiemen. Vlinders en insecten hebben daar weer baat bij en voelen zich thuis op warme plaatsen met bloeiende planten. Voor spechten en andere holenbroeders zijn de oude en dode bomen ideale broedplaatsen. Speelman: Dood hout blijft liggen en is van waarde voor andere dieren, bijvoorbeeld voor salamanders en insecten. Er zijn de afgelopen jaren meer dan tweehonderd verschillende soorten paddestoelen waargenomen. Verstoten Begon het grazen met koniks als een proef met drie exemplaren, inmiddels leven er, door de flinke aanwas van dit jaar, zo n veertig paarden op het landgoed en ze begrazen een gedeelte van ongeveer 170 hectare. De koniks leven in drie verschillende groepen. En iedere groep heeft z n eigen sociale structuur. Aan het hoofd staat de hengst die de groep bewaakt. Hij is de enige die de merries mag dekken. De oudste merrie bepaalt het ritme van de dag. Zij maakt uit wanneer en waar er gegeten en gerust wordt. Momenteel leeft er een tweejarige hengst alleen, een zogenaamde twenter. Hij is verstoten en staat bij de afrastering een beetje te loeren. Zielig? Helemaal niet, zegt Silvan Puijman. Verstoting hoort bij de natuur. Zo werkt het nu eenmaal met kuddes. Als hij sterker wordt, zal hij een poging doen een merrie te versieren of een kudde over te nemen. Jonge vrouwtjes worden eveneens uit de groep gezet. Zo voorkomt de hengst dat er inteelt plaatsvindt. Dit najaar haalt Het Groninger Landschap weer paarden van het landgoed want voor de begrazing zijn er ruim dertig paarden nodig. We vangen meestal de verstoten beesten of de paarden die op korte termijn verstoten worden, de twenters, en halen geen dieren uit de vaste groep. Dat geeft de minste sociale onrust, legt Puijman uit. Maar soms ook wordt de baas van de groep verwijderd en wordt er een nieuwe hengst op het landgoed gezet. Net als in de natuur. Ook daar wordt de oude baas wel eens verstoten door een jonge hengst. Een nieuwe bloedlijn houdt de kudde gezond. In het begin werd het grazen door koniks met belangstelling maar ook met enige scepsis gevolgd. Speelman: We hebben veel bezoek gehad van andere natuurorganisaties. Sommige mensen waren bang dat het bos zou verdwijnen. Een verontruste bewoner uit de buurt zette uit protest witte kruizen op alle aangevreten bomen. Sterkenburg herinnert zich dat Het Groninger Landschap ooit een proces verbaal van justitie kreeg: de paarden hadden geen vergunning om bomen te kappen. We kregen een boete van 1500 gulden en moesten voor het volgende jaar pro forma een kapvergunning aanvragen. Voor het geval er weer een boom om zou vallen. Na vijfentwintig jaar mag gerust gesteld worden dat de paarden het bos beter en gevarieerder hebben gemaakt. Er groeien orchideeën, zonnedauw, wolfsklauw, er leven vele soorten bosvogels. En de das is terug. Mede dankzij de koniks. Golden Raand herfst 2007

7 Steun de Stichting Het Groninger Landschap Foto: Omke Oudeman Hoe kunt u ons steunen? U kunt de Stichting Het Groninger Landschap op verschillende manieren helpen. U kunt Beschermer worden voor 18,- per kalenderjaar. U kunt Beschermer voor het Leven worden voor het eenmalige bedrag van 350,-. Steun de Stichting met erfenis, legaat of schenking U kunt de Stichting Het Groninger Landschap op verschillende manieren steunen, bijvoorbeeld door de Stichting op te laten opnemen in uw testament. U kunt daarin laten vastleggen dat de Stichting een deel van de erfenis ontvangt. Hoe groot dat deel is kunt u zelf bepalen en door uw notaris laten vastleggen. Onze Stichting geldt voor de fiscus als algemeen nut beogende instelling en hoeft daarom geen successierechten te betalen. Uw nalatenschap komt dus maximaal ten goede aan de bescherming van het Groninger Landschap. Wie geen percentage van de erfenis wil laten vastleggen, maar liever een vast bedrag opneemt, kan kiezen voor een zogeheten legaat. Ook voor het rechtsgeldig maken van een legaat, kunt u terecht bij uw notaris. U kunt eveneens laten vastleggen of het legaat voor een specifiek doel aangewend moet worden. Bijvoorbeeld ter bescherming van een gebied waaraan u zeer gehecht bent. Een legaat kunt u zo persoonlijk maken als u zelf wilt. Een schenking aan de Stichting Het Groninger Landschap kan aftrekbaar zijn voor de inkomstenbelasting. De hoogte van de aftrek is afhankelijk van het inkomen. Meer weten? Vraag uw notaris of bel met het kantoor van de Stichting Het Groninger Landschap en vraag naar de speciale brochure over erfenissen legaten en schenkingen. Meer informatie kunt u ook krijgen van de heer H. Dokter, hoofd Algemene Zaken, telefoon (050) In de afgelopen periode ontving Het Groninger Landschap diverse giften van 100 euro en meer. Alle gevers hartelijk dank. Anoniem 140,00 Anoniem 250,00 Anoniem 200,00 Anoniem 100,00 Anoniem 100,00 Gemeente Groningen, jaarlijkse bijdrage 771,00 Legaat erven mw. M.H. Boomsma-Huisman ,44 Foto: Marrie Versluis Een leerling werkt met het computerprogramma Wadden en Water. Leerlingen Fivelcollege halen 500 euro op voor Groninger Landschap De leerlingen van de klassen 1 en 2 van het Fivelcollege, afdeling Siddeburen, hebben in mei het project Water uitgevoerd. Hiervoor zijn ze ook op bezoek geweest in polder Breebaart van Het Groninger Landschap. Het project werd afgesloten met een sponsortocht. De leerlingen hebben tijdens deze tocht 500 Euro opgehaald voor Het Groninger Landschap. Hiervoor onze hartelijke dank. Stichting Het Groninger Landschap 7

