Grafvondsten in het Julianapark

Transcriptie

1 Archeologische Berichten Nijmegen Briefrapport 213 Grafvondsten in het Julianapark Carmen Harmsen Gemeente Nijmegen, Bureau Leefomgevingskwaliteit, Archeologie 2016

2 na Chr nieuwe tijd middeleeuwen Romeinse tijd ijzertijd C B A laat vol vroeg laat midden vroeg laat midden vroeg 1100 laat 2016 Gemeente Nijmegen, Bureau Leefomgevingskwaliteit, Archeologie Grafvondsten in het Julianapark bronstijd midden vroeg C. Harmsen laat Vormgeving : R.M.H.C. Mols Tekstredactie : H. van Enckevort 2900 In opdracht van : gemeente Nijmegen Autorisatie : H. van Enckevort 4200 neolithicum (jonge steentijd) midden ISSN vroeg Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j o, het besluit van 29 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. De Gemeente Nijmegen aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without the written permission from the publisher voor Chr. zuid mesolithicum (midden-steentijd) paleolithicum (oude steentijd) noord

3 Grafvondsten in het Julianapark 1 Inleiding Bij graafwerkzaamheden in het Julianapark te Nijmegen zijn resten van menselijk botmateriaal en enkele metalen voorwerpen aangetroffen. Deze resten zijn afkomstig van de voormalige Algemene Begraafplaats die dateert van het begin van de 19e eeuw. Aanleiding voor de graafwerkzaamheden was het plaatsen van een lantaarnpaal en de aanleg van bijbehorende kabelsleuven. De vondsten zijn overgedragen aan Bureau Leefomgevingskwaliteit / Archeologie van de gemeente Nijmegen (BLAN). Dit onderzoek is een zogeheten Hillen-project. Graafwerkzaamheden in gebieden van zeer hoge archeologische waarde (waarde 3) op de Archeologische Beleidskaart van de gemeente Nijmegen mogen zonder een omgevingsvergunning worden uitgevoerd, indien er minder dan 50 m2 verstoord wordt. De motie Hillen, op 25 juni 2014 door de gemeenteraad aangenomen, maakt het mogelijk om alle bodemingrepen onder de 50 m2 binnen de aandachtszones met waarde 3 te monitoren en archeologisch te begeleiden. Hierdoor moeten met vernietiging bedreigde archeologische waarden gedocumenteerd en veiliggesteld worden, en wordt tegelijkertijd de impact van het facetbestemmingsplan (ook vastgesteld op 25 juni 2014) op die delen van Nijmegen met archeologisch zeer hoge waarden onderzocht. Dit onderzoek wordt uitgevoerd op kosten van de gemeente Nijmegen maar is wel afhankelijk van de toestemming van de initiatiefnemer. De werkzaamheden zijn uitgevoerd conform het Programma van Eisen.1 Slijk-Ewijk Oosterhout Ressen Bemmel Lent Beuningen Weurt Nijmegen 2 km Figuur 1. Locatie van het onderzoeksgebied. rm 1 Daniel, A.A.J.W., 2014 : PvE Julianapark Nijmegen, , Nijmegen. Administratieve gegevens Provincie : Gelderland Gemeente : Nijmegen Plaats : Nijmegen Toponiem : Julianapark, Nijmegen-Oost Kaartblad : 40C Centrumcoördinaat : / Projectleider : H. van Enckevort Bevoegd gezag : gemeente Nijmegen Opdrachtgever : gemeente Nijmegen 3

4 Ju m Figuur 2. Uitsnede van de plattegrond van Nijmegen uit 1900 (uitgave J. Smulders & Co, Den Haag). De rode stip geeft de locatie van het onderzoeksgebied aan. ls Projectcode : Archis3-onderzoeksmeldingsnummer : ABK-code en status : Type onderzoek : Periode : Geomorfologische context : NAP-hoogte maaiveld : Maximale diepte onderzoek : Huidig grondgebruik : Uitvoering van het veldwerk : Veldteam : Coördinatie veldwerk : Beheer en plaats vondsten en documentatie : Ju Z-09, Nijmegen-Oost, terrein van zeer hoge archeologische waarde (waarde 3) Archeologische Begeleiding nieuwe tijd (NTB NTC) spoelzandwaaier ca. 36 m +NAP 0,9 m mv park 10 juli en 30 september 2015 Heroen Damen Kees Brok Bureau Leefomgevingskwaliteit / Archeologie gemeente Nijmegen 1.2 Archeologische en historische context 4 Het onderzoeksgebied ligt in de wijk Altrade, net ten zuidoosten van het centrum van Nijmegen. Op de Archeologische Beleidskaart van de gemeente Nijmegen maakt het deel uit van het terrein Nijmegen-Oost (Z-09), een terrein van zeer hoge archeologische waarde (waarde 3).