8 Gezien in het Landschap Afgelopen voorjaar en zomer hebben vrijwillig medewerkers en rayonbeheerders prachtige waarnemingen gedaan in de gebieden van Het Groninger Landschap. Soms ging het om een bijzondere plant, dan weer een om een zeldzaam broedgeval. Allemaal laten ze zien hoe mooi en gevarieerd de Groninger natuur is. In veel gevallen bevestigen de waarnemingen ook dat we op de goede weg zitten met ons natuurbeheer. Jonge kluten Gezien in polder Breebaart Kort na de opening van polder Breebaart in 2000 groeide het natuurgebied uit tot de grootste klutenbroedplaats van Noordwest-Europa. Vorig jaar ging het slecht, mede doordat de kale kwelders te begroeid raakten. En ook omdat de vos veelvuldig op strooptocht ging. Inmiddels is er een afrastering geplaatst die Reinaert met succes op afstand houdt. In polder Breebaart en op de Punt van Reide hebben het afgelopen seizoen 200 paar kluten gebroed. Uit elk nest worden gemiddeld drie jongen groot gebracht. In totaal waren er dus zo n 1000 kluten te bewonderen! Nachtzwaluw Coendersborch (Zuidelijk Westerkwartier) De nachtzwaluw houdt van heide en open terrein, maar het heideveld bij de Coendersborch is normaal gesproken te klein voor deze zeldzame nachtvogel. Toch heeft hij zich laten horen in de broedtijd en met zijn langgerekte ratel gaf hij aan de baas te zijn in zijn territorium. Het is voor het eerst dat de nachtzwaluw in Groningen van zich liet horen. Tot nu toe ging het om (stille) doortrekkers. Grote boterbloem, waterdrieblad (afbeelding) en draadzegge Gezien in de Groeve (Leekstermeergebied) Drie mooie planten die stuk voor stuk al bijzonder zijn. Maar de combinatie maakt deze waarneming nog waardevoller. Dat ze alle drie in nabijheid van elkaar voorkomen, wijst op een goede botanische waarde van het gebied.

9 IJsvogel Gezien in heel Groningen De ijsvogel is blij met de zachte winters van de laatste jaren. Zolang er geen ijs ligt, kunnen ze voedsel vinden in beken en rivieren. In heel Groningen worden dit jaar ijsvogels gezien, onder andere in de Kropswolderbuitenpolder en op het landgoed de Ennemaborgh. Broedpaartjes waren er bij de Coendersborch (zelfs twee paar), het Iwema Steenhuis en het Leekstermeer. Kemphaan Gezien bij Leekstermeer De kemphaan is zeldzaam als broedvogel en wordt vanwege z n verschijning en z n schijngevechten beschouwd als de spectaculairste weidevogel van Nederland. Bij het Leekstermeer is een kemphen gezien met drie jongen. De kemphanen in dit gebied zijn meestal doortrekkers op weg naar broedgebieden elders in Europa. Dat er nu een vrouwtje is blijven hangen en tot broeden is gekomen, mag gerust een succes genoemd worden. Het laatste broedgeval in het Leekstermeergebied dateert van begin jaren 90. Moeraswolfsklauw Gezien in Leinwijk Moeraswolfsklauw houdt van natte, schrale zandgrond die enigszins verdicht is, zoals natte heide en karrensporen. Het is een echte pionier die weer zal verdwijnen als de plantengroei te dicht wordt. Moeraswolfsklauw staat op de Rode Lijst van bedreigde plantensoorten. Stichting Het Groninger Landschap 9

10 Zangeres Lianne Abeln is The Grand Old Lady van de Groninger streektaalmuziek. In 1985 ontving zij - samen met tekstschrijver David Hartsema - de K. ter Laanprijs voor haar totale oeuvre. Vorig jaar vierde zij haar 50-jarig jubileum en werd zij benoemd tot ridder in de Orde van Oranje Nassau. Aal meer as viefteg joar struun ik mit mien laidjes deur ons Grunneger laand. s Mörns ien ale vrougte en tegen oavend, mit dat prachtege strieklicht over t laand. Zo stoadeg an binnen dr oareg wat steeën woar ik mie goud vuil. En din wor je op n daag beld mit de vroag: woar is t t mooist? Ik zeg spontoan: Auwerderziel an t Raitdaip Noatied gongen mie nog zoveul anere dörpkes en vérgezichten deur de kop: t Westerwol, Dollard, Nijpollerziel, Slochtern, de diek én omgeven van Lauwersoog mit t Wad. Moar bie t moaken van de foto wos ik ook geliek weer, dat t goud waas. t Raitdaip, t laand, de dòrpkes zichtboar ien de verte, n zaail kronkelt zuk deur t laandschop onnerweegns noar mien waddenzee. In tied dat wie n boot haren, waas dit mien mooiste tocht en elkemoal as ik hier bin, vuil ik daip ien mie, dat ik rusteg wor. Onthoast zeggen padielu vandoag de daag. Eerlek, groots, riek en rij legt hier óns slichte laand. Loat wie dr mit n kanner zuneg op wezen, onze kiender en klaainkiender kinnen din t zulfde vuilen as wie in distied. Laifs, Lianne 10 Golden Raand herfst 2007

11 Ter Apel Uitneembare wandelroute! In de voetsporen van de kruisheren tekst Addo van der Eijk foto s Omke Oudeman Ter Apel is doordrongen van het kloosterleven. Midden in de uitgestrekte oerbossen doemen de contouren van een klooster op. In 1465 begon een vijftal kruisheren aan de bouw van hun Domus Novae Lucis - Huis van het Nieuwe Licht - dat bijna een eeuw later klaar was. Inmiddels zijn de kruisheren uit het Middeleeuwse complex verdwenen. Toch hangt er nog de geest van toen. Niet alleen in het klooster, waar u een devote sfeer proeft, maar ook daarbuiten. U loopt langs eeuwenoude eiken, beuken en kastanjebomen met een rijke onderbegroeiing. Een bijzonder eerbiedwaardig exemplaar is de Twaalf Apostelen boom vlak voor het klooster, een linde van ongeveer vijfhonderd jaar oud. Deze wandeling van 9 kilometer volgt deels de paaltjes met een blauwe kop. Onderweg loopt u niet alleen in de voetsporen van de kanunniken en lekenbroeders. U komt ook langs restanten van verdedigingslinies, een gloednieuwe beek en recente productiebossen die steeds natuurlijker ogen. 11

12 Op pad Wandelen door bos, langs beek en klooster 1. Kloostercomplex Het kloostercomplex van Ter Apel staat niet voor niets in de top-honderd van Nederlandse monumenten. Het werd gebouwd in 1465, door kruisheren uit Duitsland. Klooster Ter Apel is een bezoek meer dan waard. Gaat u vooral even zitten in één van de dertig oude koorbanken. Aan de onderkant treft u houtsnijwerk, dat deugden en ondeugden verbeeldt. Een van deze hoofden, met flaporen, staat symbool voor nieuwsgierigheid, een andere met bolle wangen voor gulzigheid. Het klooster is open van dinsdag tot en met zaterdag van tot uur, op zon- en feestdagen van tot uur. 2. Back & Brouwhuys Niet alleen binnen, ook buiten ademt alles historie. Het Kloosterbos ten noorden van het klooster is eeuwenoud, met indrukwekkende bomen. Zo staan er eiken met een leeftijd van 300 jaar. In de bossen groeit volop hop, en ook dat herinnert ons aan het kloosterleven. Hop komt van nature niet in deze streek voor. De kruisheren plantten hop voor het brouwen van hun eigen kloosterbier. Het brouwproces vond plaats in het Back & Brouwhuys, de locatie waar nu Hotel-Restaurant Boschhuis gevestigd is. Het huidige pand werd later in de zeventiende eeuw gebouwd als ambtswoning van de commandeur, de rentmeester van de Ter Apeler bossen. Sinds een paar jaar is het bier terug in het klooster. Eén van de kruisherenbieren heet Odilia, genoemd naar de patrones van de Orde van het Heilig Kruis. 3. Verdwenen watermolen Rechts van het pad stroomt even verderop in het bos de Molen A, ook wel de oude bosbeek genoemd. Tegenwoordig is het een klein stroompje, maar vroeger - in de tijd van de kruisheren - stroomde de Molen A nog woest door het moerassige gebied. Zo woest, dat de prior van Klooster Ter Apel hier in 1466 een dubbele watermolen liet bouwen. Eén rad om koren te malen, het andere om olie te slaan. Op de oever stond een molenhuis, in vakwerk opgetrokken. In 1928 werden het huis en de molens afgebroken. Her en der liggen nog restanten. Zo steekt op de plek waar een waterrad gedraaid heeft een grote steen uit de oever. 4. Nieuwe Bosbeek Liepen we net nog langs de oude beek, dit is een gloednieuwe Bosbeek, rond de eeuwwisseling gegraven. Vroeger voordat veel beken zoals de Ruiten Aa in Nederland werden rechtgetrokken waren de Ruiten Aa en de Runde in Drenthe nog met elkaar verbonden. De Bosbeek herstelt de verbinding tussen deze twee beken, zodat het veenwater uit de Drentse venen bij het Zwartemeer weer door de Ruiten Aa naar zee kan stromen. Langs de nieuwe Bosbeek, die hier door de bossen van Ter Apel slingert, ontwikkelt zich heel mooie 12 Golden Raand herfst 2007

13 natuur. Er groeien planten als grote boterbloem en holpijp. Vogels als de grote gele kwikstaat en de ijsvogel zijn er regelmatig te vinden. Her en der liggen vistrappen in de beek. Ze zorgen voor een stevige stroming, waardoor meer zuurstof in het water komt, en de waterkwaliteit verbetert. Met succes. In de beek zwemmen soorten als brasem, blankvoorn, riviergondel en snoek. Ter Apel Klooster Agodorp 5. Natuurlijke bossen Rondom het klooster liggen negen bosterreinen, waaronder het Kloosterbos, het Roelagebos - roelage betekent ruige laagte en de Vossenberg. De Ter Apeler bossen staan bekend als het oudste bos van Groningen. Voor een bos geldt: hoe ouder, hoe meer soorten. In het oude bos vliegen vogels die houden van oude loofbossen, zoals boomklevers, grauwe vliegenvangers en bosuilen. Er huizen ook vier soorten spechten: groene specht, grote bonte specht, kleine bonte specht en zwarte specht. Andere bosterreinen, zoals hier de Middenbroek, zijn veel jonger, en rond 1900 beplant met voornamelijk grove den voor de houtproductie. Staatsbosbeheer is al twintig jaar bezig om deze productiebossen om te vormen naar natuurlijke bossen. Boomsoorten die hier niet thuishoren, zoals lariks en Amerikaanse eik, worden vervangen door inheemse soorten als eik, beuk en berk. Delen worden gekapt, zodat zonlicht weer de bodem kan bereiken. Dood hout laat Staatsbosbeheer liggen of staan. Op het dode hout groeien inmiddels allerlei paddenstoelen, mossen en planten. Ook leven er insecten in, die weer vogels als spechten aantrekken. 6. Leidijken De aarden wal waar u over loopt, herinnert aan de roerige geschiedenis van de grensstreek. Deze zogeheten leidijk is aangelegd in 1648, dus ná de tijd van de kruisheren. In de hele grensstreek van Oost-Groningen wierp men destijds leidijken op om de moerassen onbegaanbaar te houden voor militaire aanvallen uit het oosten. N366 Ter Apel-kanaal Burgemeester Beinsdorp De Runde Barnflair Over deze dijken paradeerden soldaten om de grens te bewaken. Sinds de opheffing van de verdedigingslinie verdwenen veel leidijken. Van het oorspronkelijke dijktracé tussen Ter Apel en Nieuweschans resteert nog ongeveer negen kilometer, waaronder dit stuk en een deel bij Bourtange, dat in bezit is van Het Groninger Landschap. 7. Pelgrimsroute Over deze weg, de Kruisherenweg, reisde vroeger dagelijks een grote stroom kruisheren, pelgrims en handelsreizigers. De weg ligt op een Polderputten (Oval-circuit) Haren-Rütenbrocker beboste zandrug langs de eeuwenoude handelsroute van Münster naar Groningen. Doortrekkers vonden in het klooster een gastvrije stopplaats. Links en rechts van de zandrug zagen de Kruisheren vroeger woeste en onbegaanbare moerasgronden. Daar lag het Bourtanger Moor, een moeras dat heel Oost-Drenthe, Oost-Groningen en een deel van Duitsland besloeg. Van het immense moeras is nu nagenoeg niets meer over. Al het veen is verdroogd, afgegraven en als turf verbrand. Wat rest is een randrug, die nog steeds hoger ligt dan de gronden aan weerszijden. Stichting Het Groninger Landschap 13