5 Na de inlijving van het Koninkrijk Holland bij het Franse keizerrijk in 1810 kwam er een verbod op begraven binnen de stadsmuren en in kerkgebouwen.2 Op grond daarvan besloot het stadsbestuur op 13 november 1810 een algemene begraafplaats aan te leggen buiten de Hertogsteegpoort, aan de latere Stenenkruisstraat (fig. 2). Dit terrein behoorde tot de vestinggronden die in 1808 door Lodewijk Napoleon aan de stad geschonken waren. Op 20 mei 1811 vond de eerste begrafenis plaats. Kort daarna werd de begraafplaats opgesplitst in een protestants, een rooms-katholiek en een joods gedeelte. In 1814 werden de vestinggronden weer rijkseigendom, maar de kerkgenootschappen mochten hun doden blijven begraven op de algemene begraafplaats. Het joodse gedeelte werd niet meer gebruikt, omdat er vanaf 1814 weer begraven mocht worden op de joodse begraafplaats bij de Mariënburg. De Vestingwet in 1874 betekende voor Nijmegen dat zij zich van haar stadsmuren mocht ontdoen. Nijmegen kwam in het bezit van de oude vestinggronden waardoor de oppervlakte van de gemeente fors toenam. Na de sloop van de vestingmuren werden vooral in het zuiden en oosten van de oude stad nieuwe woningen gebouwd. Als gevolg van deze nieuwe woonbuurten kwam de Algemene Begraafplaats steeds meer binnen de bebouwing te liggen. Het gemeentebestuur besloot de begraafplaats per 1 januari 1905 te sluiten. In 1925 werd besloten het rooms-katholieke gedeelte van de begraafplaats te ontruimen en als wandelpark in te richten, het Julianapark. Een jaar later werd ook het zuidelijk deel van het protestantse kerkhof geruimd en bij het park getrokken. Het resterende middengedeelte werd omheind met een ijzeren hekwerk. Hier liggen onder anderen de graven van een aantal bekende Nijmeegse personen en families. In 1962 veranderde de naam van dat deel van de Stenenkruisstraat dat aan het resterende deel van de begraafplaats en het Julianapark grenst in Prins Bernhardstraat. De Coehoornstraat werd daarna verbonden met de Prins Bernhardstraat. De begraafplaats wordt beheerd door de gemeente Nijmegen. De begraafregisters van de begraafplaats aan de Stenenkruisstraat zijn verloren gegaan. Van de periode zijn wel registers van de eigenaren van de graven op de begraafplaats bewaard gebleven.3 Ook zijn er lijsten met de eigenaren van eigen graven en grafkelders bewaard. De lijsten zijn zeer waarschijnlijk opgesteld naar aanleiding van de inrichting van de begraafplaats als park in 1925 / Deze paragraaf is grotendeels overgenomen van de website van het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis. URL : http : // / info / Algemene_begraafplaats_Stenenkruisstraat, geraadpleegd op Voor zover bij BLAN bekend, dateert de eerste melding van het aantreffen van menselijk botmateriaal in het Julianapark van 9 oktober 2001 (fig. 3.1, projectcode Ju1).5 Toen zijn er bij graafwerkzaamheden in het park botresten gevonden die door een buurtbewoonster aan het toenmalige Bureau Archeologie gemeente Nijmegen zijn overgedragen. Meer details over de vondstomstandigheden zijn niet bekend. In paragraaf 3.4 wordt een opsomming gegeven van dit botmateriaal. In oktober 2011 is een archeologische begeleiding uitgevoerd bij rioleringswerkzaamheden in de Prins Bernhardstraat (fig. 3, projectcode Pbr1).6 Dit tracé viel binnen het noordelijke deel van de voormalige begraafplaats. Hierbij is het restant van een kindergraf aangetroffen. Verder zijn losse botfragmenten gevonden in grond die al geroerd was bij een eerdere rioolaanleg. Binnen het botmateriaal zijn minimaal negen individuen onderscheiden, te verdelen in vijf volwassenen en vier kinderen. 3 Regionaal Archief Nijmegen, Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen stad en land , inv. nrs Regionaal Archief Nijmegen, Stadsbestuur Nijmegen inv. nrs , en Archis3-vonstmeldingsnummer (BLAN-projectcode Ju1). 6 De Roode