14 De Spiker Rond het klooster stonden vroeger tal van bijgebouwen, waaronder deze schuur van vakwerk met een rieten dak. De schuur verrees in 1650, dus ná de tijd van de kruisheren. In 1594 werd Groningen protestants, en ook dit katholieke klooster ontkwam daar niet aan. Toch verliep de overgang minder schokkend dan elders. Een beeldenstorm bleef achterwege, en verscheidene pastoors lieten zich omscholen. De laatste prior werd de eerste dominee. In 1619 werd het klooster gekocht door de stad Groningen. De schuur, Spiker genaamd, diende als schaapskooi. De naam komt van het Latijnse spicarium, dat tiendenschuur betekent. Boerenfamilies, die gronden huurden, moesten destijds een tiende deel van hun oogst afstaan aan de stad Groningen. De schuur stond lange tijd op instorten, maar is in 1992 gered en op ouderwetse wijze herbouwd. Hij staat op de originele zwerfkeien, en is afgewerkt met leem. Op het ogenblik treft u binnen een informatiecentrum over Westerwolde. 14 Golden Raand herfst 2007

15 Nieuw bezoekerscentrum wordt poort naar Reitdiepgebied Postcode Loterij laat het Reitdiep weer kronkelen! Bij Noorderhoogebrug ligt middenin de weilanden een oude boerderij. Woonhuis en schuur zijn verlaten. De naambordjes in de stallen herinneren aan tijden dat de koeien hier gemolken werden. De boerderij ligt op de grens van het Reitdiepgebied, vlak boven de stad. Een ideale plek voor het nieuwe bezoekerscentrum van Het Groninger Landschap. Het nieuwe bezoekerscentrum is onderdeel van de plannen van Het Groninger Landschap voor het Reitdiepgebied. Rayonbeheerder Arjan Hendriks: 'We willen de rijkdom aan natuur, landschap en cultuurhistorie in het Reitdiepgebied behouden en versterken. Bovendien willen we dat bewoners en bezoekers het kunnen beleven, zich kunnen laten betoveren.' Belangrijk onderdeel van de plannen is het Reitdiep weer te laten kronkelen. In het gebied liggen nog de oude kronkelende rivierbeddingen (meanders) van de Hunze, de oude getijdenrivier die later gedeeltelijk vergraven is en omgedoopt werd tot Reitdiep. Door regenwater langer vast te houden, stromen de meanders 's winters weer vol met water. Daarmee keert een oud landschapsbeeld weer terug. Door wisselende waterstanden ontstaan er slikranden in de meanders met veel voedsel voor vogels. De Nationale Postcode Loterij steunt de plannen voor het Reitdiepgebied en heeft aan Het Groninger Landschap de Kanjer van 2,5 miljoen euro toebedeeld. 'We willen in het bezoekerscentrum bij Noorderhoogebrug aan het publiek laten zien hoe we het gebied beheren', legt Hendriks uit. 'En we leggen uit waarom het zo'n waardevol gebied is'. Hendriks spreidt de tekeningen voor de verbouw van de boerderij uit op zijn bureau. 'In de schuur komt een expositie over weidevogels en cultuurhistorie. Boven komt een filmzaal en een uitkijkpunt met zicht op de Koningslaagte. In dit gebied hebben we de waterstand al verhoogd en is 's winters een oude meander gevuld met water. Dit werkt als een magneet op vogels. In het vroege voorjaar wemelt het hier onder andere van grutto's en tureluurs.' Bij het bezoekerscentrum komt een potstal met een klein aantal koeien. Hendriks: 'Voor het weidevogelbeheer in het Reitdiepgebied is vaste strorijke stalmest van groot belang. De stalmest gebruiken we om de reservaatsgronden te bemesten. Dit is positief voor het bodemleven; wormen en insecten, het voedsel van de weidevogels. We laten de bezoekers zien hoe een potstal werkt.' Het bezoekerscentrum is volgens Hendriks een goede uitvalsbasis voor iedereen die het gebied wil ontdekken. 'Vanuit de stad ben je er zo. Wandelaars en fietsers kunnen vanaf hier het gebied verder ontdekken. Het bezoekerscentrum wordt een heerlijke plek waar het goed toeven is. Er komt een terras waar je kunt zitten en iets kunt drinken, er is een boomgaard en er loopt misschien wat kleinvee. Het wordt de poort naar het Reitdiepgebied.' De Nationale Postcode Loterij ondersteunt het ambitieuze project 'Laat het Reitdiep weer kronkelen' van Het Groninger Landschap. De Loterij vindt dat het oudste cultuurlandschap van West-Europa behouden moet blijven en geeft met haar steun een krachtige impuls aan recreatie en natuurherstel in het Reitdiepgebied. De Postcode Loterij steunt Het Groninger Landschap met een bijdrage van ruim 2,5 miljoen euro uit haar jaarlijkse 13e trekking. Stichting Het Groninger Landschap 15

16 tekst Addo van der Eijk foto s Omke Oudeman Overweldigende rust in In de Groningse Westpolder, dichtbij de Waddenzee, ligt eendenkooi Nieuw Onrust. Vanaf augustus, wanneer de eendentrek begint, dobberden op de plas tal van eenden. Ze rusten uit, veilig en wel. Richting poelier gaan ze niet meer, wel wil Het Groninger Landschap ze graag ringen voor wetenschappelijk onderzoek. Vrijwillig kooiker Chris Slagter struint er al vijftien jaar twee keer per week rond. Chris Slagter straalt als hij het bruggetje naar zijn kooi oversteekt. Aan de overzijde stapt hij in een totaal andere wereld. Zojuist was het buiten nog weids en open, en wuifde tot aan de horizon het graan. Binnen voelt het bos knus en besloten aan. Het heeft iets sprookjesachtig, al die grillige bomen begroeid met mos. Dit is zo n mooie plek, zo stil en rustig, vertelt Slagter. De eerste keer dat ik hier kwam - toen de vorige kooiker mij vijftien jaar geleden vroeg om mee te helpen - was ik direct verkocht. Sindsdien kom ik hier twee keer in de week. Luister maar, zegt hij even later, terwijl in de bomen een zangvogel tekeer gaat. Het enige dat je hoort, zijn vogels. Dit is een groenling, die iedereen waarschuwt dat wij hier lopen. In het bos wemelt het inderdaad van de vogels. Slagter somt er enkele op: zilverreigers, lepelaars, putters, fraters, houtsnippen, ijsvogels. Vooral in de herfst strijken trekvogels hier in groten getale neer om even te rusten. Soms blijven meerdere beflijsters en honderden koperwieken een weekje hangen. Niet alleen aan vogels, ook aan talrijke andere dieren zoals vleermuizen, egels, hazen, reeën en steenmarters biedt de kooi een veilige schuilplaats. Slagter wijst naar de grond, en maakt ons attent op een krabspoor van een ree. Absolute rust Speciale aandacht gaat natuurlijk uit naar de eenden. Dat wij hier lopen, was vroeger voordat Het Groninger Landschap de kooi in eigendom kreeg niet mogelijk. De kooiker liet niemand binnen, zegt Slagter. Eenden vangen vereist absolute rust. Eenden mogen mensen niet zien, horen of zelfs maar ruiken. Om zijn eigen mensengeur te verdrijven, had de kooiker vroeger zelfs smeulende turf bij zich, en trok hij altijd dezelfde kleding aan. Slagter maakte het vangen nog enige tijd mee, vlak voordat Het Groninger Landschap de jacht begin jaren negentig verbood. Slagter: Op de plas dobberden vroeger honderden eenden. Cruciale rol speelden de staleenden. Zij vlogen uit, maar kwamen op vaste voertijden terug, en lokten dan hun wilde soortgenoten mee. De kunst was om ze vervolgens de vangpijpen in te krijgen. Dat gebeurde met behulp van voer, een kooikerhondje, en vooral met enorm veel geduld. Zaten de eenden in de pijp, dan liet de kooiker zich zien, en vlogen ze in paniek naar het einde, de bak in. Zeekooi Nieuw Onrust is rond 1899 gegraven in opdracht van vier akkerbouwers, en sinds 1979 eigendom van Het Groninger Landschap. De kooi bestaat uit een kooibos, vier vangpijpen en een gegraven plas in het midden. De locatie is volgens 16 Golden Raand herfst 2007

17 Nieuw Onrust Slagter perfect, zo vlak achter de waddendijk. Dit is een zogeheten zeekooi, ideaal voor het vangen van in de herfst overtrekkende eenden. Tijdens de trek houden eenden vaak de kust aan. Op het wad en de kwelders vinden ze voedsel, waarna ze in de kooi neerstrijken voor rust en zoet water. Zeekooien trekken vooral wilde eenden aan, en die leveren veel op. In landkooien vangen ze meer smienten, die veel kleiner van stuk zijn. Als vangsteenheid gold de war. Eén war staat voor één wilde eend. Een smient is een halve war. Kuif- en tafeleenden werden niet gevangen. Die kunnen duiken, en zwemmen onder water weer weg. Bijna een eeuw lang leverde Nieuw Onrust eenden bij de vleet. Een gouden handel, concludeert Slagter uit de oude vangstgegevens. Vroeger ving de kooiker jaarlijks soms tussen de drie- en vijfduizend eenden. Vooral de jaren twintig en zestig waren toptijden. Per eend kreeg men zo n zestig cent, in die tijd een hoog bedrag. Voor de gewone sterveling was een gevangen eend, dus zonder hagel, veel te duur. Deze eenden gingen naar dure winkels en chique restaurants in steden als Londen. Terugmeldingen Tegenwoordig is het beduidend minder druk op het water. Een voor de eenden minder gewenste gast was lange tijd de havikfamilie, die vlak naast de plas nestelde. Hij heeft hier behoorlijk huisgehouden. Zijn nest lag vol met schedels, vertelt Slagter. Na lange afwezigheid zwemt sinds 2003 weer een handvol staleenden op de plas. Het Groninger Landschap wil namelijk graag weer eenden vangen, maar dan voor wetenschappelijk onderzoek; dus vangen, ringen, meten en weer loslaten. In het verleden gebeurde het ringen regelmatig. Slagter: De verste terugmelding uit Nieuw Onrust is een wintertaling die in Siberië is teruggevonden. Door dergelijke gegevens kunnen ze de trekroutes van eenden in beeld brengen. Het Groninger Landschap houdt Nieuw Onrust zoveel mogelijk in oorspronkelijk staat. Slagter verzorgt excursies en doet het klein onderhoud. Ik maai, snoei en maak de paden en de vangpijpen schoon. Geregeld vindt ook groot onderhoud plaats. Kijk, die hoge bomen aan de rand van de plas horen op manshoogte te zijn. Nu belemmeren ze het in- en uitvliegen van de eenden. Een deel van de essen en esdoorns is al afgezaagd, de rest volgt na april, wanneer het trekseizoen voorbij is. Stichting Het Groninger Landschap 17