6 Waldeck Pyrmontsingel Pbr1 Ju1 Prins Bernhardstraat Athlonepad Ju2 Sweersstraat Fo m Prins Bernhardstraat m

7 Figuur 4. De onderzoekslocatie gezien richting het noordwesten, na afronding van de graafwerkzaamheden. Het piketpaaltje voor het centrale struikgewas toont de locatie van de te plaatsen lantaarnpaal. De kale zone in het gras links daarvan markeert de kabelsleuf. Op de achtergrond zijn grafzerken zichtbaar van het intact gebleven deel van de begraafplaats. hd 2 Methodiek Op 10 juli 2015 werd BLAN telefonisch ingelicht over de vondst van menselijk botmateriaal bij graafwerkzaamheden in het Julianapark. Nog diezelfde dag zijn de botresten naar het archeologisch depot van de gemeente Nijmegen getransporteerd. Deze vondsten zijn afkomstig uit een gat van ca. 1,0 1,0 0,9 m dat gegraven is voor de plaatsing van een lantaarnpaal, werkput 1 (fig. 3.2 en 4). De graafwerkzaamheden zijn later die dag op initiatief van de uitvoerder stilgelegd. Op 30 september 2015 is er een melding gekomen dat de werkzaamheden inmiddels voltooid waren en is er nog een zak met vondstmateriaal naar BLAN gebracht. Deze vondsten zijn afkomstig uit de kabelsleuven die aan weerszijden van het pad zijn gegraven, werkput 2 en 3. Naast botmateriaal zijn ook enkele metalen voorwerpen verzameld. Naar aanleiding van die melding zijn er dezelfde dag nog wel foto s gemaakt op de locatie, maar de graafwerkzaamheden waren toen al afgerond. De botfragmenten zijn zonder archeologisch toezicht verzameld. 3 Resultaten 3.1 Sporen Figuur 3. 1 locatie van het onderzoeksgebied Ju2 en andere in de tekst besproken archeologische projecten (in rood) in de nabije omgeving. De blauwe lijn markeert de contour van de voormalige Algemene Begraafplaats ; 2 uitsnede met de werkputten 1 3. ls Omdat er geen archeologisch onderzoek in het veld is uitgevoerd en de exacte vondstlocatie niet bekend is, is het niet te zeggen of het vondstmateriaal uit sporen afkomstig is. 3.2 Fysisch-antropologisch onderzoek Er zijn 100 botfragmenten verzameld, alle onverbrand menselijk botmateriaal (fig. 5). Gezien de goede kwaliteit van het botmateriaal was het zinvol een fysisch-antropologisch onderzoek uit te voeren, ondanks de beperkingen die de manier van vondstverwerving 7

8 8 Figuur 5. Overzicht van het botmateriaal. rm

9 1 Figuur 6. 1 schedelfragment met kenmerken van syfilis ; 2 foramen trochleare in het distale einde van een opperarmbeen. rm 2 met zich mee gebracht heeft. Het bot is gedetermineerd op hoofdcategorieën (tabel 1) en pathologische en anatomische afwijkingen zijn benoemd.7 Op basis van de schedels is het minimum aantal individuen vastgesteld en is waar mogelijk het geslacht en de leeftijd bepaald. aantal min. aantal individuen opmerkingen schedelfragmenten 9 7 grotere schedelfragmenten armfragmenten 12 beenfragmenten 39 heupfragmenten 3 twee fragmenten vertonen vrouwelijke kenmerken kaakfragmenten 3 twee fragmenten vertonen vrouwelijke kenmerken botfragmenten overig 34 schedel (kleine fragmenten), borstwervel, vingerkoot, teenkoot, rib en schouderblad totaal Tabel 1. Aantallen botfragmenten Ju2, onderverdeeld in verschillende hoofdcategorieën. Het minimum aantal individuen bedraagt zeven, onder te verdelen in zes volwassenen en een kind (tabel 2). Van twee volwassenen is het geslacht vastgesteld, een man en een vrouw, op basis van respectievelijk drie en twee geslachtskenmerken van de schedel. individu volwassene / kind geslacht leeftijd 1 kind niet bepaald niet bepaald 2 volwassene man niet bepaald 3 volwassene vrouw jaar 4 volwassene niet bepaald jaar 5 volwassene niet bepaald jaar 6 volwassene niet bepaald jaar 7 volwassene niet bepaald jaar Tabel 2. Overzicht van het aantal volwassenen en kinderen, geslacht en leeftijd. 7 Determinatie Majanka Brons (BLAN). Enkele botfragmenten vallen op door een pathologische of erfelijke afwijking. De schedel van een volwassene van jaar vertoont aan de buitenzijde kenmerken van syfilis (fig. 6.1). Dit bot bevat bobbels en gaten. Een verdikking van het bot aan de binnenzijde bij de oogkas duidt op mogelijke hyperostosis frontalis interna, een hormonale aandoening die vooral voorkomt bij vrouwen in de overgang. Cribra femora doet zich voor onder de kop van een dijbeenfragment. Dit is zichtbaar in de vorm van gaatjes in het bot die veroorzaakt kunnen worden door onder meer bloedarmoede. Een fragment 9