18 Beschermersdag in en om de prachtige historische vesting Bourtange zaterdag 22 september 2007 Ieder jaar organiseert Het Groninger Landschap de Beschermersdag. We nodigen op deze dag alle Beschermers uit om nader kennis te maken met het werk van de Stichting. De Beschermersdag wordt dit jaar gehouden op zaterdag 22 september in en om de prachtige historische vesting van Bourtange. Er worden allerlei excursies georganiseerd, voor jong en oud. De Beschermersdag is dé gelegenheid om met het hele gezin te genieten van natuur, landschap en cultuurhistorie in Oost-Groningen. U bent de hele dag welkom tussen en uur. Beleef het Groninger landschap In 1939 deed Het Groninger Landschap haar eerste aankoop: de linie ten oosten van Bourtange ter grootte van ruim vijf hectare. Inmiddels heeft Het Groninger Landschap ruim honderd hectare bij Bourtange in bezit en dit gebied is in 2005 ingericht als natuurgebied. Vruchtbare landbouwgrond is afgegraven zodat de grond weer schraal wordt. Deze verschraling is de methode om soortenrijkdom van flora en fauna te vergroten. Op de Beschermersdag kunt u de pracht van het landschap en de historie van de vesting op vele manieren beleven: Wandeling op eigen gelegenheid door het natuurgebied van Het Groninger Landschap. Er is een wandelroute beschikbaar. Rondvaart met een origineel Giethoorns vlot door de grachten van Bourtange. Bezoek aan de vesting op eigen gelegenheid inclusief een entreekaart voor de vijf musea in de vesting. In de Filmzaal ziet u de film over het natuurgebied van Het Groninger Landschap en over de geschiedenis en reconstructie van de vesting. Fietstocht op eigen gelegenheid. Tijdens de route maakt u kennis met het karakteristieke beeld van Westerwolde en het prachtige natuurgebied van Het Groninger Landschap. Indien gewenst huren wij een fiets voor u. Fietsroutes zijn ter plekke beschikbaar. Bustocht incl. wandeling naar natuurbeschermingsgebied in Neurhede (restanten van veen en nagebouwde veenbruggen) met gidsen van Het Groninger Landschap. Diverse activiteiten voor de jeugd. s Ochtends kunnen de kinderen op stap met vrijwilligers van Het Groninger Landschap om spelenderwijs de natuur te ontdekken. s Middags kun je leren zwaardvechten, pannekoekjes bakken boven kampvuur, exercitie doen als piekenier. Meer informatie en aanmelden In de bijgevoegde folder in deze Golden Raand vindt u het volledige programma van de Beschermersdag met aanvangstijden en routebeschrijving. Met de antwoordkaart kunt u zich voor deze dag opgeven. Wilt u dit doen vóór 14 september? U kunt gratis deelnemen aan alle excursies. Alleen de eventuele huur van de fiets brengen we in rekening. U kunt zich ook opgeven voor de lunch. De kosten daarvan zijn 8,75 per persoon. Voor de kinderen is er een kindermenu, hiervan zijn de kosten 6,50 per persoon. 18 Golden Raand herfst 2007

19 voor Stad en Ommeland dollard Bezoekerscentrum Dallingeweersterweg TB Termunten t (0596) Openingstijden: Iedere zaterdag en zondag van tot uur Team Zuidelijk Westerkwartier zoekt versterking De negen vrijwillig medewerkers van het team Zuidelijk Westerkwartier organiseren en begeleiden excursies in en rond de bezittingen van Het Groninger Landschap, waaronder de Coendersborch met bijbehorend landgoed. De Coendersborch zal binnen nu en twee jaar gedeeltelijk de functie van bezoekerscentrum krijgen. De vrijwillig medewerkers zullen betrokken worden bij de openstelling van dit centrum. Met het oog op de toekomst zoekt het team nieuwe vrijwillig medewerkers voor één of meer van de volgende taken: - Meewerken aan de opzet en uitvoering van het jaarprogramma en op termijn deelnemen aan het bestuur van het team. - In de toekomst meedraaien in het bezoekerscentrum. - Inzetten van kennis op het gebied van flora en fauna. - Inventariseren van bijvoorbeeld vogels en bloemen in het gebied. - Specifieke jeugdexcursies opzetten en leiden. Golden Raand herfst e jaargang nummer 3 Uitgave van de Stichting Het Groninger Landschap Postbus 199, 9750 AD Haren Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren. t (050) , f (050) kantoor@groningerlandschap.nl Postbanknummer: Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers van Het Groninger Landschap. Gedrukt op chloorvrij papier Eindredactie: Siep Huizinga Ontwerp: Klaas Huizenga bno Wij zoeken mensen die affiniteit hebben met het Groninger Landschap, uit de regio komen, graag in een team werken, goed met publiek om kunnen gaan en die over organisatorische vaardigheden beschikken. Kennis van de omgeving, flora en/of fauna is een pré. Hebt u deze kennis niet maar bent u wel bereid deze kennis op te doen, dan wordt ook u van harte uitgenodigd te reageren. Het takenpakket wordt vanzelfsprekend in onderling overleg samengesteld. De Stichting biedt, waar mogelijk, opleiding op maat aan. Het team verzorgt een inwerkprogramma. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Siemie Zandvliet, Stichting Het Groninger Landschap, telefoon (050) , info@groningerlandschap.nl. Stichting Het Groninger Landschap 19