10 Figuur 7. De metaalvondsten. rm van een opperarmbeen vertoont aan het distale einde een foramen trochleare, een gat in het bot (fig. 6.2). Dit is een erfelijke aangeboren afwijking. Hoewel de vondstlocatie van de verschillende botfragmenten niet nauwkeurig is aan te wijzen, is wel opgemerkt dat minimaal drie van de grotere schedelfragmenten afkomstig zijn uit het lantaarnpaalgat. Vermoedelijk gaat het om materiaal uit een knekelkuil. 3.3 Metaalvondsten Er zijn drie ijzeren handvatten en een ijzeren schroef met sierknop gevonden in het gat dat gegraven is voor de plaatsing van een lantaarnpaal (fig. 7). Waarschijnlijk hebben deze voorwerpen alle onderdeel uitgemaakt van een grafkist. De sierknop heeft een diameter van 4 cm. Hierin zit een gat met een diameter van 0,5 cm. Vermoedelijk was deze knop samen met nog enkele andere knoppen op het deksel van een kist bevestigd. Tussen de knoppen zaten ijzeren stangen die vast gezet waren in de gaten. Daarmee kon het deksel gemakkelijk opgetild worden. De handvatten zijn van hetzelfde model maar verschillend van grootte : ca. 13 5,5, 15,5 6,5 en 16 7 cm. Hieruit kan worden afgeleid dat zij niet van dezelfde kist afkomstig zijn. 3.4 Resultaten Ju1 Voor de volledigheid, en omdat het nog niet eerder is gepubliceerd, wordt hier een opsomming gegeven van het botmateriaal dat in 2001 is gevonden bij graafwerkzaamheden in het Julianapark, over een oppervlakte van ruim 100 m2 (de diepteligging van het materiaal is niet bekend). Ook hierbij gaat het om onverbrand menselijk botmateriaal. Elf botfragmenten zijn verzameld, die toe te schrijven zijn aan minimaal twee individuen (tabel 3). Opvallende pathologische kenmerken zijn niet vastgesteld. aantal schedelfragmenten 2 armfragmenten 2 beenfragmenten 5 kaakfragmenten 1 hielbeen 1 totaal 11 Tabel 3. Aantallen botfragmenten Ju1, onderverdeeld in verschillende hoofdcategorieën. 10

11 4 Conclusie Bij graafwerkzaamheden in het zuidelijke deel van het Julianapark zijn menselijke botresten gevonden van minimaal zeven individuen, evenals een drietal ijzeren handvatten en een ijzeren sierknop. Alle vondsten kunnen direct in verband worden gebracht met de begraafplaats die in de 19e eeuw op deze plek gelegen was. Uit een gat van minder dan 1 m2 zijn schedelfragmenten van minimaal drie individuen afkomstig. Ook de metaalvondsten uit dit gat wijzen op meerdere kisten. Van intacte graven was op die plek dus geen sprake, eerder lijkt het materiaal afkomstig uit een knekelkuil. Het lijkt er op dat nadat de begraafplaats buiten gebruik geraakt is, zulke knekelkuilen en ook graven (zie de vondst van een kindergraf in de Prins Bernhardstraat) niet allemaal zijn geruimd voorafgaande aan de aanleg van het Julianapark. Dit zijn niet de eerste vondsten van menselijk botmateriaal in het Julianapark. Al in 2001 en 2011 zijn in het noordelijke deel van het park menselijke botresten gevonden die ook toegeschreven kunnen worden aan de 19e-eeuwse begraafplaats (par. 1.2 en 3.4). Hieruit wordt duidelijk dat zowel ten noorden als ten zuiden van het nog intacte deel van de begraafplaats in de grond nog knekelkuilen en intacte graven van de voormalige Algemene Begraafplaats aanwezig zijn. Bij toekomstige werkzaamheden in het Julianapark dient dan ook ter dege rekening gehouden te worden met de aanwezigheid van knekelkuilen en graven. Literatuur Roode, F. de, 2013 : Een archeologische begeleiding in de Prins Bernhardstraat (Nijmegen- Oost / Altrade), Nijmegen (Archeologische Berichten Nijmegen Briefrapport 161). Illustratieverantwoording hd ls rm Heroen Damen Leon Scheffer Rob Mols Lijst van afgebeelde vondsten figuurnummer vondstnummer en 3 11

12 Uitgave 12 Bureau Leefomgevingskwaliteit Archeologie Postbus HG NIJMEGEN