20 Agenda Alle excursies zijn gratis en u hoeft zich van tevoren niet op te geven.* Honden zijn niet toegestaan, ook niet aangelijnd.* Aanmelden bij: Stichting Het Groninger Landschap, telefoon (050) of kantoor@groningerlandschap.nl op werkdagen van 9.00 tot uur. * Tenzij anders vermeld Varen over het Zuidlaardermeer Op 5 en 12 september wordt er gevaren met de open fluisterboot De Doeker over het Zuidlaardermeer. U hoeft zich hiervoor niet aan te melden. Vol is vol! Vertrekpunt: parkeerplaats aan de Meerweg 62 in Kropswolde (bij paviljoen De Leine). Tijd: tot uur. Kosten: Beschermers en kinderen 6,-, niet-beschermers 7,50. Vaartochten over het Reitdiep met de historische garnalenkotter ZK4 Het Groninger Landschap organiseert in samenwerking met het Noordelijk Scheepvaartmuseum en het Visserijmuseum Zoutkamp vaartochten over het Reitdiep. Tijdens deze culturele dag krijgt u vakkundig uitleg over het unieke Reitdiepgebied door een gids van Het Groninger Landschap, wordt u een smakelijke lunch geserveerd in het idyllische Café Hammingh en kunt u een bezoek brengen aan zowel het Noordelijk Scheepvaartmuseum als het Visserijmuseum in Zoutkamp. De kosten voor dit arrangement bedragen 50,- per persoon. Het aantal plaatsen is beperkt! Er kunnen slechts 12 gasten per dag mee, reserveert u dus snel. Vervoer terug naar uw opstapplek is bij de prijs inbegrepen. De data: zaterdag 22 september en zondag 23 september. Op de zaterdag vaart de ZK4 van Zoutkamp naar Groningen. Op de zondag vaart de ZK4 van Groningen naar Zoutkamp. Informatie en boekingen bij: Noordelijk Scheepvaartmuseum, Brugstraat 24 in Groningen. Telefoon (050) Zondag 2 september Bezichtiging molen De Vier Winden Locatie: Hoofdstraat 150 in Pieterburen. Tijd: tussen en uur. Vrijdag 7 september Vleermuizen spotten Vertrekpunt: Coendersborch, Oudeweg 15 in Nuis. Tijd: tot uur. Kosten: 1,50 (kinderen 1,-). Vooraf aanmelden. Neem uw verrekijker/ nachtkijker en zaklamp mee. Zaterdag 8 september (Monumentenweekend) Bezichtiging molen De Lelie Locatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd: tussen en uur. Bezichtiging molen Bovenrijge Locatie: Boltweg 18 in Ten Boer. Tijd: tussen 9.00 en uur Bezichtiging molen Ceres Locatie: t Loug 15 in Spijk. Tijd: tussen en uur Bezichtiging molen De Onderneming Locatie: Hoofdstraat 25 in Vierhuizen. Tijd: tussen en uur Zondag 9 september Sloot en plas bij De Ennemaborgh (actieve doe-excursie met schepnet voor kinderen en ouders) Vertrekpunt: werkschuur naast de borg, Hoofdweg 100 in Midwolda. Tijd: tot uur. Vooraf aanmelden. Wat leeft er in de sloot? Vertrekpunt: haventje Noordlaren, aan de Brink en naast de kerk in Noordlaren. Tijd: tot uur. Kwelderwandeling Klutenplas Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: tot uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet-beschermers 1,-. Vooraf aanmelden. Bezichtiging molen De Vier Winden Locatie: Hoofdstraat 150 in Pieterburen. Tijd: tussen tot uur. 20 Golden Raand herfst 2007

21 Zaterdag 15 september Fietsverkenningstocht Reitdiepgebied rond Elektra, Zuurdijk en Oldehove Vertrekpunt: Natuurboerderij Lammerburen, Electraweg 4 in Oldehove. Tijd: uur, afstand: 25 kilometer. Kosten: Beschermers 2,-, niet-beschermers 3,- en kinderen 1,-. Vooraf aanmelden. Zondag 23 september Lopen in het Landschap Kijk voor informatie over lopen in het landschap in alle provincies op Lopen in het Landschap wordt georganiseerd door Het Groninger Landschap en Het Drents Landschap in samenwerking met Dagblad van het Noorden. Wandelingen Het Groninger Landschap Wandelingen Het Drentse Landschap Oogstwandeling in het Zuidelijk Westerkwartier Vertrekpunt: Iwema Steenhuis, t Pad 15 in Niebert. Tijd: tot uur. Kosten: 2,50 (kinderen gratis, consumptie 1,-). Huifkartocht naar het brakwatergebied Klutenplas Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: tot uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet-beschermers 3,-. Vooraf aanmelden. Bezichtiging molen De Lelie Locatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd: tussen en17.00 uur Zondag 16 september Bezichtiging molen De Vier Winden Locatie: Hoofdstraat 150 in Pieterburen. Tijd: tussen tot uur Zaterdag 22 september Vleermuizen en uilen zien rond de kerk van Adorp Vertrekpunt: kerk, Torenweg 6 in Adorp. Tijd: uur. Kosten: Beschermers 2,-, kinderen 1,-, niet-beschermers 3,-. Vooraf aanmelden. Wandeling naar Het Hemrik Vertrekpunt: kantoor Het Groninger Landschap, Rijksstraatweg 333 in Haren. Tijd: tot uur, afstand: 5 kilometer. Bezichtiging molen De Lelie Locatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd: tussen en17.00 uur. Lange afstandswandeling De Hondrug op en neer Vertrekpunt: Haventje Noordlaren, aan de Brink naast de kerk in Noordlaren. Tijd: tot uur, afstand: 15 kilometer. Wandeling polder Breebaart Tijd: uur Wandeling Punt van Reide Tijd: uur Vertrekpunt: Dollard bezoekerscentrum Reidehoeve, Dallingeweersterweg 30 in Termunten. Wandeling voor de ouders en slootexcursie voor de jeugd Vertrekpunt: informatiepaneel, De Hooilanden 12 in Lettelbert. Tijd: en uur, duur: 2 uur. Wandeling Cultuurhistorie in en om Pieterburen Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: tot uur. Graag vooraf aanmelden. Wandeling door Bourtange Vertrekpunt: informatiecentrum Het Groninger Landschap, Bisschopsweg 1 in Bourtange. Tijd: tot uur. Wandeling Doldersummerveld Verterkpunt: schaapskooi Doldersummerveld, Huenderweg 1 in Doldersum. Wandelingen met gids om en uur. De stevige wandeling duurt ongeveer 2,5 uur. Wandeling Holtherzand Vertrekpunt: Oude Beilerweg bij wildrooster, 1 km buiten Holthe, in de richting van Westerbork. Wandelingen met gids om en uur. De wandeling duurt ongeveer 2 uur. De route kunt u ook op eigen gelegenheid lopen. Een beschrijving wordt ter plekke gratis uitgereikt. Kinderspeurtocht en wandeling Hondstong Startplaats: parkeerplaats aan de Veenweg aan de noordzijde van het reservaat. Vanaf de weg van Vries naar Donderen (N386), even buiten Vries, rechtsaf de Veenweg in te slaan. Kinderspeurtocht met gids om en uur, zoeken naar dierensporen, duurt ongeveer 1,5 uur. Wie niet met de speurtocht wil meedoen, kan op eigen gelegenheid de Hondstongwandeling lopen. Een routebeschrijving wordt ter plekke gratis uitgereikt. Stichting Het Groninger Landschap 21

22 Agenda Zaterdag 29 september Bezichtiging molen De Lelie Locatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd: tussen en17.00 uur. Zondag 30 september Huifkartocht naar het brakwatergebied Klutenplas Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: tot uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet- Beschermers 3,-. Vooraf aanmelden. Jeugdexcursie Herfstknutselen (voor kinderen van 8-12 jaar) Boerderijcamping Klein Deikum, Wierhuisterweg 63, Pieterburen. Tijd: tot uur. Kosten: 1,50. Vooraf aanmelden. Voor de ouders en andere belangstellenden wordt er op dezelfde tijd in en door Domies Toen een rondwandeling georganiseerd. Meer informatie bij Domies Toen, telefoon (0595) Bezichtiging molen De Lelie Locatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd: tussen en17.00 uur. Woensdag 3 oktober Herfstmiddag voor de jeugd in het Coendersbosch Vertrekpunt: Parkeerplaats Coendersborch, Oudeweg 15 in Nuis. Tijd: tot uur. Kosten: 1,-. Vooraf aanmelden. Zaterdag 6 oktober Bezichtiging molen De Lelie Locatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd: tussen en17.00 uur. Zondag 7 oktober Meerland in de herfst Vertrekpunt: Bij het hek van het terrein bij de schaapskooi aan de Clingeweg in Oostwold. Tijd: tot uur. Vooraf aanmelden. Paddestoelenwandeling in Bourtange Vertrekpunt: informatiecentrum Het Groninger Landschap, Bisschopsweg 1 in Bourtange. Tijd: tot uur. Bij voldoende belangstelling is er een speciaal programma voor kinderen. Zaterdag 13 oktober Herfstwandeling in de Oosterpolder Vertrekpunt: Hoek Ruigelaan Oude Middelhorst in Haren. Tijd: tot uur. Speuren naar sporen in de Westerbroekstermadepolder Vertrekpunt: parkeerplaats aan de Energieweg in Kropswolde (bij het Foxholstermeer). Tijd: tot uur. Vooraf aanmelden. Vogelkijkexcursie Noordkust Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: tot uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet- Beschermers 3,-. Vooraf aanmelden. Zondag 14 oktober Paddenstoelendag bij De Ennemaborgh Locatie: werkschuur naast de borg, Hoofdweg 100 in Midwolda. Tijd: tot uur. In de werkschuur wordt een lezing gehouden over paddenstoelen. Voor de kinderen is er een kabouterpad uitgezet met allerlei opdrachten. Bezichtiging molen De Vier Winden Locatie: Hoofdstraat 150 in Pieterburen. Tijd: tussen tot uur. Zaterdag 20 oktober Bezichting molen Zeldenrust Locatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd. Tijd: tussen en uur. Zaterdag 20 en zondag 21 oktober Paddenstoelen in het Zuidelijk Westerkwartier Vertrekpunt: museum t Rieuw, Oudeweg 15 in Nuis. Tijd: tot uur, afstand: 4 kilometer. Kosten: 3,50 (kinderen gratis, consumptie 1,-). Deze wandeling wordt georganiseerd in samenwerking met museum t Rieuw waar we na afloop koffie drinken en het museum kunnen bekijken. Zondag 21 oktober Wandeling om de Punt van Reide en voor de jeugd een zoektocht langs de vloedlijn Vertrekpunt: Dollard bezoekerscentrum De Reidehoeve, Dallingeweersterweg 30 in Termunten. Tijd: tot uur. Kwelderwandeling Deikum Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: tot uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet-beschermers 3,-. Vooraf aanmelden. Zaterdag 27 oktober Herfstwandeling in Leinwijk Vertrekpunt; parkeerplaats natuurgebied Leinwijk, Meerweg 62 in Kropswolde (bij paviljoen De Leine). Tijd: tot uur. Zondag 28 oktober Jeugdexcursie Help de vogels de winter door Voor kinderen van 8 12 jaar. Locatie: Boerderijcamping Klein Deikum, Wierhuisterweg 63, Pieterburen. Tijd: tot uur. Kosten: 3,-. Vooraf aanmelden. Voor de ouders en andere belangstellenden wordt er op dezelfde tijd in en door Domies Toen een rondwandeling georganiseerd. Meer informatie bij Domies Toen, telefoon (0595) Golden Raand herfst 2007